कर्मोदयजनितद्रव्यभावरूपैश्चतुर्भिः प्राणैर्जीवति, जीविष्यति, जीवितपूर्वो वा जीवः ।
पुद्गलादिपञ्चद्रव्याणि पुनरजीवरूपाणि । ‘‘मुत्तं’’ अमूर्त शुद्धात्मनो
विलक्षणस्पर्शरसगन्धवर्णवती मूर्त्तिरुच्यते, तत्सद्भावान्मूर्त्तः पुद्गलः । जीवद्रव्यं
पुनरनुपचरितासद्भूतव्यवहारेण मूर्त्तमपि, शुद्धनिश्चयनयेनामूर्त्तम्, धर्माधर्माकाशकालद्रव्याणि
चामूर्त्तानि । ‘‘सपदेसं’’ लोकमात्रप्रमितासंख्येयप्रदेशलक्षणं जीवद्रव्यमादिं कृत्वा पञ्चद्रव्याणि
पञ्चास्तिकायसंज्ञानि सप्रदेशानि । कालद्रव्यं पुनर्बहुप्रदेशत्वलक्षणकायत्वाभावादप्रदेशम् ।
‘‘एय’’ द्रव्यार्थिकनयेन धर्माधर्माकाशद्रव्याण्येकानि भवन्ति । जीवपुद्गलकालद्रव्याणि
पुनरनेकानि भवन्ति । ‘‘खेत्त’’ सर्वद्रव्याणामवकाशदानसामर्थ्यात् क्षेत्रमाकाशमेकम् ।
शेषपञ्चद्रव्याण्यक्षेत्राणि । ‘‘किरियाय’’ क्षेत्रात्क्षेत्रान्तरगमनरूपा परिस्पन्दवती चलनवती क्रिया
सा विद्यते ययोस्तौ क्रियावन्तौ जीवपुद्गलौ । धर्माधर्माकाशकालद्रव्याणि पुनर्निष्क्रियाणि ।
‘‘णिच्चं’’ धर्माधर्माकाशकालद्रव्याणि यद्यप्यर्थपर्यायत्वेनानित्यानि, तथापि मुख्यवृत्त्या
karmodayajanit dravya ane bhAvarUp chAr prakAranA (indriy, baL, Ayu, shvAsochchhvAs)
prANothI je jIve chhe, jIvashe ane pUrve jIvato hato te jIv chhe. pudgal Adi pAnch dravyo
ajIvarUp chhe.
‘‘मुत्तं’’ amUrta shuddhAtmAthI vilakShaN sparsha, ras, gandh ane varNarUp mUrti kahevAy
chhe, tenA sadbhAvathI pudgal mUrta chhe. jIvadravya anupacharit asadbhUt vyavahArathI mUrta chhe;
paN shuddha nishchayanayathI amUrta chhe. dharma, adharma, AkAsh ane kALadravyo amUrta chhe.
‘‘सपदेसं’’ lokamAtrapramAN asankhya pradeshavALA jIvadravyathI mAnDIne pAnch dravyo (jIv,
pudgal, dharma, adharma ane AkAsh) ‘panchAstikAy’ sangnAvALAn sapradesh chhe. kALadravyane
bahupradesh jenun lakShaN chhe, evA kAyatvano abhAv hovAthI te apradesh chhe.
‘‘एय’’ dravyArthikanayathI dharma, adharma ane AkAshadravya ek ek chhe. jIv, pudgal,
kALadravya anek chhe. ‘‘खेत्त’’ sarva dravyone avakAsh ApavAnun sAmarthya hovAthI kShetra ek
AkAshadravya chhe, bAkInAn pAnch dravya akShetra chhe.
‘‘किरिया य’’ ekakShetrathI bIjA kShetre gaman karavArUp parispandarUp athavA
chAlavArUp kriyA jemanAmAn chhe, te kriyAvAn jIv ane pudgal – e be dravyo chhe. dharma,
adharma, AkAsh ane kAL e chAr dravyo niShkriy chhe. ‘‘णिच्चं’’ dharma, adharma, AkAsh
ane kALadravya joke arthaparyAyavALAn hovAnI apekShAe anitya chhe, topaN mukhyapaNe
86 ]
bRuhad – dravyasangrah