Chha Dhala-Hindi (English transliteration). Gatha: 13,14,14: chhah anAyatan tathA tin mooDhatA dosh,15: avrati samyagdrashtikee devo dwarA pooja aur gyaAnikeegruhathapanems apriti,16: samyaktvakee mahimA, samyagdrashtike anupatti sthAn tathA sarvottam sukh aur sarv dharmakA mool,17: samyagdarshanks binA gyAn aur chAritrakA mithyApanA (Dhal 3),1: samyaggyAnkA lakShan aur usakA samay (Dhal 4),2: samyagdarshan aur samyaggyAname antar (Dhal 4); Teesaree dhalka saransh; Teesaree dhalka bhed sangrah; Teesaree dhalkA lakShan sangrah; Antar-pradarshan; Teesaree dhalkee prashnavali; Chauthee Dhal.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 6 of 11

 

Page 77 of 192
PDF/HTML Page 101 of 216
single page version

background image
chhanda 13 (uttarArddha)
mad nAmak ATh doSh
pitA bhUp vA mAtul nRup jo, hoy na tau mad ThAnai .
mad na rUpakau, mad na gnAnakau, dhan-balakau mad bhAnai ..13..
chhanda 14 (pUrvArddha)
tapakau mad na, mad ju prabhutAkau, karai na so nij jAnai .
mad dhArain tau yahI doSh vasu, samakitakau mal ThAnai ..
anvayArtha :[jo jIv ] (jo) yadi (pitA) pitA
Adi pitRupakShake svajan (bhUp) rAjAdi (hoy) hon (tau) to (mad)
abhimAn (na ThAnai) nahIn karatA, [yadi ] (mAtul) mAmA Adi
mAtRupakShake svajan (nRup) rAjAdi (hoy) hon to (mad) abhimAn
(na) nahIn karatA, (gnAnakau) vidyAkA (mad na) abhimAn nahIn

Page 78 of 192
PDF/HTML Page 102 of 216
single page version

background image
karatA, (dhanakau) lakShmIkA (mad bhAnai) abhimAn nahIn karatA,
(balakau) shaktikA (mad bhAnai) abhimAn nahIn karatA, (tapakau)
tapakA (mad na) abhimAn nahIn karatA, (ju) aur (prabhutAkau)
aishvarya, baDappanakA (mad na karai) abhimAn nahIn karatA (so) vah
(nij) apane AtmAko (jAnai) jAnatA hai . [yadi jIv unakA ]
(mad) abhimAn (dhArai) rakhatA hai to (yahI) Upar kahe hue mad
(vasu) ATh (doSh) doSh rUp hokar (samakitakau) samyaktvako-
samyakdarshanako (mal) dUShit (ThAnai) karate hain .
bhAvArtha :pitAke gotrako kul aur mAtAke gotrako jAti
kahate hain .
(1) pitA Adi pitRupakShamen rAjAdi pratApI puruSh honese ‘‘main
rAjakumAr hUn Adi’’ abhimAn karanA so kul-mad hai .
(2) mAmA Adi mAtRupakShamen rAjAdi pratApI puruSh honekA abhimAn
karanA so jAti-mad hai .
(3) shArIrik saundaryakA mad karanA so rUp-mad hai .
(4) apanI vidyAkA abhimAn karanA so gnAn-mad hai .
(5) apanI dhan-sampattikA abhimAn karanA so dhan-mad hai .
(6) apanI shArIrik shaktikA garva karanA so bal-mad hai .
(7) apane vrat-upavAsAdi tapakA garva karanA so tap-mad hai .
(8) apane baDappan aur AgnAkA garva karanA so prabhutA-mad hai .
is prakAr kul, jAti, rUp, gnAn, dhan, bal, tap aur
prabhutA–yah ATh mad-doSh kahalAte hain . jo jIv in AThakA garva
nahIn karatA, vahI AtmAkA gnAn kar sakatA hai . yadi unakA garva

