धारणैकदेशेनापि सर्वत्र परिणमनं भवतीति कालद्रव्यं शेषद्रव्याणां परिणतेः सहकारिकारणं
भवति । कालद्रव्यस्य किं सहकारिकारणमिति ? यथाकाशद्रव्यमशेषद्रव्याणामाधारः स्वस्यापि,
तथा कालद्रव्यमपि परेषां परिणतिसहकारिकारणं स्वस्यापि । अथ मतं यथा कालद्रव्यं
स्वस्योपादानकारणं परिणतेः सहकारिकारणं च भवति तथा सर्वद्रव्याणि, कालद्रव्येण किं
प्रयोजनमिति ? नैवम्; यदि पृथग्भूतसहकारिकारणेनप्रयोजनं नास्ति तर्हि सर्वद्रव्याणां
साधारणगतिस्थित्यवगाहनविषये धर्माधर्माकाशद्रव्यैरपि सहकारिकारणभूतैः प्रयोजनं नास्ति ।
किञ्च, कालस्य घटिकादिवसादिकार्यं प्रत्यक्षेण दृश्यते; धर्मादीनां पुनरागमकथनमेव, प्रत्यक्षेण
किमपि कार्यं न दृश्यते; ततस्तेषामपि कालद्रव्यस्यैवाभावः प्राप्नोति । ततश्च
जीवपुद्गलद्रव्यद्वयमेव, च चागमविरोधः । किञ्च, सर्वद्रव्याणां परिणतिसहकारित्वं कालस्यैव
गुणः, घ्राणेन्द्रियस्य रसास्वादनमिवान्यद्रव्यस्य गुणोऽन्यद्रव्यस्य कर्तुं नायाति
द्रव्यसंकरदोषप्रसंगादिति ।
ek bhAgamAn sthit hovA chhatAn AkhA AkAshamAn pariNaman thAy chhe.
shankA — kALadravya bAkInAn bIjAn dravyonAn pariNamanane sahakArI kAraN thAy chhe;
kALadravyane pariNamanamAn koN sahakArI kAraN thAy chhe? samAdhAna — jem AkAshadravya
bIjAn badhAn dravyono AdhAr chhe ane potAno paN AdhAr chhe, tem kALadravya paN bIjAn
dravyonAn pariNamanamAn sahakArI kAraN chhe ane potAnA pariNamanamAn paN sahakArI kAraN chhe.
shankA — jevI rIte kALadravya potAnA pariNamanamAn upAdAnakAraN chhe ane
sahakArIkAraN paN chhe, tem badhAn dravyo paN potAnA pariNamanamAn upAdAn ane sahakArI
kAraN ho; te dravyonA pariNamanamAn kALadravyanun shun prayojan chhe? samAdhAna — em nathI.
jo potAnAthI bhinna sahakArI kAraNanun prayojan na hoy to sarva dravyonAn sAmAnya gati,
sthiti ane avagAhananI bAbatamAn sahakArI kAraNabhUt evAn dharma, adharma ane
AkAshadravyanun paN koI prayojan na rahe. vaLI, kALadravyanun ghaDI, divas Adi kArya to
pratyakShapaNe dekhAy chhe; paN dharma vagere dravyonun to Agamakathan ja chhe, pratyakShapaNe temanun koI
kArya dekhAtun nathI, tethI kALadravyanI peThe temano paN abhAv prApta thAy; ane to pachhI
jIv ane pudgal be ja dravya rahe. paN te to (tem mAnavun te to) AgamathI viruddha chhe.
vaLI, sarvadravyone pariNamanamAn sahakArI thavun e kALadravyano ja guN chhe; jem ghrANendriyathI
rasAsvAd thaI shakato nathI, tem anya dravyano guN anya dravya dvArA thaI shakato nathI kemake,
em mAnavAthI dravyasankararUp doShano prasang Ave chhe.
ShaDdravya-panchAstikAy adhikAr [ 73
10