ahIn, shiShya kahe chhe — A panchamakALamAn dhyAn nathI, kemake A kALamAn uttam
sanhananano abhAv chhe ane dash tem ja chaudapUrvanun shrutagnAn paN nathI.
samAdhAna — A kALamAn shukladhyAn nathI, parantu dharmadhyAn chhe. shrIkundakundAchAryadeve
mokShaprAbhRutamAn (gAthA 76 – 77 mAn) kahyun chhe ke, ‘‘bharatakShetramAn duSham nAmanA panchamakALamAn
gnAnI jIvane dharmadhyAn hoy chhe; te dharmadhyAn AtmasvabhAvamAn sthit thanArane hoy chhe;
je Am nathI mAnato te agnAnI chhe. atyAre paN samyagdarshan – gnAn – chAritrarUp traN
ratnathI shuddha jIv AtmAnun dhyAn karIne indrapad athavA laukAntik devapad prApta kare chhe
ane tyAnthI chyavIne (manuShya thaIne) mokShane pAme chhe.’’
te ja pramANe tattvAnushAsan nAmanA granthamAn (gAthA 83 mAn) kahyun chhe ke ‘‘A
samaye (panchamakALamAn) jinendradev shukladhyAnano niShedh kare chhe, paN shreNI – ArohaN pahelAn
thatA dharmadhyAnanun astitva batAvyun chhe.’’ tathA je em kahyun chhe ke, ‘uttam sanhananano abhAv
hovAthI dhyAn thatun nathI’ te utsargavachan chhe. apavAdarUp vyAkhyAnathI to, upashamashreNI ane
kShapakashreNImAn shukladhyAn thAy chhe ane te uttam sanhananathI ja thAy chhe, parantu apUrvakaraN
(8mA) guNasthAnathI nIchenAn guNasthAnomAn e dharmadhyAn thAy chhe, te pahelAn traN uttam
sanhananono abhAv hoy, topaN antim traN sanhananomAn paN thAy chhe. A paN te ja
tattvAnushAsan granthamAn (gAthA 84 mAn) kahyun chhe — ‘‘vajrakAyavALAne dhyAn thAy chhe evun
Agamanun vachan upasham ane kShapakashreNInA dhyAnanI apekShAe kahyun chhe. e vachan nIchenAn
अत्राह शिष्यः । अद्य काले ध्यानं नास्ति । कस्मादिति चेत् —
उत्तमसंहननाभावद्दशचतुर्दशपूर्वगतश्रुतज्ञानाभावाच्च । अत्र परिहारः — शुक्लध्यानं नास्ति
धर्मध्यानमस्तीति । तथाचोक्तं मोक्षप्राभृते श्रीकुन्दकुन्दाचार्यदेवैः ‘भरहे दुस्समकाले धम्मज्झाणं
हवेइ णाणिस्स । तं अप्पसहावठिए ण हु मण्णइ सो दु अण्णाणी ।१। अज्जवि तिरयणसुद्धा
अप्पा ज्झाऊण लहइ इंदत्तं । लोयंतियदेवत्तं तत्थ चुदा णिव्वुदिं जंति ।२।’ तथैव
तत्त्वानुशासनग्रन्थे चोक्तं ‘‘अत्रेदानीं निषेधन्ति शुक्लध्यानं जिनोत्तमाः । धर्मध्यानं पुनः प्राहुः
श्रेणीभ्यां प्राग्विवर्त्तिनाम् ।१।’’ यथोक्तमुत्तमसंहननाभावात्तदुत्सर्गवचनम् । अपवादव्याख्यानेन,
पुनरुपशमक्षपकश्रेण्योः शुक्लध्यानं भवति, तच्चोत्तमसंहननेनैव, अपूर्वगुणस्थानादधस्तनेषु
गुणस्थानेषु धर्मध्यानं, तच्चादिमत्रिकोत्तमसंहननाभावेऽप्यन्तिमत्रिकसंहननेनापि भवति ।
तदप्युक्तं तत्रैव तत्त्वानुशासने ‘‘यत्पुनर्वज्रकायस्य ध्यानमित्यागमे वचः । श्रेण्योर्ध्यानं
प्रतीत्योक्तं तन्नाधस्तान्निषेधकम् ।१।’’
mokShamArga adhikAr [ 255