व्याख्या — शब्दबन्धसौक्ष्म्यस्थौल्यसंस्थानभेदतमच्छायातपोद्योतसहिताः पुद्गलद्रव्यस्य
पर्याया भवन्ति । अथ विस्तरः — भाषात्मकोऽभाषात्मकश्च द्विविधः शब्दः ।
तत्राक्षरानक्षरात्मभेदेन भाषात्मको द्विधा भवति । तत्राप्यक्षरात्मकः संस्कृत-
प्राकृतापभ्रन्शपैशाचिकादिभाषाभेदेनार्यम्लेच्छमनुष्यादिव्यवहारहेतुर्बहुधा । अनक्षरात्मकस्तु
द्वीन्द्रियादितिर्यग्जीवेषु सर्वज्ञदिव्यध्वनौ च । अभाषात्मकोऽपि प्रायोगिकवैस्रसिकभेदेन द्विविधः ।
‘‘ततं वीणादिकं ज्ञेयं विततं पटहादिकम् । घनं तु कांस्यतालादि सुषिरं वंशादिकं विदुः ।१।’’
इति श्लोककथितक्रमेण प्रयोगे भवः प्रायोगिकश्चतुर्धा भवति । विस्रसा स्वभावेन भवो
वैस्रसिको मेघादिप्रभवो बहुधा । किञ्च शब्दातीतनिजपरमात्मभावनाच्युतेन
शब्दादिमनोज्ञमनोज्ञपञ्चेन्द्रियविषयासक्तेन च जीवेन यदुपार्जितं सुस्वरदुःस्वरनामकर्म तदुदयेन
यद्यपि जीवे शब्दो दृश्यते तथापि स जीवसंयोगेनोत्पन्नत्वाद् व्यवहारेण जीवशब्दो भण्यते,
ṭīkāḥ — shabda, bandh, sūkṣhmatā, sthūḷatā, sansthān, bhed, tam, chhāyā, ātap ane
udyot pudgal dravyanā paryāyo chhe.
have, vistār batāve chheḥ — bhāṣhātmak ane abhāṣhātmak em shabda be prakāre chhe,
tyān akṣhararūp ane anakṣhararūp bhedathī bhāṣhātmak shabdanā be bhed chhe. temān paṇ sanskr̥it,
prākr̥it, apabhransh, pishāchī ādi bhāṣhānā bhedathī, ārya ke mlechchha manuṣhyonā vyavahāranā
kāraṇe akṣharātmak bhāṣhā anek prakāranī chhe. anakṣharātmak bhāṣhā be indriyādi tiryañch
jīvomān ane sarvagnanī divyadhvanimān hoy chhe. abhāṣhātmak shabda paṇ ‘prāyogik’ ane
‘vaisrasik’ nā bhedathī be prakāre chhe.
‘‘ततं वीणादिकं ज्ञेयं विततं पटहादिकम् । घनं तु कांस्यतालादि
सुषिरं वंशादिकं विदुः ।। (vīṇā ādinā shabdane ‘tat’, ḍhol ādinā shabdane ‘vitat’, mañjīrā
vagerenā avājane ‘ghan’ ane banshī ādinā shabdane ‘suṣhir’ kahe chhe.)1’’ e shlokamān kahelā
kram – pramāṇe prayogathī thayel evā ‘prāyogik’ shabda chār prakāranā chhe. visrasā eṭale
svabhāvathī thayel evā ‘vaisrasik’ shabda vādaḷān vagerethī thāy chhe, te anek prakāranā chhe.
visheṣhaḥ — shabdātīt nij paramātmānī bhāvanāthī chyut thayel, shabdādi manogna
ane amanogna pāñch indriyanā viṣhayomān āsakta jīve je susvar ane duḥsvar nāmanun
nāmakarma upārjit karyun hatun tenā udayathī joke jīvamān shabda dekhāy chhe, topaṇ te jīvanā
sanyogathī utpanna thayel hovāthī vyavahārathī jīvano shabda kahevāy chhe, parantu nishchayathī to
1. shrī pañchāstikāy tātparyavr̥utti gāthā 79 ṭīkā.
ṣhaḍdravya-pañchāstikāy adhikār [ 59