त्रिकाले चतुःप्राणा इन्द्रियं बलं आयुः आनप्राणश्च ।
व्यवहारात् स जीवः निश्चयनयतस्तु चेतना यस्य ।।३।।
व्याख्या — ‘‘तिक्काले चदुपाणा’’ कालत्रये चत्वारः प्राणा भवन्ति । ते के
‘‘इंदियबलमाउआणपाणो य’’ अतीन्द्रियशुद्धचैतन्यप्राणात्प्रतिशत्रुपक्षभूतः क्षायोपशमिक
इन्द्रियप्राणः, अनन्तवीर्यलक्षणबलप्राणादनन्तैकभागप्रमिता मनोवचनकायबलप्राणाः,
अनाद्यनन्तशुद्धचैतन्यप्राणविपरीततद्विलक्षणाः सादिः सान्तश्चायुःप्राणः उच्छवासपरा-
वर्त्तोत्पन्नखेदरहितविशुद्धचित्प्राणाद्विपरीतसदृश आनपानप्राणः । ‘‘ववहारा सो जीवो’’
इत्थंभूतैश्चतुर्भिर्द्रव्यभावप्राणैर्यथासंभवं जीवति जीविब्यति जीवितपूर्वो वा यो व्यवहारनयात्स
जीवः; द्रव्येन्द्रियादिर्द्रव्यप्राणा अनुपचरितासद्भूतव्यवहारेण, भावेन्द्रियादिः
क्षायोपशमिकभावप्राणाः पुनरशुद्धनिश्चयेन, सत्ताचैतन्यबोधादिः शुद्धभावप्राणाः निश्चयेनेति ।
‘‘णिच्छयणयदो दु चेदणा जस्स’’ शुद्धनिश्चयनयतः सकाशादुपादेयभूता शुद्धचेतना यस्य स
gāthā — 3
gāthārthaḥ — traṇ kāḷamān indriy, baḷ, āyu ane shvāsoechchhvās — e
chār prāṇone je dhāraṇ kare chhe, te vyavahāranaye jīv chhe. nishchayanayathī jene chetanā chhe te
jīv chhe.
ṭīkāḥ — ‘‘तिक्काले चदुपाणा’’ traṇ kāḷamān (jīvane) chār prāṇo hoy chhe. te kyā?
‘‘इंदियबलमाउआणपाणो य’’ atīndriy shuddha chaitanyaprāṇathī pratipakṣhabhūt kṣhāyopashamik
indriyaprāṇ chhe, anantavīryalakṣhaṇ baḷaprāṇathī anantamā bhāg pramāṇ manobaḷ, vachanabaḷ
ane kāyabaḷarūp prāṇ chhe. anādi-anant shuddha chaitanyaprāṇathī viparīt – tenāthī vilakṣhaṇ
sādi – sānta (ādi ane antavāḷo) āyuprāṇ chhe. shvās ane uchchhvāsanā parāvartanathī
utpanna khed rahit vishuddha chaitanyaprāṇathī viparīt shvāsochchhvās rūp prāṇ chhe. ‘‘ववहारा
सो जीवा’’ vyavahāranayaapekṣhāe, ā prakāranā chār dravya ane bhāvaprāṇothī yathāsambhav je
jīve chhe, jīvashe ane pūrve jīvato hato te jīv chhe. jīvane dravyendriyādi dravyaprāṇo
anupacharit asadbhūt vyavahāranayathī, bhāvendriyādi kṣhāyopashamik bhāvaprāṇo ashuddha
nishchayanayathī ane sattā, chaitanya, bodh vagere shuddhabhāvaprāṇo nishchayanayathī chhe. ‘‘णिच्छयणयदो
दु चेदणा जस्स’’ shuddha nishchayanayathī, upādeyabhūt shuddha chetanā jene chhe te jīv chhe.
12 ]
br̥uhad – dravyasaṅgrah