paN anAdi karmabandhanA vashe pApanA udayathI nArak AdinAn dukharUp phaLano anubhav kare
chhe ane puNyanA udayathI devAdinAn sukharUp phaLane bhogave chhe, evI vichAraNAne
‘vipAkavichay’ nAmanun trIjun dharmadhyAn jANavun. pahelAn kahelI lok – anuprekShAnA chintanane
‘sansthAnavichay’ nAmanun chothun dharmadhyAn kahe chhe.
have, pRuthakatvavitarkavichAr, ekatvavitarkaavichAr, sUkShmakriyApratipAti ane
vyuparatakriyAnivRutti nAmanA chAr prakAranA shukladhyAnanun kathan kare chhe. te A pramANe —
pratham pRuthaktvavitarkavichAr nAmanA shukladhyAnanun kathan kare chhe. dravya, guN ane paryAyanA
bhinnapaNAne ‘pRuthaktva’ kahe chhe. sva shuddhAtmAnI anubhUti jenun lakShaN chhe tevA bhAvashrutane
ane tenA (svashuddhAtmAnA) vAchak antarjalparUp vachanane ‘vitarka’ kahe chhe. ichchhA vinA ek
arthathI bIjA arthamAn, ek vachanathI bIjA vachanamAn, man – vachan – kAy e traN yogomAnthI
koI ek yogamAnthI bIjA yogamAn je pariNaman (palaTavun te) thAy chhe tene ‘vichAr’ kahe
chhe. eno artha A pramANe chhe — joke dhyAn karanAr puruSh nij shuddhAtmAnun samvedan chhoDIne
bAhya padArthonun chintan karato nathI, topaN jeTalA anshe tene svarUpamAn sthiratA nathI teTalA
anshe ichchhA vinA vikalpo utpanna thAy chhe te kAraNe A dhyAnane ‘pRuthakatvavitarkavichAr’
kahevAy chhe. A pratham shukladhyAn upasham shreNInI vivakShAmAn apUrvakaraN – upashamak,
anivRuttikaraN – upashamak, sUkShmasAmparAy – upashamak ane upashAntakaShAy — e chAr
पश्चादनादिकर्मबन्धवशेन पापस्योदयेन नारकादिदुःखविपाकफलमनुभवति, पुण्योदयेन
देवादिसुखविपाकमनुभवतीति विचारणं विपाकविचयं विज्ञेयम् । पूर्वोक्तलोकानुप्रेक्षाचिन्तनं
संस्थानविचयम् । इति चतुर्विधं धर्मध्यानं भवति ।
अथ पृथक्त्ववितर्कवीचारं एकत्ववितर्कावीचारं सूक्ष्मक्रियाप्रतिपातिसंज्ञं
व्युपरतक्रियानिवृत्तिसंज्ञं चेति भेदेन चतुर्विधं शुक्लध्यानं कथयति । तद्यथा — पृथक्त्व-
वितर्कविचारं तावत्कथ्यते । द्रव्यगुणपर्यायाणां भिन्नत्वं पृथक्त्वं भण्यते, स्वशुद्धात्मानुभूतिलक्षणं
भावश्रुतं तद्वाचकमन्तर्जल्पवचनं वा वितर्को भण्यते, अनीहितवृत्त्यार्थान्तरपरिणमनम्
वचनाद्वचनान्तरपरिणमनम् मनोवचनकाययोगेषु योगाद्योगान्तरपरिणमनं वीचारो भण्यते ।
अयमत्रार्थः — यद्यपि ध्याता पुरुषः स्वशुद्धात्मसंवेदनं विहाय बहिश्चिन्तां न करोति तथापि
यावतांशेन स्वरूपे स्थिरत्वं नास्ति तावतांशेनानीहितवृत्त्या विकल्पाः स्फु रन्ति, तेन कारणेन
पृथक्त्ववितर्कवीचारं ध्यानं भण्यते । तच्चोपशमश्रेणिविवक्षायामपूर्वोपशमकानिवृत्त्युपशम-
वसूक्ष्मसाम्परायोपशमकोपशान्तकषायपर्यन्तगुणस्थानचतुष्टये भवति । क्षपकश्रेण्यां पुनरपूर्व-
224 ]
bRuhad – dravyasangrah