परिस्पन्दलक्षणरूपया वा क्रियया तथैव दूरासन्नचलनकालकृतपरत्वापरत्वेन च लक्ष्यते ज्ञायते
यः, स परिणामक्रियापरत्वापरत्वलक्षण इत्युच्यते । अथ द्रव्यरूपनिश्चयकालमाह ।
स्वकीयोपादानरूपेण स्वयमेवपरिणममानानां पदार्थानां कुम्भकारचक्रस्याधस्तनशिलावत्,
शीतकालाध्ययने अग्निवत्, पदार्थपरिणतेर्यत्सहकारित्वं सा वर्त्तना भण्यते । सैव लक्षणं यस्य
स वर्त्तनालक्षणः कालाणुद्रव्यरूपो निश्चयकालः, इति व्यवहारकालस्वरूपं निश्चयकालस्वरूपं
च विज्ञेयम् ।
कश्चिदाह ‘‘समयरूप एव निश्चयकालस्तस्मादन्यः कालाणुद्रव्यरूपो निश्चयकालो
नास्त्यदर्शनात् ?’’ तत्रोत्तरं दीयते — समयस्तावत्कालस्तस्यैव पर्यायः । स कथं पर्याय इति
चेत् ? पर्यायस्तोत्पन्नप्रध्वंसित्वात् । तथाचोक्तं ‘‘समओ उप्पण्णं पद्धंसी’’ । स च पर्यायो
द्रव्यं विना न भवति, पश्चात्तस्य समयरूपपर्यायकालस्योपादानकारणभूतं द्रव्यं तेनापि
pariṇāmathī – paryāyathī tathā ek pradeshathī bīje pradeshe chālavārūp athavā gāy dohavī, rasoī
karavī vagere parispandarūp kriyāthī temaj dūr ke najīk chālavārūp kāḷakr̥ut paratva ane
aparatvathī te lakṣhit thāy chhe – jaṇāy chhe; tethī te vyavahārakāḷ pariṇām, kriyā, paratva
ane aparatvalakṣhaṇavāḷo kahevāy chhe.
have, dravyarūp nishchayakāḷ viṣhe kahe chheḥ — potānā upādānarūpe svayamev pariṇamatā
padārthone — kumbhāranā chākaḍāne pharavāmān nīchenī shilānā sahakārīpaṇānī peṭhe, ṭhaṇḍīmān
abhyās karatā vidyārthīne adhyayanamān agninā sahakārīpaṇānī peṭhe — padārtha pariṇatimān
je sahakārīpaṇun chhe tene ‘vartanā’ kahe chhe; e ‘vartanā’ jenun lakṣhaṇ chhe te, vartanālakṣhaṇavāḷo
kāḷāṇudravyarūp ‘nishchayakāḷ’ chhe.
e rīte vyavahārakāḷ ane nishchayakāḷanun svarūp jāṇavun.
koī kahe chhe ke, samayarūp ja nishchayakāḷ chhe; tenāthī bhinna bījo kāḷāṇudravyarūp
nishchayakāḷ nathī, kemake te dekhavāmān āvato nathī. teno uttar āpe chheḥ — pratham to samay
kāḷano ja paryāy chhe. samay kāḷano paryāy kevī rīte chhe? paryāy utpannadhvansī hoy chhe
tethī. tathā kahyun chhe ke ‘‘समओ१ उप्पण्ण पद्धंसी । (samay utpanna thāy chhe ane nāsh pāme
chhe.)’’ ane te paryāy dravya vinā hoto nathī. te samayarūp paryāyakāḷanā upādānakāraṇarūp
1. shrī pravachanasār gāthā 139 chhello bhāg.
ṣhaḍdravya-pañchāstikāy adhikār [ 69