कर्मोदयजनितद्रव्यभावरूपैश्चतुर्भिः प्राणैर्जीवति, जीविष्यति, जीवितपूर्वो वा जीवः ।
पुद्गलादिपञ्चद्रव्याणि पुनरजीवरूपाणि । ‘‘मुत्तं’’ अमूर्त शुद्धात्मनो
विलक्षणस्पर्शरसगन्धवर्णवती मूर्त्तिरुच्यते, तत्सद्भावान्मूर्त्तः पुद्गलः । जीवद्रव्यं
पुनरनुपचरितासद्भूतव्यवहारेण मूर्त्तमपि, शुद्धनिश्चयनयेनामूर्त्तम्, धर्माधर्माकाशकालद्रव्याणि
चामूर्त्तानि । ‘‘सपदेसं’’ लोकमात्रप्रमितासंख्येयप्रदेशलक्षणं जीवद्रव्यमादिं कृत्वा पञ्चद्रव्याणि
पञ्चास्तिकायसंज्ञानि सप्रदेशानि । कालद्रव्यं पुनर्बहुप्रदेशत्वलक्षणकायत्वाभावादप्रदेशम् ।
‘‘एय’’ द्रव्यार्थिकनयेन धर्माधर्माकाशद्रव्याण्येकानि भवन्ति । जीवपुद्गलकालद्रव्याणि
पुनरनेकानि भवन्ति । ‘‘खेत्त’’ सर्वद्रव्याणामवकाशदानसामर्थ्यात् क्षेत्रमाकाशमेकम् ।
शेषपञ्चद्रव्याण्यक्षेत्राणि । ‘‘किरियाय’’ क्षेत्रात्क्षेत्रान्तरगमनरूपा परिस्पन्दवती चलनवती क्रिया
सा विद्यते ययोस्तौ क्रियावन्तौ जीवपुद्गलौ । धर्माधर्माकाशकालद्रव्याणि पुनर्निष्क्रियाणि ।
‘‘णिच्चं’’ धर्माधर्माकाशकालद्रव्याणि यद्यप्यर्थपर्यायत्वेनानित्यानि, तथापि मुख्यवृत्त्या
karmodayajanit dravya ane bhāvarūp chār prakāranā (indriy, baḷ, āyu, shvāsochchhvās)
prāṇothī je jīve chhe, jīvashe ane pūrve jīvato hato te jīv chhe. pudgal ādi pāñch dravyo
ajīvarūp chhe.
‘‘मुत्तं’’ amūrta shuddhātmāthī vilakṣhaṇ sparsha, ras, gandh ane varṇarūp mūrti kahevāy
chhe, tenā sadbhāvathī pudgal mūrta chhe. jīvadravya anupacharit asadbhūt vyavahārathī mūrta chhe;
paṇ shuddha nishchayanayathī amūrta chhe. dharma, adharma, ākāsh ane kāḷadravyo amūrta chhe.
‘‘सपदेसं’’ lokamātrapramāṇ asaṅkhya pradeshavāḷā jīvadravyathī māṇḍīne pāñch dravyo (jīv,
pudgal, dharma, adharma ane ākāsh) ‘pañchāstikāy’ sañgnāvāḷān sapradesh chhe. kāḷadravyane
bahupradesh jenun lakṣhaṇ chhe, evā kāyatvano abhāv hovāthī te apradesh chhe.
‘‘एय’’ dravyārthikanayathī dharma, adharma ane ākāshadravya ek ek chhe. jīv, pudgal,
kāḷadravya anek chhe. ‘‘खेत्त’’ sarva dravyone avakāsh āpavānun sāmarthya hovāthī kṣhetra ek
ākāshadravya chhe, bākīnān pāñch dravya akṣhetra chhe.
‘‘किरिया य’’ ekakṣhetrathī bījā kṣhetre gaman karavārūp parispandarūp athavā
chālavārūp kriyā jemanāmān chhe, te kriyāvān jīv ane pudgal – e be dravyo chhe. dharma,
adharma, ākāsh ane kāḷ e chār dravyo niṣhkriy chhe. ‘‘णिच्चं’’ dharma, adharma, ākāsh
ane kāḷadravya joke arthaparyāyavāḷān hovānī apekṣhāe anitya chhe, topaṇ mukhyapaṇe
86 ]
br̥uhad – dravyasaṅgrah