त्रिकाले चतुःप्राणा इन्द्रियं बलं आयुः आनप्राणश्च ।
व्यवहारात् स जीवः निश्चयनयतस्तु चेतना यस्य ।।३।।
व्याख्या — ‘‘तिक्काले चदुपाणा’’ कालत्रये चत्वारः प्राणा भवन्ति । ते के
‘‘इंदियबलमाउआणपाणो य’’ अतीन्द्रियशुद्धचैतन्यप्राणात्प्रतिशत्रुपक्षभूतः क्षायोपशमिक
इन्द्रियप्राणः, अनन्तवीर्यलक्षणबलप्राणादनन्तैकभागप्रमिता मनोवचनकायबलप्राणाः,
अनाद्यनन्तशुद्धचैतन्यप्राणविपरीततद्विलक्षणाः सादिः सान्तश्चायुःप्राणः उच्छवासपरा-
वर्त्तोत्पन्नखेदरहितविशुद्धचित्प्राणाद्विपरीतसदृश आनपानप्राणः । ‘‘ववहारा सो जीवो’’
इत्थंभूतैश्चतुर्भिर्द्रव्यभावप्राणैर्यथासंभवं जीवति जीविब्यति जीवितपूर्वो वा यो व्यवहारनयात्स
जीवः; द्रव्येन्द्रियादिर्द्रव्यप्राणा अनुपचरितासद्भूतव्यवहारेण, भावेन्द्रियादिः
क्षायोपशमिकभावप्राणाः पुनरशुद्धनिश्चयेन, सत्ताचैतन्यबोधादिः शुद्धभावप्राणाः निश्चयेनेति ।
‘‘णिच्छयणयदो दु चेदणा जस्स’’ शुद्धनिश्चयनयतः सकाशादुपादेयभूता शुद्धचेतना यस्य स
gAthA — 3
gAthArtha — traN kALamAn indriy, baL, Ayu ane shvAsoechchhvAs — e
chAr prANone je dhAraN kare chhe, te vyavahAranaye jIv chhe. nishchayanayathI jene chetanA chhe te
jIv chhe.
TIkA — ‘‘तिक्काले चदुपाणा’’ traN kALamAn (jIvane) chAr prANo hoy chhe. te kyA?
‘‘इंदियबलमाउआणपाणो य’’ atIndriy shuddha chaitanyaprANathI pratipakShabhUt kShAyopashamik
indriyaprAN chhe, anantavIryalakShaN baLaprANathI anantamA bhAg pramAN manobaL, vachanabaL
ane kAyabaLarUp prAN chhe. anAdi-anant shuddha chaitanyaprANathI viparIt – tenAthI vilakShaN
sAdi – sAnta (Adi ane antavALo) AyuprAN chhe. shvAs ane uchchhvAsanA parAvartanathI
utpanna khed rahit vishuddha chaitanyaprANathI viparIt shvAsochchhvAs rUp prAN chhe. ‘‘ववहारा
सो जीवा’’ vyavahAranayaapekShAe, A prakAranA chAr dravya ane bhAvaprANothI yathAsambhav je
jIve chhe, jIvashe ane pUrve jIvato hato te jIv chhe. jIvane dravyendriyAdi dravyaprANo
anupacharit asadbhUt vyavahAranayathI, bhAvendriyAdi kShAyopashamik bhAvaprANo ashuddha
nishchayanayathI ane sattA, chaitanya, bodh vagere shuddhabhAvaprANo nishchayanayathI chhe. ‘‘णिच्छयणयदो
दु चेदणा जस्स’’ shuddha nishchayanayathI, upAdeyabhUt shuddha chetanA jene chhe te jIv chhe.
12 ]
bRuhad – dravyasangrah