sarvagnanA niShedhamAn ‘sarvagnanI anupalabdhi’ evun je hetuvAkya chhe te paN yogya nathI.
kem yogya nathI? shun Apane sarvagnanI anupalabdhi (aprApti) chhe ke traN lok ane traN
kALanA puruShone anupalabdhi chhe? jo Apane ja sarvagnanI anupalabdhi hoy to eTalAthI
ja sarvagnano abhAv siddha thato nathI, kemake jem paranA mananA vichAr tathA paramANu Adi
sUkShma padArthonI Apane anupalabdhi chhe, topaN temano abhAv siddha thato nathI. athavA
jo traN lok ane traN kALanA puruShone sarvagnanI anupalabdhi chhe, to Ape te kevI rIte
jANyun? jo tame kaho ke ‘ame te jANyun chhe’ to Ap ja sarvagna thayA — em pahelAn
kahevAI gayun chhe. e pramANe hetumAn dUShaN chhe — em jANavun.
sarvagnanA abhAvanI siddhimAn je ‘gadheDAnAn shingaDAn’ — nun draShTAnt Apyun hatun te paN
barAbar nathI. gadheDAne shingaDAn nathI paN gAy vagerene shingaDAn chhe, shingaDAnno atyant
abhAv nathI tem sarvagnano amuk desh ane kALamAn abhAv hovA chhatAn paN sarvathA abhAv
nathI. e rIte draShTAntamAn doSh kahyo. prashna — Ape sarvagnanI bAbatamAn bAdhak pramANanun
to khanDan karyun, parantu sarvagnanA sadbhAvane siddha karanAr pramAN kayun chhe?
uttara — ‘koI puruSh sarvagna chhe’ e vAkyamAn ‘puruSh’ dharmI chhe ane ‘sarvagna chhe’
te sAdhya ( – jenI siddhi karavAnI chhe evo) dharma chhe. e rIte ‘koI puruSh sarvagna chhe’ e
vAkya dharmI ane dharmanA samudAyarUpe pakShavachan chhe. ‘shA kAraNathI? (arthAt koI puruSh
अथोक्तमनुपलब्धेरिति हेतुवचनं तदप्ययुक्तम् । कस्मादिति चेत् — किं
भवतामनुपलब्धिः, किं जगत्त्रयकालत्रयवर्त्तिपुरुषाणां वा ? यदि भवतामनुपलब्धिस्तावता
सर्वज्ञाभावो न सिध्यति, भवद्भिरनुपलभ्यमानानां परकीयचित्तवृत्तिपरमाण्वादिसूक्ष्म-
पदार्थानामिव । अथवा जगत्त्रयकालत्रयवर्त्तिपुरुषाणामनुपलब्धिस्तत्कथं ज्ञातं भवद्भिः । ज्ञातं
चेत्तर्हि भवन्त एव सर्वज्ञा इति पूर्वमेव भणितं तिष्ठति । इत्यादिहेतुदूषणं ज्ञातव्यम् । यथोक्तं
खरविषाणवदिति दृष्टान्तवचनम् तदप्यनुचितम् । खरे विषाणं नास्ति गवादौ
तिष्ठतीत्यत्यन्ताभावो नास्ति यथा तथा सर्वज्ञस्यापि नियतदेशकालादिष्वभावेऽपि सर्वथा
नास्तित्वं न भवति इति दृष्टान्तदूषणं गतम् ।
अथ मतं — सर्वज्ञविषये बाधकप्रमाणं निराकृतं भवद्भिस्तर्हि सर्वज्ञसद्भावसाधकं प्रमाणं
किम् ? इति पृष्टे प्रत्युत्तरमाह — कश्चित् पुरुषो धर्मो, सर्वज्ञो भवतीति साध्यते धर्मः, एवं
धर्मिधर्मसमुदायेन पक्षवचनम् । कस्मादिति चेत्, पूर्वोक्तप्रकारेण बाधकप्रमाणाभावादिति
234 ]
bRuhad – dravyasangrah