प्रकाशस्य विस्तारो भवति तथा देहाभावे लोकप्रमाणेन भाव्यमिति ? तत्र परिहारमाह —
प्रदीपसम्बन्धी योऽसौ प्रकाशविस्तारः पूर्वं स्वभावेनैव तिष्ठति पश्चादावरणं जातं; जीवस्य
तु लोकमात्रसंख्येयप्रदेशत्वं स्वभावो भवति यस्तु प्रदेशानां सम्बन्धी विस्तारः स स्वभावो न
भवति । कस्मादिति चेत्, पूर्वं लोकमात्रप्रदेशा विस्तीर्णा निरावरणास्तिष्ठन्ति, पश्चात्
प्रदीपवदावरणं जातमेव । तन्न, किन्तु पूर्वमेवानादिसन्तानरूपेण शरीरेणावृतास्तिष्ठन्ति ततः
कारणात्प्रदेशानां संहारो न भवति, विस्तारश्च शरीरनामकर्माधीन एव, न च स्वभावस्तेन
कारणेन शरीराभावे विस्तारो न भवति । अपरमप्युदाहरणं दीयते — यथा
हस्तचतुष्टयप्रमाणवस्त्रं पुरुषेण मुष्टौ बद्धं तिष्ठति पुरुषाभावे सङ्कोचविस्तारौ वा न करोति,
निष्पत्तिकाले सार्द्रं मृन्मयभोजनं वा शुष्कं सज्जलाभावे सति; तथा जीवोऽपि
पुरुषस्थानीयजलस्थानीयशरीराभावे विस्तारसंकोचौ न करोति । यत्रैव मुक्तस्तत्रैव तिष्ठतीति
ये केचन वदन्ति, तन्निषेधार्थं पूर्वप्रयोगादसङ्गत्वाद्बन्धच्छेदात्तथा गतिपरिणामात् चेति
dUr thatAn, dIvAnA prakAshano vistAr thaI jAy chhe; tem sharIrano abhAv thatAn siddhano AtmA
paN phelAIne lokapramAN thaI javo joIe. tenun samAdhAn karavAmAn Ave chhe — dIpakanA
prakAshano je vistAr chhe te pahelAn svabhAvathI ja hoy chhe, pAchhaLathI te dIpakane AvaraN
thayun chhe; parantu jIvane to lokapramAN asankhyAtapradeshIpaNun svabhAv chhe, pradeshono je vistAr
te svabhAv nathI. prashna — ‘em shA mATe? pahelAn jIvanA lokapramAN pradesho vistIrNa
( – lokamAn phelAyelA), nirAvaraN hoy chhe ane pAchhaLathI dIvAnI jem AvaraN thayun chhe.’
uttara — e pramANe nathI. parantu jIvanA pradesh to pahelethI ja anAdi-santAnarUpe sharIrathI
AvRutta rahyA chhe, tethI (jIvanA) pradeshono sankoch (pAchhaLathI) thato nathI. vaLI vistAr
sharIranAmakarmane AdhIn ja chhe, svabhAv nathI; te kAraNe sharIrano abhAv thatAn pradeshono
vistAr thato nathI. ahIn anya paN udAharaN ApavAmAn Ave chhe (1) jem chAr hAth
lAmbun vastra koI manuShye muThThImAn rAkhyun hoy te, (mUThThI kholI nAkhyA pachhI) puruShanA abhAvamAn
sankoch ke vistAr karatun nathI, athavA (2) jem bhInI mATInun vAsaN banatI vakhate sankoch
ane vistArane prApta thAy chhe, paN jyAre te sukAI jAy chhe tyAre jaLano abhAv thavAthI
sankoch ane vistAr pAmatun nathI; tem (mukta) jIv paN (1) puruShasthAnIy athavA
(2) jaLasthAnIy sharIrano abhAv thatAn sankoch – vistAr pAmato nathI.
koI kahe chhe ke ‘‘jIv jyAn mukta thAy chhe tyAn ja rahe chhe’’ teno niShedh karavA
mATe, pUrvanA prayogathI, asang hovAthI, bandhano chhed thavAthI tathA gati pariNAmathI – A chAr
ShaDdravya-panchAstikAy adhikAr [ 51