bAhyatap ane prAyashchitta, vinay, vaiyAvRutya, svAdhyAy, vyutsarga ane dhyAn — e chha prakAranAn
antarang tap — em banne maLIne bAr prakAranAn tap chhe. te ja tapathI 1sAdhya
shuddhAtmasvarUpamAn pratapan arthAt vijay karavArUp nishchayatap chhe. tevI ja rIte AchAr –
ArAdhanA Adi dravyashrut ane tenA AdhAre utpanna nirvikAr svasamvedanagnAnarUp bhAvashrut
chhe. tathA hinsA, jUTh, chorI, abrahma ane parigrahano dravya ane bhAvarUpe tyAg karavo te
pAnch vrat chhe. evI rIte pUrvokta lakShaNavALA tap, shrut ane vrat sahit puruSh dhyAtA thAy
chhe. te ja (tap, shrut ane vrat ja) dhyAnanI sAmagrI chhe. kahyun paN chhe ke ‘‘वैराग्यं तत्त्वविज्ञानं
नैर्ग्रन्थ्यं समचित्तता । परीषहजयश्चेति पञ्चैते ध्यानहेतवः ।। [artha — vairAgya, tattvonun gnAn,
parigrahono tyAg, sAmyabhAv ane pariShahonun jItavun; — e pAnch dhyAnanAn kAraN chhe.]’’2
shankA — bhagavAn! dhyAn to mokShanA mArgarUp chhe. mokShArthI puruShe puNyabandhanAn
kAraN hovAthI vrato tyAgavA yogya chhe. parantu Ape to tap, shrut ane vratone dhyAnanI
sAmagrI kahI chhe; te kevI rIte ghaTe chhe? teno uttara — kevaL vrato ja tyAgavA yogya
nathI, parantu pApabandhanA kAraN hinsA Adi avrato paN tyAgavA yogya chhe. evI rIte
षड्विधं, तथैव प्रायश्चित्तविनयवैय्यावृत्यस्वाध्यायव्युत्सर्गध्यानभेदेनाऽभ्यन्तरमपि षड्विधं चेति
द्वादशविधं तपः । तेनैव साध्यं शुद्धात्मस्वरूपे प्रतपनं विजयनं निश्चयतपश्च ।
तथैवाचाराराधनादिद्रव्यश्रुतं, तदाधारेणोत्पन्नं निर्विकारस्वसंवेदनज्ञानरूपं भावश्रुतं च । तथैव
च हिंसानृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहाणां द्रव्यभावरूपाणां परिहरणं व्रतपञ्चकं चेति ।
एवमुक्तलक्षणतपःश्रुतव्रतसहितो ध्याता पुरुषो भवति । इयमेव ध्यानसामग्री चेति ।
तथाचोक्तम् — ‘‘वैराग्यं तत्त्वविज्ञानं नैर्ग्रन्थ्यं “समचित्तता । परीषहजयश्चेति पञ्चैते
ध्यानहेतवः ।१।’’
भगवन् ! ध्यानं तावन्मोक्षमार्गभूतम् । मोक्षार्थिना पुरुषेण पुण्यबन्धकारणत्वाद्व्रतानि
त्याज्यानि भवन्ति, भवद्भिः पुनर्ध्यानसामग्रीकारणानि तपःश्रुतव्रतानि व्याख्यातानि, तत् कथं
घटत इति ? तत्रोत्तरं दीयते — व्रतान्येव केवलानि त्याज्यान्येव न, किन्तु पापबन्ध-
कारणानि हिंसादिविकल्परूपाणि, यान्यव्रतानि तान्यपि त्याज्यानि । तथाचोक्तम्
“ ‘वशचित्तता’ इत्यपि पाठः ।
1. pratham munine chhaThThe guNasthAne shuddhatA sahit AvA vikalpo hoy chhe. te vikalpono abhAv thatAn
shuddhAtmatattvamAn pratapan thAy chhe te kAraNe vyavahAranaye tenAthI sAdhya kahevAy. nishchayanaye shuddhi vadhatAn
vadhatAn nishchayatap thAy chhe.2.shrI paramAtmaprakAsh a. 2 gA. – 192.
252 ]
bRuhad – dravyasangrah