व्याख्या — ‘‘अज्जीवो पुण णेओ’’ अजीवः पुनर्ज्ञेयः । सकलविमलकेवलज्ञानदर्शनद्वयं
शुद्धोपयोगः, मतिज्ञानादिरूपो विकलोऽशुद्धोपयोग इति द्विविधोपयोगः,
अव्यक्तसुखदुःखानुभवनरूपा कर्मफलचेतना, तथैव मतिज्ञानादिमनःपर्ययपर्यन्तमशुद्धोपयोग
इति, स्वेहापूर्वेष्टानिष्टविकल्परूपेण विशेषरागद्वेषपरिणमनं कर्मचेतना, केवलज्ञानरूपा
शुद्धचेतना इत्युक्तलक्षणोपयोगश्चेतना च यत्र नास्ति स भवत्यजीव इति विज्ञेयः । ‘पुण’
पुनः पश्चाज्जीवाधिकारानन्तरं । ‘‘पुग्गलधम्मो अधम्म आयासं कालो’’ स च
पुद्गलधर्माधर्माकाशकालद्रव्यभेदेन पञ्चधा । पूरणगलनस्वभावत्वात्पुद्गल इत्युच्यते ।
गतिस्थित्यवगाहवर्त्तनालक्षणा धर्माधर्माकाशकालाः, ‘‘पुग्गल मुत्तो’’ पुद्गलो मूर्त्तः ।
कस्मात् ? ‘‘रूवादिगुणो’’ रूपादिगुणसहितो यतः । ‘‘अमुत्ति सेसा हु’’
रूपादिगुणाभावादमूर्त्ता भवन्ति पुद्गलाच्छेषाश्चत्वार इति । तथाहि — यथा
अनन्तज्ञानदर्शनसुखवीर्यगुणचतुष्टयं सर्वजीवसाधारणं तथा रूपरसगन्धस्पर्शगुणचतुष्टयं
TIkA — ‘‘अज्जीवो पुण णेओ’’ vaLI, ajIv jANavA yogya chhe. sakaLavimaL
kevaLagnAn ane kevaLadarshan e banne shuddha upayog chhe, matignAnAdirUp vikal - ashuddha
upayog chhe; e rIte upayog be prakAre chhe. avyakta sukh - dukhanA anubhavarUp
‘karmaphaLachetanA’ chhe, tem ja matignAnathI manaparyayagnAnaparyant ashuddhopayogarUp evI,
svaihApUrvak iShTa - aniShTa, vikalparUpe visheSh rAg - dveShanA pariNamanarUp ‘karmachetanA’ chhe,
kevaLagnAnarUp ‘shuddhachetanA’ chhe. e rIte upar kahyA pramANenA lakShaNavALAn upayog ane
chetanA jyAn nathI te ajIv chhe, em jANavun; ‘पुण’ pachhI, arthAt jIv adhikAranI pachhI
‘‘पुग्गलधम्मो अधम्म आयासं कालो’’ ane te (ajIv) pudgal, dharma, adharma, AkAsh ane
kALadravyanA bhedathI pAnch prakAre chhe.
pUraN ane galanano svabhAv hovAthI pudgal kahevAy chhe. gati, sthiti, avagAh
ane vartanA (heturUp) lakShaNavALAn (kramapUrvak) dharma, adharma, AkAsh ane kALadravya chhe.
‘‘पुग्गल मुत्तो’’ pudgal mUrta chhe. shA mATe? ‘‘रूवादिगुणो’’ rUpAdi guNavALun chhe. mATe. ‘‘अमुत्ति
सेसा हु’’ pudgal sivAyanAn bAkInAn chAr dravyo rUpAdi guNo vinAnAn hovAthI amUrta chhe.
te A rIte —
jem anantagnAn, darshan, sukh ane vIrya — e chAre guN sarva jIvomAn sAmAnya chhe
tem rUp, ras, gandh ane sparsha — e chAre guN sarva pudgalomAn sAmAnya chhe ane jem
ShaDdravya-panchAstikAy adhikAr [ 57
8