सिद्धत्वपर्यायस्योपादानकारणभूतं शुद्धात्मद्रव्यं तत्पर्यायप्रमाणमेव । यथा वा
मनुष्यदेवादिपर्यायोपादानकारणभूतं संसारिजीवद्रव्यं तत्पर्यायप्रमाणमेव, तथा कालद्रव्यमपि
समयरूपस्य कालपर्यायस्य विभागेनोपादानकारणभूतमविभाग्येकप्रदेश एव भवति । अथवा
मन्दगत्या गच्छतः पुद्गलपरमाणोरेकाकाशमप्रदेशपर्यन्तमेव कालद्रव्यं गतेः सहकारिकारणं
भवति ततो ज्ञायते तदप्येकप्रदेशमेव ।
कश्चिदाह — पुद्गलपरमाणोर्गतिसहकारिकारणं धर्मद्रव्यं तिष्ठति, कालस्य
किमायातम् ? नैवं वक्तव्यम् — धर्मद्रव्ये गतिसहकारिकारणे विद्यमानेऽपि मत्स्यानां
जलवन्मनुष्याणां शकटारोहणादिवत्सहकारिकारणानि बहून्यपि भवन्ति इति । अथ मतं
कालद्रव्यं पुद्गलानां गतिसहकारिकारणं कुत्र भणितमास्ते ? तदुच्यते — ‘‘पुग्गलकरणा जीवा
खंधा खलु कालकरणादु’’ इत्युक्तं श्रीकुन्दकुन्दाचार्यदेवैः पञ्चास्तिकायप्राभृते । अस्यार्थः
कथ्यते — धर्मद्रव्ये विद्यमानेऽपि जीवानाम् कर्मनोकर्मपुद्गला गतेः सहकारिकारणं भवन्ति,
अणुस्कन्धभेदभिन्नपुद्गलानां तु कालद्रव्यमित्यर्थः ।।२५।।
paryāyanun upādānakāraṇabhūt je shuddhātmadravya chhe te siddhatvaparyāyapramāṇ (tenā samān) ja chhe,
athavā jevī rīte manuṣhya, dev ādi paryāyonā upādānakāraṇabhūt je sansārī jīvadravya chhe
te e manuṣhyādi paryāyapramāṇ (tenā barābar ja) ja chhe, tevī rīte kāḷadravya paṇ samayarūp
kāḷaparyāyanā avibhāgapaṇāthī upādānakāraṇabhūt avibhāgī ekapradesh ja hoy chhe. athavā
mandagatithī gaman karatā pudgalaparamāṇune ek ākāshapradesh sudhī ja kāḷadravya gatinun
sahakārī kāraṇ thāy chhe, tethī jaṇāy chhe ke te kāḷadravya paṇ ekapradeshī ja chhe.
koī prashna kare chhe ke, pudgalaparamāṇune gatimān sahakārī kāraṇ dharmadravya chhe temān
kāḷadravyanun shun prayojan chhe? samādhānaḥ — em kahevun na joīe. gatimān sahakārī kāraṇ
dharmadravya vidyamān hovā chhatān paṇ māchhalāne gati karavāmān jaḷanī jem ane manuṣhyone
(shakaṭ – ārohaṇanī) jem bījān paṇ ghaṇān sahakārī kāraṇo hoy chhe. koī kahe ke kāḷadravya
pudgalonī gatimān sahakārī kāraṇ chhe, em kyān kahyun chhe? teno uttar āpavāmān āve
chheḥ — shrī kundakundāchāryadeve pañchāstikāy prābhr̥utamān kahyun chhe ke — ‘‘पुग्गलकरणा जीवा खंधा खलु
कालकरणा दु’’ eno artha kahevāmān āve chheḥ — dharmadravya vidyamān hovā chhatān paṇ, jīvone
gatimān karma – nokarmarūp pudgalo sahakārī kāraṇ thāy chhe ane aṇu tathā skandh — e be
bhedavāḷā pudgalone gamanamān kāḷadravya sahakārī kāraṇ thāy chhe. 25.
80 ]
br̥uhad – dravyasaṅgrah