Page 79 of 192
PDF/HTML Page 103 of 216
single page version

background image
karatA hai to yah mad samyagdarshanake ATh doSh banakar use dUShit
karate hain . (chhanda 13 kA uttarArddha tathA 14 kA pUrvArddha) .
chhanda 14 (uttarArddha)
chhah anAyatan tathA tIn mUDhatA doSh
kuguru-kudev-kuvRuShasevakakI nahin prashans ucharai hai .
jinamuni jinashrut vin kugurAdik, tinhain na naman karai hai ..14..
anyavArtha–[samyagdRuShTi jIv ] (kuguru-kudev-kuvRuSh-
sevakakI,) kuguru, kudev aur kudharma-sevakakI (prashans) prashansA
(nahin ucharai hai) nahIn karatA . (jin) jinendradev (muni) vItarAgI
muni [aur ] (jinashrut) jinavANI (vin)ke atirikta [jo ]
(kugurAdi) kuguru, kudev, kudharma hain (tinhen) unhen (naman) namaskAr
(na karai hai) nahIn karatA .
bhAvArtha :kuguru, kudev, kudharma; kuguru sevak, kudev
sevak tathA kudharma sevak–yah chhah anAyatan (dharmake asthAn)
doSh kahalAte hain . unakI bhakti, vinay aur pUjanAdi to dUr
rahI; kintu samyagdRuShTi jIv unakI prashansA bhI nahIn karatA;
kyonki unakI prashansA karanese bhI samyaktvamen doSh lagatA hai .
samyagdRuShTi jIv jinendra dev, vItarAgI muni aur jinavANIke
atirikta kudev aur kushAstrAdiko (bhay, AshA, lobh aur
sneh Adike kAraN bhI) namaskAr nahIn karatA; kyonki unhen
namaskAr karane mAtrase bhI samyaktva dUShit ho jAtA hai . kuguru-
sevA, kudev-sevA tathA kudharma-sevA–ye tIn bhI samyaktvake
mUDhatA nAmak doSh hain
..14..

Page 80 of 192
PDF/HTML Page 104 of 216
single page version

background image
avratI samyagdRuShTikI devon dvArA pUjA aur
gRuhasthapanemen aprIti
doSharahit guNasahit sudhI je, samyagdarash sajain hain .
charitamohavash lesh na sanjam, pai suranAth jajain hain ..
gehI pai gRuhamen na rachain, jyon jalatain bhinna kamal hai .
nagaranArikau pyAr yathA, kAdemen hem amal hai ..15..
anvayArtha :(je) jo (sudhI) buddhimAn puruSh [Upar
kahe hue ] (doSh rahit) pachchIs doSh rahit [tathA ] (guNasahit)
nishankAdi ATh guNon sahit (samyagdarash) samyagdarshanase (sajain hain)
bhUShit hain [unhen ] (charitamohavash) apratyAkhyAnAvaraNIy
chAritramohanIy karmake udayavash (lesh) kinchit bhI (sanjam) sanyam
(na) nahIn hai (pai) tathApi (suranAth) devonke svAmI indra [unakI ]
(jajain hain) pUjA karate hain; [yadyapi ve ] (gehI) gRuhastha hain (pai) tathApi
(gRuhamen) gharamen (na rachain) nahIn rAchate . (jyon) jis prakAr (kamal)
kamal (jalatain) jalase (bhinna) bhinna hai [tathA ] (yathA) jis prakAr
(kAdemen)kIchaDamen (hem) suvarNa (amal hai) shuddha rahatA hai,
[usIprakAr unakA gharamen ] (nagaranArikau) veshyAke (pyAr yathA)
premakI bhAnti (pyAr) prem [hotA hai . ]

Page 81 of 192
PDF/HTML Page 105 of 216
single page version

background image
bhAvArtha :jo vivekI pachchIs doSh rahit tathA ATh ang
(ATh guN) sahit samyagdarshan dhAraN karate hain, unhen
apratyAkhyAnAvaraNIy kaShAyake tIvra udayamen yukta honeke kAraN,
yadyapi sanyamabhAv leshamAtra nahIn hotA; tathApi indrAdi unakI pUjA
arthAt Adar karate hain . jis prakAr pAnImen rahane par bhI kamal
pAnIse alipta rahatA hai; usIprakAr samyagdRuShTi gharamen rahate hue bhI
gRuhasthadashAmen lipta nahIn hotA, udAsIn (nirmohI) rahatA hai . jis
prakAr
1veshyAkA prem mAtra paisemen hI hotA hai, manuShya par nahIn hotA;
usIprakAr samyagdRuShTikA prem samyaktvamen hI hotA hai; kintu
gRuhasthapanemen nahIn hotA
. tathA jis prakAr sonA kIchaDamen paDe rahane
par bhI nirmal rahatA hai; usIprakAr samyagdRuShTi jIv gRuhasthadashAmen
rahane par bhI usamen lipta nahIn hotA; kyonki vah use
2tyAjya,
(tyAgane yogya) mAnatA hai .3
samyaktvakI mahimA, samyagdRuShTike anutpatti sthAn tathA
sarvottam sukh aur sarva dharmakA mUl
pratham narak vin ShaT bhU jyotiSh vAn bhavan ShanDh nArI .
thAvar vikalatray pashumen nahin, upajat samyakdhArI ..
tInalok tihunkAl mAnhin nahin, darshan so sukhakArI .
sakal dharmako mUl yahI, is bin karanI dukhakArI ..16..
1yahAn veshyAke premase mAtra aliptatAkI tulanA kI gaI hai .
2viShayAsaktopi sadA sarvArambheShu vartamAnopi .
mohavilAsa eSha iti sarvan manyate heyan ..341..(svAmI kArti0)
3rogIko auShadhisevan aur bandIko kArAgRuh bhI isake dRuShTAnta hain .

