बहुविधो भवति । तथा पुद्गलपरमाणुरपि स्वभावेनैकोऽपि शुद्धोऽपि रागद्वेष-
स्थानीयबन्धयोग्यस्निग्धरूक्षगुणाभ्यां परिणम्य द्विअणुकादिस्कन्धरूपविभावपर्यायैर्बहुविधो-
बहुप्रदेशो भवति तेन कारणेन बहुप्रदेशलक्षणकायत्वकारणत्वादुपचारेण कायो भण्यते । अथ
मतं यथा पुद्गलपरमाणोर्द्रव्यरूपेणैकस्यापि द्वयणुकादिस्कन्धपर्यायरूपेण बहुप्रदेशरूपं कायत्वं
जातं तथा कालाणोरपि द्रव्येणैकस्यापि पर्यायेण कायत्वं भवत्विति ? तत्र परिहारः —
स्निग्धरूक्षहेतुकस्य बन्धस्याभावान्न भवति । तदपि कस्मात् ? स्निग्धरूक्षत्वं पुद्गलस्यैव धर्मो
यतः कारणादिति । अणुत्वं पुद्गलसंज्ञा, कालस्याणुसंज्ञा कथमिति चेत् ? तत्रोत्तरम् —
अणुशब्देन व्यवहारेण पुद्गला उच्यन्ते निश्चयेन तु वर्णादिगुणानां पूरणगलनयोगात्पुद्गला इति
वस्तुवृत्या पुनरणुशब्दः सूक्ष्मवाचकः । तद्यथा — परमेण प्रकर्षेणाणुः । अणुः कोऽर्थः ? सूक्ष्म,
इति व्युत्पत्त्या परमाणुः । स च सूक्ष्मवाचकोऽणुशब्दो निर्विभागपुद्गलविवक्षायां पुद्गलाणुं
वदति । अविभागिकालद्रव्यविवक्षायां तु कालाणुं कथयतीत्यर्थः ।।२६।।
pudgalaparamANu paN svabhAvathI ek ane shuddha hovA chhatAn paN rAg – dveShasthAnIy
bandhayogya snigdharUkShaguNarUpe pariNamIne dvi – aNuk Adi skandharUp vibhAvaparyAyarUpe anek
prakAre bahupradeshI thAy chhe, te kAraNe ‘bahupradeshatva’ jenun lakShaN chhe tevA kAyatvane kAraNe
upachArathI ‘kAy’ kahevAy chhe.
koI mAne ke jem pudgalaparamANune, te dravyarUpe ek hovA chhatAn, dvi – aNuk Adi
skandhaparyAyarUpe bahupradesharUp kAyatva chhe, tem kAlANune paN, te dravyathI ek hovA chhatAn paN,
paryAyothI kAyatva ho! teno parihAr karavAmAn Ave chhe — snigdha - rUkShatva jenun kAraN chhe
evA bandhano (kALamAn) abhAv hovAthI tem banatun nathI. tem shA mATe chhe? kAraN ke
snigdha - rUkShapaNun pudgalano ja dharma chhe.
shankA — ‘aNu’ pudgalanI sangnA chhe, kALane ‘aNu’ sangnA kevI rIte chhe?
uttara — ‘aNu’ shabda dvArA vyavahAranayathI pudgalonun kathan karavAmAn Ave chhe,
nishchayathI to varNAdi guNonA pUraN ane galananA sambandhathI teone pudgalo kahevAmAn Ave
chhe. vAstavikapaNe ‘aNu’ shabda sUkShmatAno vAchak chhe. jem ke, paramapaNe arthAt prakRuShTapaNe
je aNu te ‘paramANu.’ ‘aNu’ no artha sho? ‘sUkShma’ e vyutpatti pramANe ‘paramANu’ shabda
‘atisUkShma’ne kahe chhe. ane te sUkShmatAvAchak ‘aNu’ shabda nirvibhAg pudgalanI vivakShAmAn
‘pudgalANu’ ne kahe chhe ane avibhAgI kALadravyanI vivakShAmAn ‘kAlANu’ne kahe chhe. 26.
82 ]
bRuhad – dravyasangrah