वस्त्वेकदेशेन विकल्पाकारेण परोक्षरूपेण सांव्यवहारिकप्रत्यक्षरूपेण वा यज्जानाति
तत्क्षायोपशमिकं मतिज्ञानम् । किञ्चः छद्मस्थानां वीर्यान्तरायक्षयोपशमः केवलिनां तु
निरवशेषक्षयो ज्ञानचारित्राद्युत्पत्तौ सहकारी सर्वत्र ज्ञातव्यः । संव्यवहारलक्षणं कथ्यते —
समीचीनो व्यवहारः संव्यवहारः । प्रवृत्तिनिवृत्तिलक्षणः संव्यवहारो भण्यते । संव्यवहारे भवं
सांव्यवहारिकं प्रत्यक्षम् । यथा घटरूपमिदं मया दृष्टमित्यादि । तथैव श्रुतज्ञानारवरण-
क्षयोपशमान्नोइन्द्रियावलम्बनाच्च प्रकाशोपाध्यायादिबहिरङ्गसहकारिकारणाच्च मूर्त्तामूर्त्तवस्तु-
लोकालोकव्याप्तिज्ञानरूपेण यदस्पष्टं जानाति तत्परोक्षं श्रुतज्ञानं भण्यते । किञ्च विशेषः —
शब्दात्मकं श्रुतज्ञानं परोक्षमेव तावत्, स्वर्गापवर्गादिबहिर्विषयपरिच्छित्तिपरिज्ञानं विकल्परूपं
तदपि परोक्षं, यत्पुनरभ्यन्तरे सुखदुःखविकल्परूपोऽहमनन्तज्ञानादिरूपोऽहमिति वा तदीषत्
kShayopashamathI tathA bahirang panchendriy tem ja mananA avalambanathI mUrta tem ja amUrta
vastuone, ekadesh, vikalpAkAre, parokSharUpe athavA sAmvyavahArik pratyakSharUpe je jANe chhe te
kShAyopashamik matignAn chhe. chhadmasthone gnAn – chAritrAdinI utpattimAn vIryAntarAyano
kShayopasham ane kevaLIone sarvathA kShay sarvatra 1sahakArI jANavo.
have samvyavahAranun lakShaN ( – svarUp) kahevAmAn Ave chhe. samIchIn vyavahAr te
samvyavahAr chhe. pravRuttinivRuttisvarUp samvyavahAr kahevAy chhe. samvyavahAre je hoy te
sAmvyavahArik pratyakSha — jemake ‘ghaTanun rUp A men joyun’ vagere.
shrutagnAnAvaraNanA kShayopashamathI ane mananA avalambanathI tem ja prakAsh, upAdhyAyAdi
bahirang sahakArI kAraNothI mUrta - amUrta vastune lok - alokane vyAptignAnarUpe je aspaShTa
jANe chhe te parokSha shrutagnAn kahevAy chhe.
vaLI visheSh — je shabdAtmak shrutagnAn chhe te to parokSha ja chhe (paN) svarga,
mokShAdi bAhya vastuono bodh karAvanAr vikalparUp je gnAn chhe te paN parokSha chhe
ane je abhyantaramAn ‘sukh - dukhanA vikalparUp hun chhun,’ ‘anantagnAnAdirUp hun chhun’ — evun
1. kAryakALe sAthe rahenAr – nimitta sahachar. shrI gommaTasAr – jIvakAnDanI gAthA 567 nI moTI TIkAmAn
dharmAstikAyane gamanamAn ‘sahakArI kAraN’ kahevAmAn Avel chhe. tyAn ‘sahakArI kAraN’no artha A pramANe
samajAvyo chhe — ‘‘svayamev ja gamanAdi kriyArUp vartatAn je jIv – pudgal temane dharmAstikAy sahakArI
kAraN chhe. temAn tenun kAraNapaNun eTalun ja chhe ke jyAn dharmAdik dravya hoy tyAn jIv – pudgal gamanAdi
kriyArUp varte chhe.’’ nimitta hoy ane upAdAn jyAn potAnun kAm potAthI ja kare chhe. tyAn nimittane
‘sahakArI’ kahevAy chhe. Avo ‘sahakArI’ no artha samajavo.
18 ]
bRuhad – dravyasangrah