Page 157 of 192
PDF/HTML Page 181 of 216
single page version
hai tathA jisaprakAr chandrase amRut jharatA hai; usIprakAr munike
mukhachandrase jagatakA hit karanevAle, sarva ahitakA nAsh karanevAle,
sunanemen sukhakar, sarvaprakArakI shankAonko dUr karanevAle aur
mithyAtva (viparItatA yA sandeh) rUpI rogakA nAsh karanevAle aise
amRutavachan nikalate hain . isaprakAr samitirUp bolanekA vikalpa
muniko uThatA hai vah (2) bhAShA samiti hai .
ho jAyegA .
uttar–par jIvonkI rakShAke hetu yatnAchAr pravRuttiko agnAnI
hai . yadi rakShAke pariNAmonse samvar kahoge to puNyabandhakA kAraN
kyA sidgha hogA ?
samiti kisaprakAr hotI hai ? muniko kinchit rAg hone par
gamanAdi kriyAen hotI hain, vahAn un kriyAommen ati Asaktike
abhAvase pramAdarUp pravRutti nahIn hotI tathA dUsare jIvonko dukhI
karake apanA gamanAdi prayojan siddha nahIn karate; isaliye unase
svayam dayAkA pAlan hotA hai– isaprakAr sachchI samiti hai .
(
Page 158 of 192
PDF/HTML Page 182 of 216
single page version
athavA ek-do rasonko (taji) chhoDakar (tan) sharIrako (nahin
Page 159 of 192
PDF/HTML Page 183 of 216
single page version
karaneke hetuse [AhArake ] (chhayAlIs) chhiyAlIs (doSh binA)
doShonko dUr karake (ashanako) bhojanako (lain) grahaN karate
hain
(upakaraN) sAdhan pInchhIko (lakhikain) dekhakar (gahain) grahaN karate
hain [aur ] (lakhikain) dekhakar (dharain) rakhate hain [aur ] (mUtra) peshAb
(shleShma) shleShma (tan-mal) sharIrake mailako (nirjantu) jIvarahit
(thAn) sthAn (viloki) dekhakar (pariharain) tyAgate hain .
rasonkA tyAg karake [athavA svAdakA rAg na karake ] sharIrako puShTa
karanekA abhiprAy na rakhakar, mAtra tapakI vRuddhi karaneke liye
AhAr grahaN karate hain; isaliye unako (3) eShaNAsamiti hotI
hai . pavitratAke sAdhan kamaNDalako, gnAnake sAdhan shAstrako aur
sanyamake sAdhan pInchhIko–jIvonkI virAdhanA bachAneke hetu– dekhabhAl
kar rakhate hain tathA uThAte hain; isaliye unako (4) AdAn-nikShepaN
samiti hotI hai . mal-mUtra-kaph Adi sharIrake mailako jIvarahit
‘‘mUlAchAr’’ Adi shAstrommen dekhen
kinchit khed nahIn karate; anAsakta aur nirmoh– haTharahit sahaj
hote hain
Page 160 of 192
PDF/HTML Page 184 of 216
single page version
pratiShThApan samiti hotI hai
karake, jab (Atam) apane AtmAkA (dhyAvate) dhyAn karate hain,
tab (tin) un muniyonkI (suthir) suthir-shAnt (mudrA) mudrA
(dekhi) dekhakar, unhen (upal) patthar samajhakar (mRugagaN) hiran
athavA chaupAye prANiyonke samUh (khAj) apanI khAj-khujalIko
(khujAvate) khujAte hain . [jo ] (shubh) priy aur (asuhAvane) apriy
[pAnch indriyon sambandhI ] (ras) pAnch ras, (rUp) pAnch varNa, (gandh)
do gandh, (pha ras) ATh prakArake sparsha, (aru) aur (shabda)
Page 161 of 192
PDF/HTML Page 185 of 216
single page version
nahIn hote, [isaliye ve muni ] (panchendriy jayan) pAnch indriyonko
jItanevAlA arthAt jitendriy (pad) pad (pAvane) prApta karate hain .
varNan karate hain .
