व्याख्या — शब्दबन्धसौक्ष्म्यस्थौल्यसंस्थानभेदतमच्छायातपोद्योतसहिताः पुद्गलद्रव्यस्य
पर्याया भवन्ति । अथ विस्तरः — भाषात्मकोऽभाषात्मकश्च द्विविधः शब्दः ।
तत्राक्षरानक्षरात्मभेदेन भाषात्मको द्विधा भवति । तत्राप्यक्षरात्मकः संस्कृत-
प्राकृतापभ्रन्शपैशाचिकादिभाषाभेदेनार्यम्लेच्छमनुष्यादिव्यवहारहेतुर्बहुधा । अनक्षरात्मकस्तु
द्वीन्द्रियादितिर्यग्जीवेषु सर्वज्ञदिव्यध्वनौ च । अभाषात्मकोऽपि प्रायोगिकवैस्रसिकभेदेन द्विविधः ।
‘‘ततं वीणादिकं ज्ञेयं विततं पटहादिकम् । घनं तु कांस्यतालादि सुषिरं वंशादिकं विदुः ।१।’’
इति श्लोककथितक्रमेण प्रयोगे भवः प्रायोगिकश्चतुर्धा भवति । विस्रसा स्वभावेन भवो
वैस्रसिको मेघादिप्रभवो बहुधा । किञ्च शब्दातीतनिजपरमात्मभावनाच्युतेन
शब्दादिमनोज्ञमनोज्ञपञ्चेन्द्रियविषयासक्तेन च जीवेन यदुपार्जितं सुस्वरदुःस्वरनामकर्म तदुदयेन
यद्यपि जीवे शब्दो दृश्यते तथापि स जीवसंयोगेनोत्पन्नत्वाद् व्यवहारेण जीवशब्दो भण्यते,
TIkA — shabda, bandh, sUkShmatA, sthULatA, sansthAn, bhed, tam, chhAyA, Atap ane
udyot pudgal dravyanA paryAyo chhe.
have, vistAr batAve chhe — bhAShAtmak ane abhAShAtmak em shabda be prakAre chhe,
tyAn akShararUp ane anakShararUp bhedathI bhAShAtmak shabdanA be bhed chhe. temAn paN sanskRit,
prAkRit, apabhransh, pishAchI Adi bhAShAnA bhedathI, Arya ke mlechchha manuShyonA vyavahAranA
kAraNe akSharAtmak bhAShA anek prakAranI chhe. anakSharAtmak bhAShA be indriyAdi tiryanch
jIvomAn ane sarvagnanI divyadhvanimAn hoy chhe. abhAShAtmak shabda paN ‘prAyogik’ ane
‘vaisrasik’ nA bhedathI be prakAre chhe.
‘‘ततं वीणादिकं ज्ञेयं विततं पटहादिकम् । घनं तु कांस्यतालादि
सुषिरं वंशादिकं विदुः ।। (vINA AdinA shabdane ‘tat’, Dhol AdinA shabdane ‘vitat’, manjIrA
vagerenA avAjane ‘ghan’ ane banshI AdinA shabdane ‘suShir’ kahe chhe.)1’’ e shlokamAn kahelA
kram – pramANe prayogathI thayel evA ‘prAyogik’ shabda chAr prakAranA chhe. visrasA eTale
svabhAvathI thayel evA ‘vaisrasik’ shabda vAdaLAn vagerethI thAy chhe, te anek prakAranA chhe.
visheSha — shabdAtIt nij paramAtmAnI bhAvanAthI chyut thayel, shabdAdi manogna
ane amanogna pAnch indriyanA viShayomAn Asakta jIve je susvar ane dusvar nAmanun
nAmakarma upArjit karyun hatun tenA udayathI joke jIvamAn shabda dekhAy chhe, topaN te jIvanA
sanyogathI utpanna thayel hovAthI vyavahArathI jIvano shabda kahevAy chhe, parantu nishchayathI to
1. shrI panchAstikAy tAtparyavRutti gAthA 79 TIkA.
ShaDdravya-panchAstikAy adhikAr [ 59