ne sUkShma padArtho koIne pratyakSha hoy chhe’ e nigaman – vachan chhe. have vyatirekanun draShTAnt
kahe chhe ‘je koIne paN pratyakSha hotun nathI te anumAnano viShay paN hotun nathI, jem
ke ‘AkAshanAn puShpa Adi’; — e vyatirekadraShTAntanun vachan chhe. ‘antarit ne sUkShma padArtho
anumAnanA viShay chhe’ e pharIne upanayanun vachan chhe. tethI ‘antarit ne sUkShma padArtho koIne
pratyakSha chhe,’ e pharIne nigaman – vachan chhe.
‘antarit ane sUkShma padArtho koIne pratyakSha chhe, anumAnanA viShay hovAthI’ — ahIn
‘anumAnanA viShay hovAthI’ e hetu chhe. sarvagnarUp sAdhyamAn A hetu badhI rIte sambhave
chhe; te kAraNe A hetu ‘svarUpathI asiddha’ ke ‘bhAvathI asiddha’ — evA visheShaN vaDe asiddha
nathI. tathA ukta hetu, sarvagnarUp potAno pakSha chhoDIne sarvagnanA abhAvarUp vipakShane siddha
karato nathI, te kAraNe viruddha paN nathI. vaLI te (hetu) jem sarvagnanA sadbhAvarUp svapakShamAn
varte chhe tem sarvagnanA abhAvarUp vipakShamAn paN vartato nathI, e kAraNe ukta hetu
anaikAntik paN nathI. anaikAntikano sho artha chhe? vyabhichArI, evo artha chhe. vaLI ukta
hetu pratyakSha Adi pramANothI bAdhit paN nathI. vaLI te hetu (sarvagnane na mAnanAr)
prativAdIone asiddha evo sarvagnano sadbhAv siddha kare chhe, te kAraNe akinchitkar paN
nathI. A rIte ‘anumAnano viShay hovAthI’ — e hetu asiddha, viruddha, anaikAntik
(bAdhit) ane akinchitkararUp je hetunA doSho temanAthI rahit chhe, tethI te sarvagnanA
sadbhAvane siddha kare ja chhe. uparokta prakAre sarvagnanA sadbhAvamAn pakSha, hetu, draShTAnt, upanay
ane nigamanarUp pAnch angavALun anumAn jANavun.
visheSh — jem netra vinAnA puruShane darpaN vidyamAn hoy, topaN pratibimbonun
parignAn thatun nathI, tem netrasthAnIy (netra samAn) sarvagnatArUp guNathI rahit puruShane
भवति । तथैव च यथा सर्वज्ञसद्भावे स्वपक्षे वर्तते तथा सर्वज्ञाभावेऽपि विपक्षेऽपि न वर्तते
तेन कारणेनाऽनैकान्तिको न भवति । अनैकान्तिकः कोऽर्थो ? व्यभिचारिति । तथैव
प्रत्यक्षादिप्रमाणबाधितो न भवति, तथैव च प्रतिवादिनां प्रत्यसिद्धं सर्वज्ञसद्भावं साधयति,
तेन कारणेनाकिंचित्करोऽपि न भवति । एवमसिद्धविरुद्धानैकान्तिकाकिञ्चित्करहेतु-
दोषरहितत्वात्सर्वज्ञसद्भावं साधयत्येव । इत्युक्तप्रकारेण सर्वज्ञसद्भावे पक्षहेतुदृष्टान्तोपनय-
निगमनरूपेण पञ्चाङ्गमनुमानम् ज्ञातव्यमिति ।
किं च यथा लोचनहीनपुरुषस्यादर्शे विद्यमानेऽपि प्रतिबिम्बानां परिज्ञानं न भवति,
तथा लोचनस्थानीयसर्वज्ञतागुणरहितपुरुषस्यादर्शस्थानीयवेदशास्त्रे कथितानां प्रतिबिम्बस्थानीय-
236 ]
bRuhad – dravyasangrah