gupti hai . us samay man-vachan-kAyakI kriyA svayam ruk jAtI hai .
unakI shAnt aur achal mudrA dekhakar, unake sharIrako patthar
samajhakar mRugonke
tIn guptiyAn hain .
uttar–man-vachan-kAyAkI bAhya cheShTA miTAnA chAhe, pApakA
jIv gupti mAnate hain . us samay manamen to bhakti Adi rUp anek
prakArake shubharAgAdi vikalpa uThate hain; isaliye pravRuttimen to guptipanA
us samay ek siyAlanI aur usake do bachche unakA AdhA pair
khA gaye the; kintu ve apane dhyAnase kinchit chalAyamAn nahIn hue
mamatvabhAvase hI dukhakA anubhav hotA hai–aisA samajhanA
Page 162 of 192
PDF/HTML Page 186 of 216
single page version
vItarAgabhAv hone par jahAn man-vachan-kAyAkI cheShTA na ho vahI
gupti hai .
aur apriy (pratikUl) Upar kahe hue pAnch viShayommen dveSh nahIn
karate . –isaprakAr (5) pAnch indriyonko jItaneke kAraN ve
jitendriy kahalAte hain
Page 163 of 192
PDF/HTML Page 187 of 216
single page version
bolate hain . (jinadevako) jinendra bhagavAnakI (vandanA) vandanA karate
hain . (shrutirati) svAdhyAyamen prem (karain) karate hain, (pratikram)
pratikramaN (karain) karate hain, (tan) sharIrakI (ahamevako) mamatAko
(tajain) chhoDate hain . (jinake) jin muniyonko (nhaun) snAn aur
(dantadhovan) dAntonko svachchha karanA (na) nahIn hotA, (ambar
Avaran) sharIr Dhankaneke liye vastra (lesh) kinchit bhI unake (na)
nahIn hotA aur (pichhalI rayanimen) rAtrike pichhale bhAgamen (bhUmAhin)
dharatI par (ekAsan) ek karavaT (kachhu) kuchh samay tak (shayan)
shayan (karan) karate hain .
svAdhyAy, (5) pratikramaN, (6) kAyotsarga (sharIrake prati mamatAkA
tyAg) karate hain; isaliye unako chhah Avashyak hote hain aur ve
muni kabhI bhI (1) snAn nahIn karate, (2) dAntonkI saphAI nahIn
karate, (3) sharIrako Dhankaneke liye thoDA-sA bhI vastra nahIn rakhate
tathA (4) rAtrike pichhale bhAgamen ek karavaTase bhUmi par kuchh samay
shayan karate hain
Page 164 of 192
PDF/HTML Page 188 of 216
single page version
hAthamen rakhakar (alpa) thoDA-sA (ahAr) AhAr (len) lete hain;
(kachalonch) keshalonch (karat) karate hain, (nij dhyAnamen) apane
AtmAke dhyAnamen (lage) tatpar hokar (pariShah saun) bAIs prakArake
pariShahonse (na Darat) nahIn Darate aur (ari mitra) shatru yA mitra,
(mahal masAn) mahal yA smashAn, (kanchan kAnch) sonA yA kAnch
(nindan thuti karan) nindA yA stuti karanevAle, (arghAvatAran)
pUjA karanevAle aur (asi-prahAran) talavArase prahAr karanevAle
un sabamen (sadA) sadA (samatA) samatAbhAv (dharan) dhAraN karate
hain .
Page 165 of 192
PDF/HTML Page 189 of 216
single page version
(7) keshakA lonch karate hain; AtmadhyAnamen magna rahakar pariShahonse
nahIn Darate arthAt bAIs prakArake pariShahon par vijay prApta karate
hain tathA shatru-mitra, mahal-smashAn, suvarNa-kAnch, nindak aur
stuti karanevAle, pUjA-bhakti karanevAle yA talavAr Adise prahAr
karanevAle in sabamen samabhAv (rAg-dveShakA abhAv) rakhate hain arthAt
kisI par rAg-dveSh nahIn karate .