Page 82 of 192
PDF/HTML Page 106 of 216
single page version

background image
anvayArtha :(samyakdhArI) samyagdRuShTi jIv (pratham
narak vin) pahale narakake atirikta (ShaT bhU) sheSh chhah narakommen–
(jyotiSh) jyotiShI devommen, (vAn) vyantar devommen, (bhavan)
bhavanavAsI devommen (ShanDh) nupansakommen (nArI) striyommen, (thAvar) pAnch
sthAvarommen, (vikalatray) dvIndriy, trIndriy aur chaturindriy jIvommen
tathA (pashumen) karmabhUmike pashuommen (nahin upajat) utpanna nahIn
hote . (tInalok) tInalok (tihunkAl) tInakAlamen (darshan so)
samyagdarshanake samAn (sukhakArI) sukhadAyak (nahin) anya kuchh
nahIn hai, (yahI) yah samyagdarshan hI (sakal dharamako) samasta
dharmonkA (mUl) mUl hai; (is bin) is samyagdarshanake binA
(karanI) samasta kriyAen (dukhakArI) dukhadAyak hain .
bhAvArtha :samyagdRuShTi jIv Ayu pUrNa hone par jab mRutyu prApta
karate hain, tab dUsarese sAtaven narakake nArakI, jyotiShI, vyantar,
bhavanavAsI, napunsak sab prakArakI strI, ekendriy, dvIndriy,
trIndriy, chaturindriy aur karmabhUmike pashu nahIn hote; (nIch
kulavAle, vikRut anggavAle, alpAyuvAle tathA daridrI nahIn hote)
vimAnavAsI dev, bhogabhUmike manuShya athavA tiryanch hI hote hain .

Page 83 of 192
PDF/HTML Page 107 of 216
single page version

background image
karmabhUmike tiryanch bhI nahIn hote . kadAchit narakamen jAyen to pahale
narakase nIche nahIn jAte . tInalok aur tInakAlamen samyagdarshanake
samAn sukhadAyak anya koI vastu nahIn hai . yah samyagdarshan hI
sarva dharmonkA mUl hai . isake atirikta jitane kriyAkANDa hain ve
sab dukhadAyak hain
..16..
samyagdarshanake binA gnAn aur chAritrakA mithyApanA
mokShamahalakI paratham sIDhI, yA bin gnAn-charitrA .
samyaktA na lahai, so darshan dhAro bhavya pavitrA ..
‘‘daul’’ samajh sun chet sayAne, kAl vRuthA mat khovai .
yah narabhav phi ra milan kaThin hai, jo samyak nahin hovai ..17..
aisI dashAmen samyagdRuShTi pratham narakake napunsakommen bhI utpanna hotA hai;
unase bhinna anya napunsakommen usakI utpatti honekA niShedh hai
.
TippaNI–jis prakAr shreNik rAjA sAtaven narakakI AyukA bandha karake
phi ra samyaktva ko prApta hue the, usase yadyapi unhen narakamen to jAnA
hI paDA; kintu Ayu sAtaven narakase ghaTakar pahale narakakI hI
rahI
. is prakAr jo jIv samyagdarshan prApta karanese pUrva tiryanch
athavA manuShya AyukA bandha karate hain, ve bhogabhUmi men jAte hain;
kintu karmabhUmimen tiryanch athavA manuShyarUpamen utpanna nahIn hote
.

