द्रव्यपरिवर्तनरूपः यः सः कालः भवेत् व्यवहारः ।
परिणामादिलक्ष्यः वर्त्तनालक्षणः च परमार्थः ।।२१।।
व्याख्या — ‘‘दव्वपरिवट्टरूवो जो’’ द्रव्यपरिवर्त्तरूपो यः ‘‘सो कालो हवेइ ववहारो’’
स कालो भवति व्यवहाररूपः । स च कथंभूतः ? ‘‘परिणामादीलक्खो’’
परिणामक्रियापरत्वापरत्वेन लक्ष्यत इति परिणामादिलक्ष्यः । इदानीं निश्चयकालः कथ्यते
‘‘वट्टणलक्खो य परमट्ठो’’ वर्त्तनालक्षणश्च परमार्थकाल इति । तद्यथा — जीवपुद्गलयोः
परिवर्त्तो नवजीर्णपर्यायस्तस्य या समयघटिकादिरूपा स्थितिः स्वरूपं यस्य स भवति
द्रव्यपर्यायरूपो व्यवहारकालः । तथाचोक्तं संस्कृतप्राभृतेन — ‘‘स्थितिः कालसंज्ञका’’ तस्य
पर्यायस्य सम्बन्धिनी याऽसौ समयघटिकादिरूपा स्थितिः सा व्यवहारकालसंज्ञा भवति, न
च पर्याय इत्यभिप्रायः । यत एव पर्यायसम्बन्धिनी स्थितिर्व्यवहारकालसंज्ञां भजते तत एव
जीवपुद्गलसम्बन्धिपरिणामेन पर्यायेण तथैव देशान्तरचलनरूपया गोदोहनपाकादि-
gāthā 21
gāthārthaḥ — je dravyonā parivartanarūp chhe (arthāt dravyaparivartananī sthitirūp chhe)
ane pariṇāmādithī lakṣhit thāy chhe te vyavahārakāḷ chhe; vartanā lakṣhaṇavāḷo je kāḷ chhe
te nishchayakāḷ chhe.
ṭīkāḥ — ‘‘दव्वपरिवट्टरूवो जो’’ je dravyanā parivartanarūp chhe (arthāt dravyanā paryāy
sāthe sambandhavāḷī kāḷāvadhirūp chhe) ‘‘सो कालो हवेइ ववहारो’’ te kāḷ vyavahārarūp chhe. ane
te kevo chhe? ‘‘परिणामादीलक्खो’’ pariṇām, kriyā, paratva ane aparatvathī lakṣhit thāy chhe
– jaṇāy chhe, tethī te pariṇāmādithī lakṣhya chhe.
have, nishchayakāḷ viṣhe kahevāmān āve chhe. वट्टणलक्खो य परमट्ठो’’ je vartanalakṣhaṇavāḷo
chhe te paramārthakāḷ chhe.
te spaṣhṭa karavāmān āve chheḥ — jīv ane pudgalanā parivartanarūp je navī ane
jūnī paryāy tenī samay – ghaḍī ityādirūp ‘sthiti’ jenun svarūp chhe, te dravyaparyāyarūp
vyavahārakāḷ chhe. sanskr̥itabhāṣhāmān paṇ te ja kahyun chhe – ‘‘स्थितिः कालसंज्ञकाः (sthitine kāḷ
evī sañgnā chhe).’’ te paryāy sāthe sambandhavāḷī je samay, ghaḍī vagererūp sthiti chhe te ‘sthiti’
vyavahārakāḷ chhe. (pudgalādinā parivartanarūp) paryāy vyavahārakāḷ nathī – evo abhiprāy
chhe. paryāyasambandhī sthitine vyavahārakāḷ evun nām maḷe chhe, tethī ja jīv ane pudgalanā
68 ]
br̥uhad – dravyasaṅgrah