uttar :–kShudhA, tRuShA, shIt, uShNa, DAns-machchhar, charyA,
Akrosh, yAchanA, satkAr-puraskAr alAbh, adarshan, pragnA aur
agnAn–ye bAIs prakArake pariShah hain . bhAvalingI muniko pratisamay
tIn kaShAyakA (anantAnubandhI AdikA) abhAv honese svarUpamen
sAvadhAnIke kAraN jitane anshamen rAg-dveShakI utpatti nahIn hotI,
utane anshamen unakA nirantar pariShah-jay hotA hai . kShudhAdik lagane
par usake nAshakA upAy na karanA use (agnAnI jIv) pariShah-
sahan karate hain . vahAn upAy to nahIn kiyA; kintu antarangamen kShudhAdi
aniShTa sAmagrI milanese dukhI huA tathA rati AdikA kAraN
milanese sukhI huA–kintu ve to dukh-sukharUp pariNAm hain aur
vahI Arta-raudradhyAn hai; aise bhAvonse samvar kisaprakAr ho sakatA
hai ?
uttar :–tattvagnAnake abhyAsase koI padArtha iShTa-aniShTa
Page 166 of 192
PDF/HTML Page 190 of 216
single page version
kAraN milanese sukhI na ho; kintu gneyarUpase usakA gnAtA hI
rahe –vahI sachchA pariShahajay hai . (mokShamArgaprakAshak pRu. 336)
dharmako (dharain) dhAraN karate hain aur (ratanatray) samyagdarshan,
samyaggnAn tathA samyakchAritrakA (sadA) sadA (sevain) sevan karate
hain . (muni sAthamen) muniyonke sanghamen (vA) athavA (ek) akele
(vicharain) vicharate hain aur (kadA) kisI bhI samay (bhavasukh)
sAnsArik sukhonkI (nahin chahain) ichchhA nahIn karate . (yon) isaprakAr
(sakal sanyam charit) sakal sanyam chAritra (hai) hai; (ab) ab
(svarUpAcharaN) svarUpAcharaN chAritra suno . (jis) jo
svarUpAcharaN chAritra [svarUpamen ramaNatArUp chAritra ] (hot) pragaT
honese (ApanI) apane AtmAkI (nidhi) gnAnAdik sampatti
(pragaTai) pragaT hotI hai tathA (parakI) paravastuonkI orakI (sab)
sarva prakArakI (pravRutti) pravRutti (miTai) miT jAtI hai .
Page 167 of 192
PDF/HTML Page 191 of 216
single page version
vItarAgabhAvarUp uttamakShamAdi pariNAm so dharma hai . bhAvalingI
muniko uparyuktAnusAr tap aur dharmakA AcharaN hotA hai; ve
muniyonke sanghamen athavA akele vihAr karate hain; kisI bhI samay
sAnsArik sukhakI ichchhA nahIn karate . –is prakAr sakalachAritrakA
svarUp kahA .
nirjarAkA kAraN hai, isaliye upachArase tapako bhI nirjarAkA
kAraN kahA hai . yadi bAhya dukh sahan karanA hI nirjarAkA kAraN
ho, tab to pashu Adi bhI kShudhA-tRuShA sahan karate hain .
hotI hai nA ?
hogA; upavAsake pramANamen yadi nirjarA ho to nirjarAkA mukhya
kAraN upavAsAdi siddha hon; kintu aisA to ho nahIn sakatA;
kyonki pariNAm duShTa hone par upavAsAdi karanese bhI, nirjarA kaise
sambhav ho sakatI hai? yahAn yadi aisA kahoge ki–jaise ashubh, shubh
yA shuddharUp upayog pariNamit ho, tadanusAr bandha-nirjarA hain, to
upavAsAdi tap nirjarAkA mukhya kAraN kahAn rahA ?–vahAn ashubh
aur shubh pariNAm to bandhake kAraN siddha hue tathA shuddha pariNAm
nirjarAkA kAraN siddha huA .
