होंति असंखा जीवे धम्माधम्मे अणंत आयासे ।
मुत्ते तिविह पदेसा कालस्सेगो ण तेण सो काओ ।।२५।।
भवन्ति असंख्याः जीवे धर्माधर्मयोः अनन्ताः आकाशे ।
मूर्त्ते त्रिविधाः प्रदेशाः कालस्य एकः न तेन सः कायः ।।२५।।
व्याख्या — ‘‘होंति असंखा जीवे धम्माधम्मे’’ भवन्ति लोकाकाशप्रमितासंख्येयप्रदेशाः
प्रदीपवदुपसंहारविस्तारयुक्तेऽप्येकजीवे, नित्यं स्वभावविस्तीर्णयोर्धर्माधर्मयोरपि । ‘‘अणंत
आयासे’’ अनन्तप्रदेशा आकाशे भवन्ति । ‘‘मुत्ते तिविह पदेसा’’ मूर्त्ते पुद्गलद्रव्ये
संख्यातासंख्यातानन्ताणूनां पिण्डाः स्कन्धास्त एव त्रिविधाः प्रदेशा भण्यन्ते, न च
क्षेत्रप्रदेशाः । कस्मात् ? पुद्गलस्यानन्तप्रदेशक्षेत्रे अवस्थानाभावादिति । ‘‘कालस्सेगो’’
कालाणुद्रव्यस्यैक एव प्रदेशः । ‘‘ण तेण सो काओ’’ तेन कारणेन स कायो न भवति ।
कालस्यैकप्रदेशत्वविषये युक्तिं प्रदर्शयति । तद्यथा — किञ्चिदूनचरमशरीरप्रमाणस्य
gAthA 25
gAthArtha — jIv, dharma tathA adharmadravyanA asankhya pradesh chhe, AkAshanA anant
chhe; mUrttanA (pudgalanA) traN prakAranA (sankhyAt, asankhyAt, anant) pradesho chhe. kALane ek
pradesh chhe, tethI te ‘kAy’ nathI.
TIkA — ‘‘होंति असंखा जीवे धम्माधम्मे’’ dIpakanI peThe sankoch – vistArayukta ek
jIvamAn ane sadA svabhAvathI vistRut dharmadravya ane adharmadravyamAn paN lokAkAshapramAN
asankhya pradesho hoy chhe. ‘‘अणंत आयासे’’ AkAshamAn anant pradesho hoy chhe. ‘‘मुत्ते तिविह
पदेसा’’ mUrtta – pudgal dravyamAn sankhyAt, asankhyAt ane anant paramANuonA pinD arthAt
skandh hoy chhe; tene ja traN prakAranA pradesho kahevAmAn Ave chhe, kShetrapradeshone nahi. kemake
pudgal anantapradeshavALA kShetramAn rahetAn nathI. ‘‘कालस्सेगो’’ kAlANune ek ja pradesh chhe. ‘‘ण
तेण सो काओ’’ te kAraN te ‘kAy’ nathI. kALadravyane ekapradesh hovAnI bAbatamAn yukti
batAve chhe. te A rIte — jevI rIte antim sharIrathI thoDA ochhA pramANavALA siddhatva
desh asankhya jIv ekakai, dharma - adharma tathA gini takai;
nabh anant, pudgal bahu bhAy, ek kAlakai, im vin - kAy. 25.
ShaDdravya-panchAstikAy adhikAr [ 79