सिद्धत्वपर्यायस्योपादानकारणभूतं शुद्धात्मद्रव्यं तत्पर्यायप्रमाणमेव । यथा वा
मनुष्यदेवादिपर्यायोपादानकारणभूतं संसारिजीवद्रव्यं तत्पर्यायप्रमाणमेव, तथा कालद्रव्यमपि
समयरूपस्य कालपर्यायस्य विभागेनोपादानकारणभूतमविभाग्येकप्रदेश एव भवति । अथवा
मन्दगत्या गच्छतः पुद्गलपरमाणोरेकाकाशमप्रदेशपर्यन्तमेव कालद्रव्यं गतेः सहकारिकारणं
भवति ततो ज्ञायते तदप्येकप्रदेशमेव ।
कश्चिदाह — पुद्गलपरमाणोर्गतिसहकारिकारणं धर्मद्रव्यं तिष्ठति, कालस्य
किमायातम् ? नैवं वक्तव्यम् — धर्मद्रव्ये गतिसहकारिकारणे विद्यमानेऽपि मत्स्यानां
जलवन्मनुष्याणां शकटारोहणादिवत्सहकारिकारणानि बहून्यपि भवन्ति इति । अथ मतं
कालद्रव्यं पुद्गलानां गतिसहकारिकारणं कुत्र भणितमास्ते ? तदुच्यते — ‘‘पुग्गलकरणा जीवा
खंधा खलु कालकरणादु’’ इत्युक्तं श्रीकुन्दकुन्दाचार्यदेवैः पञ्चास्तिकायप्राभृते । अस्यार्थः
कथ्यते — धर्मद्रव्ये विद्यमानेऽपि जीवानाम् कर्मनोकर्मपुद्गला गतेः सहकारिकारणं भवन्ति,
अणुस्कन्धभेदभिन्नपुद्गलानां तु कालद्रव्यमित्यर्थः ।।२५।।
paryAyanun upAdAnakAraNabhUt je shuddhAtmadravya chhe te siddhatvaparyAyapramAN (tenA samAn) ja chhe,
athavA jevI rIte manuShya, dev Adi paryAyonA upAdAnakAraNabhUt je sansArI jIvadravya chhe
te e manuShyAdi paryAyapramAN (tenA barAbar ja) ja chhe, tevI rIte kALadravya paN samayarUp
kALaparyAyanA avibhAgapaNAthI upAdAnakAraNabhUt avibhAgI ekapradesh ja hoy chhe. athavA
mandagatithI gaman karatA pudgalaparamANune ek AkAshapradesh sudhI ja kALadravya gatinun
sahakArI kAraN thAy chhe, tethI jaNAy chhe ke te kALadravya paN ekapradeshI ja chhe.
koI prashna kare chhe ke, pudgalaparamANune gatimAn sahakArI kAraN dharmadravya chhe temAn
kALadravyanun shun prayojan chhe? samAdhAna — em kahevun na joIe. gatimAn sahakArI kAraN
dharmadravya vidyamAn hovA chhatAn paN mAchhalAne gati karavAmAn jaLanI jem ane manuShyone
(shakaT – ArohaNanI) jem bIjAn paN ghaNAn sahakArI kAraNo hoy chhe. koI kahe ke kALadravya
pudgalonI gatimAn sahakArI kAraN chhe, em kyAn kahyun chhe? teno uttar ApavAmAn Ave
chhe — shrI kundakundAchAryadeve panchAstikAy prAbhRutamAn kahyun chhe ke — ‘‘पुग्गलकरणा जीवा खंधा खलु
कालकरणा दु’’ eno artha kahevAmAn Ave chhe — dharmadravya vidyamAn hovA chhatAn paN, jIvone
gatimAn karma – nokarmarUp pudgalo sahakArI kAraN thAy chhe ane aNu tathA skandh — e be
bhedavALA pudgalone gamanamAn kALadravya sahakArI kAraN thAy chhe. 25.
80 ]
bRuhad – dravyasangrah