Page 168 of 192
PDF/HTML Page 192 of 216
single page version
to jaise antarang-pariNAm honge, vaisA hI phal prApta karegA .
bAhya-tap jaisA hI jAnanA; jaisI bAhya-kriyA hai; usIprakAr yah
bhI bAhya-kriyA hai; isaliye prAyashchit Adi bAhya-sAdhan bhI
antarang tap nahIn hain .
hI hai, vahAn bandha nahIn hotA tathA us shuddhatAkA alpAnsh bhI rahe
to jitanI shuddhatA huI usase to nirjarA hai, tathA jitanA shubhabhAv
hai unase bandha hai . isaprakAr anashanAdi kriyAko upachArase
tapasangnA dI gaI hai– aisA jAnanA aur isaliye use vyavahAratap
kahA hai . vyavahAr aur upachArakA ek hI artha hai .
upachArase kahe hain; unhen vyavahAramAtra dharmasangnA jAnanA . is
rahasyako (agnAnI) nahIn jAnatA; isaliye use nirjarAkA-tapakA-
bhI sachchA shraddhAn nahIn hai .
Page 169 of 192
PDF/HTML Page 193 of 216
single page version
karanekA abhiprAy to gayA nahIn hai . jisaprakAr koI rAjAdike
bhayase athavA baDappan-pratiShThAke lobhase parastrIsevan nahIn karatA to
use tyAgI nahIn kahA jA sakatA; usIprakAr yah bhI krodhAdikA
tyAgI nahIn hai . to phi ra kis prakAr tyAgI hotA hai ?–ki padArtha
iShTa-aniShTa bhAsit hone par krodhAdi hote hain; kintu jab tattvagnAnake
abhyAsase koI iShTa-aniShTa bhAsit na ho, tab svayam krodhAdikakI
utpatti nahIn hotI aur tabhI sachche kShamAdi dharma hote hain .
anantadarshan, anantasukh aur anantavIrya Adi shaktiyonkA pUrNa
vikAs hotA hai aur parapadArthake orakI sarvaprakArakI pravRutti dUr
hotI hai–vah svarUpAcharaNachAritra hai
Page 170 of 192
PDF/HTML Page 194 of 216
single page version
(chhainI) chhainI
varNa, ras, gandh, tathA sparsharUp dravyakarmase (aru) aur (rAgAditain)
rAg-dveShAdirUp bhAvakarmase (nyArA kiyA) bhinna karake (nijamAnhin)
apane AtmAmen (nijake hetu) apane liye (nijakar) apane dvArA
(Apako) AtmAko (Apai) svayam apanese (gahyo) grahaN karate hain,
tab (guN) guN, (guNI) guNI, (gnAtA) gnAtA, (gney) gnAnakA
viShay aur (gnAn manjhAr) gnAnamen–AtmAmen (kachhu bhed na rahyo)
kinchitmAtra bhed [vikalpa ] nahIn rahatA .
patthar Adike do bhAg pRuthak-pRuthak kar detA hai;
usIprakAr shuddhopayog karmonko kATatA hai aur AtmAse un
karmonko pRuthak kar detA hai
Page 171 of 192
PDF/HTML Page 195 of 216
single page version
AtmAke svarUpako dravyakarmase tathA sharIrAdik nokarmase aur rAg-
dveShAdirUp bhAvakarmonse bhinna karake apane AtmAmen, AtmAke liye,
AtmAko svayam jAnate hain, tab unake svAnubhavamen guN, guNI tathA
gnAtA, gnAn aur gney–aise koI bhed nahIn rahate
(vikalpa) bhed (na) nahIn hote tathA (jahAn) jahAn (vach) vachanakA
(bhed na) vikalpa nahIn hotA, (tahAn) vahAn to (chidbhAv) AtmAkA
svabhAv hI (karma) karma, (chidesh) AtmA hI (karatA) kartA,
Page 172 of 192
PDF/HTML Page 196 of 216
single page version
kartA, karma aur kriyA–ye tInon (abhinna) bhedarahit-ek, (akhinna)
akhaNDa [bAdhArahit ] ho jAte hain aur (shudh upayogakI) shuddha
upayogakI (nishchal) nishchal (dashA) paryAy (pragaTI) pragaT hotI hai;
(jahAn) jisamen (dRug-gnAn-vrat) samyagdarshan, samyaggnAn aur
samyakchAritra (ye tInadhA) yah tInon (ekai) ekarUp-abhedarUpase
(lasA) shobhAyamAn hote hain .
