बहुविधो भवति । तथा पुद्गलपरमाणुरपि स्वभावेनैकोऽपि शुद्धोऽपि रागद्वेष-
स्थानीयबन्धयोग्यस्निग्धरूक्षगुणाभ्यां परिणम्य द्विअणुकादिस्कन्धरूपविभावपर्यायैर्बहुविधो-
बहुप्रदेशो भवति तेन कारणेन बहुप्रदेशलक्षणकायत्वकारणत्वादुपचारेण कायो भण्यते । अथ
मतं यथा पुद्गलपरमाणोर्द्रव्यरूपेणैकस्यापि द्वयणुकादिस्कन्धपर्यायरूपेण बहुप्रदेशरूपं कायत्वं
जातं तथा कालाणोरपि द्रव्येणैकस्यापि पर्यायेण कायत्वं भवत्विति ? तत्र परिहारः —
स्निग्धरूक्षहेतुकस्य बन्धस्याभावान्न भवति । तदपि कस्मात् ? स्निग्धरूक्षत्वं पुद्गलस्यैव धर्मो
यतः कारणादिति । अणुत्वं पुद्गलसंज्ञा, कालस्याणुसंज्ञा कथमिति चेत् ? तत्रोत्तरम् —
अणुशब्देन व्यवहारेण पुद्गला उच्यन्ते निश्चयेन तु वर्णादिगुणानां पूरणगलनयोगात्पुद्गला इति
वस्तुवृत्या पुनरणुशब्दः सूक्ष्मवाचकः । तद्यथा — परमेण प्रकर्षेणाणुः । अणुः कोऽर्थः ? सूक्ष्म,
इति व्युत्पत्त्या परमाणुः । स च सूक्ष्मवाचकोऽणुशब्दो निर्विभागपुद्गलविवक्षायां पुद्गलाणुं
वदति । अविभागिकालद्रव्यविवक्षायां तु कालाणुं कथयतीत्यर्थः ।।२६।।
pudgalaparamāṇu paṇ svabhāvathī ek ane shuddha hovā chhatān paṇ rāg – dveṣhasthānīy
bandhayogya snigdharūkṣhaguṇarūpe pariṇamīne dvi – aṇuk ādi skandharūp vibhāvaparyāyarūpe anek
prakāre bahupradeshī thāy chhe, te kāraṇe ‘bahupradeshatva’ jenun lakṣhaṇ chhe tevā kāyatvane kāraṇe
upachārathī ‘kāy’ kahevāy chhe.
koī māne ke jem pudgalaparamāṇune, te dravyarūpe ek hovā chhatān, dvi – aṇuk ādi
skandhaparyāyarūpe bahupradesharūp kāyatva chhe, tem kālāṇune paṇ, te dravyathī ek hovā chhatān paṇ,
paryāyothī kāyatva ho! teno parihār karavāmān āve chheḥ — snigdha - rūkṣhatva jenun kāraṇ chhe
evā bandhano (kāḷamān) abhāv hovāthī tem banatun nathī. tem shā māṭe chhe? kāraṇ ke
snigdha - rūkṣhapaṇun pudgalano ja dharma chhe.
shaṅkāḥ — ‘aṇu’ pudgalanī sañgnā chhe, kāḷane ‘aṇu’ sañgnā kevī rīte chhe?
uttaraḥ — ‘aṇu’ shabda dvārā vyavahāranayathī pudgalonun kathan karavāmān āve chhe,
nishchayathī to varṇādi guṇonā pūraṇ ane galananā sambandhathī teone pudgalo kahevāmān āve
chhe. vāstavikapaṇe ‘aṇu’ shabda sūkṣhmatāno vāchak chhe. jem ke, paramapaṇe arthāt prakr̥uṣhṭapaṇe
je aṇu te ‘paramāṇu.’ ‘aṇu’ no artha sho? ‘sūkṣhma’ e vyutpatti pramāṇe ‘paramāṇu’ shabda
‘atisūkṣhma’ne kahe chhe. ane te sūkṣhmatāvāchak ‘aṇu’ shabda nirvibhāg pudgalanī vivakṣhāmān
‘pudgalāṇu’ ne kahe chhe ane avibhāgī kāḷadravyanī vivakṣhāmān ‘kālāṇu’ne kahe chhe. 26.
82 ]
br̥uhad – dravyasaṅgrah