bhed nahIn rahate; vachanakA vikalpa nahIn hotA; vahAn (AtmadhyAnamen)
to AtmA hI
abhinna ho jAte hain aur shuddhopayogakI achal dashA pragaT hotI hai,
jisamen samyagdarshan, samyaggnAn aur samyakchAritra ek sAth-
ekarUp hokar prakAshamAn hote hain
kriyA = karttA dvArA honevAlI pravRutti
Page 173 of 192
PDF/HTML Page 197 of 216
single page version
aur (nikShepako) nikShepakA vikalpa (udyot) pragaT (na dikhai)
dikhAI nahIn detA, [parantu aisA vichAr hotA hai ki– ] (main) main
(sadA) sadA (dRug-gnAn-sukh-balamay) anantadarshan-anantagnAn-
anantasukh aur anantavIryamay hUn . (mo vikhai) mere svarUpamen (An)
anya rAg-dveShAdi (bhAv) bhAv (nahin) nahIn hain, (main) main (sAdhya)
sAdhya, (sAdhak) sAdhak tathA (karma) karma (aru) aur (tasu)
usake (phalanitain) phalonke (abAdhak) vikalparahit (chit pinD)
gnAn-darshan-chetanAsvarUp (chaNDa) nirmal tathA aishvaryavAn (akhanD)
akhanD (suguN karanD) suguNonkA bhanDAr (puni) aur (kalanitain)
ashuddhatAse (chyut) rahit hUn .
kintu guN-guNIkA bhed bhI nahIn hotA–aisA dhyAn hotA hai . pratham
aisA dhyAn hotA hai ki main anantadarshan-anantagnAn-anantasukh aur
anantavIryarUp hUn, mujhamen koI rAgAdik bhAv nahIn hain; main hI sAdhya
Page 174 of 192
PDF/HTML Page 198 of 216
single page version
darshan-chetanAsvarUp nirmal aishvaryavAn tathA akhaNDa, sahaj shuddha
guNonkA bhaNDAr aur puNya-pApase rahit hUn .
hone par (tin) un muniyonko (jo) jo (akath) kahA na jA
sake aisA
Page 175 of 192
PDF/HTML Page 199 of 216
single page version
nahIn AyA–nahIn hotA . (tab hI) vah svarUpAcharaNachAritra pragaT
honeke pashchAt jab (shukla dhyAnAgni kari) shukladhyAnarUpI agni
dvArA (chaughAti vidhi kAnan) chAr ghAtikarmonrUpI van (dahyo) jal
jAtA hai aur (kevalagnAnakari) kevalagnAnase (sab) tInakAl aur
tInalokamen honevAle samasta padArthonke sarvaguN tathA paryAyonko
(lakhyo) pratyakSha jAn lete hain, tab (bhavilokako) bhavya jIvonko
(shivamag) mokShamArga (kahyo) batalAte hain .
tab unhen jo Ananda hotA hai, vaisA Ananda indra, nAgendra, narendra
(chakravartI) yA ahamindra (kalpAtIt dev)ko bhI nahIn hotA . yah
svarUpAcharaNachAritra pragaT honeke pashchAt svadravyamen ugra
Page 176 of 192
PDF/HTML Page 200 of 216
single page version
jisamen tIn kAl aur tIn lokake samasta padArtha spaShTa gnAt hote
hain aur tab bhavya jIvonko mokShamArgakA upadesh dete hain
unamen shukladhyAn dvArA shuddha dashA pragaT hone par bhAv-ghAtikarmarUp
ashuddha paryAyen utpanna nahIn hotIn vah bhAvaghAtikarmakA nAsh hai, tathA
usIprakAr dravya-ghAtikarmakA svayam abhAv hotA hai, vah dravya-
ghAtikarmakA nAsh hai