Page 84 of 192
PDF/HTML Page 108 of 216
single page version

background image
anvayArtha :[yah samyagdarshan ] (mokShamahalakI)
mokSharUpI mahalakI (paratham) pratham (sIDhI) sIDhI hai; (yA bin)
is samyagdarshanake binA (gnAn charitrA) gnAn aur chAritra
(samyaktA) sachchAI (na lahai) prApta nahIn karate; isaliye (bhavya) he
bhavya jIvo ! (so) aise (pavitrA) pavitra (darshan) samyagdarshanako
(dhAro) dhAraN karo . (sayAne ‘daul’) he samajhadAr daulatarAm !
(sun) sun (samajh) samajh aur (chet) sAvadhAn ho, (kAl)
samayako (vRuthA) vyartha (mat khovai) na gamvA; [kyonki ] (jo) yadi
(samyak) samyagdarshan (nahin hovai) nahIn huA to (yah) yah
(narabhav) manuShya paryAy (phi ra) puna (milan) milanA (kaThin hai)
durlabh hai .
bhAvArtha :yah samyagdarshan hI mokSharUpI mahalamen
pahunchanekI pratham sIDhI hai . isake binA gnAn aur chAritra
samyakpaneko prApta nahIn hote arthAt jab tak samyagdarshan na ho,
tab tak gnAn vah mithyAgnAn aur chAritra vah mithyAchAritra
kahalAtA hai; samyaggnAn tathA samyakchAritra nahIn kahalAte .
isaliye pratyek AtmArthIko aisA pavitra samyagdarshan avashya dhAraN
karanA chAhiye . paNDit daulatarAmajI apane AtmAko sambodh kar
kahate hain ki–he vivekI AtmA ! tU aise pavitra samyagdarshanake
svarUpako svayam sunakar anya anubhavI gnAniyonse prApta karanemen
sAvadhAn ho; apane amUlya manuShyajIvanako vyartha na gamvA . is
janmamen hI yadi samyaktva prApta na kiyA to phi ra manuShya paryAy Adi
achchhe yog puna puna prApta nahIn hote
..17..
samyagdRuShTi jIvakI, nishchay kugati na hoy .
pUrvabandha ten hoy to samyak doSh na koy ..

Page 85 of 192
PDF/HTML Page 109 of 216
single page version

background image
tIsarI DhAlakA sArAnsh
AtmAkA kalyAN sukh prApta karanemen hai . AkulatAkA miT
jAnA vah sachchA sukh hai; mokSha hI sukharUp hai; isaliye pratyek
AtmArthIko mokShamArgamen pravRutti karanA chAhiye .
nishchayasamyagdarshan-samyaggnAn-samyagchAritra–in tInonkI
ekatA so mokShamArga hai . usakA kathan do prakArase hai . nishchay-
samyagdarshan-gnAn-chAritra to vAstavamen mokShamArga hai aur vyavahAr-
samyagdarshan-chAritra vah mokShamArga nahIn hai; kintu vAstavamen bandhamArga
hai; lekin nishchayamokShamArgamen sahachar honese use vyavahAramokShamArga
kahA jAtA hai .
AtmAkI paradravyonse bhinnatAkA yathArtha shraddhAn so nishchay-
samyagdarshan hai aur paradravyonse bhinnatAkA yathArtha gnAn so nishchay-
samyaggnAn hai . paradravyonkA Alamban chhoDakar AtmasvarUpamen lIn
honA so nishchayasamyakchAritra hai tathA sAton tattvonkA yathAvat
bhedarUp aTal shraddhAn karanA so vyavahAr-samyagdarshan kahalAtA hai .
yadyapi sAt tattvonke bhedakI aTal shraddhA shubharAg honese vAstavamen
samyagdarshan nahIn hai; kintu nichalI dashAmen (chauthe, pAnchaven aur chhaThaven
guNasthAnamen) nishchayasamyaktvake sAth sahachar honese vah vyavahAr-
samyagdarshan kahalAtA hai .
ATh mad, tIn mUDhatA, chhah anAyatan aur shankAdi
ATh–ye samyaktvake pachchIs doSh hain, tathA nishankitAdi ATh
samyaktvake ang (guN) hain; unhen bhalIbhAnti jAnakar doShakA tyAg
tathA guNakA grahaN karanA chAhiye .

Page 86 of 192
PDF/HTML Page 110 of 216
single page version

background image
jo vivekI jIv nishchayasamyaktvako dhAraN karatA hai, use
jab tak nirbalatA hai, tab tak puruShArthakI mandatAke kAraN yadyapi
kinchit sanyam nahIn hotA; tathApi vah indrAdike dvArA pUjA jAtA
hai . tIn lok aur tIn kAlamen nishchayasamyaktvake samAn sukhakArI
anya koI vastu nahIn hai . sarva dharmonkA mUl, sAr tathA mokShamArgakI
pratham sIDhI yah samyaktva hI hai; isake binA gnAn aur chAritra
samyakpaneko prApta nahIn hote; kintu mithyA hI kahalAte hain .
AyuShyakA bandha honese pUrva samyaktva dhAraN karanevAlA jIv
mRutyuke pashchAt dUsare bhavamen nArakI, jyotiShI, vyantar, bhavanavAsI,
napunsak, strI, sthAvar, vikalatray, pashu, hInAng, nIch gotravAlA,
alpAyu tathA daridrI nahIn hotA . manuShya aur tiryanch samyagdRuShTi
marakar vaimAnik dev hotA hai dev aur nArakI samyagdRuShTi marakar
karmabhUmimen uttam kShetramen manuShya hI hotA hai . yadi samyagdarshan honese
pUrva–1. dev, 2. manuShya, 3. tiryanch yA 4. narakAyukA bandha ho
gayA ho to vah marakar 1. vaimAnik dev, 2. bhogabhUmikA manuShya;
3. bhogabhUmikA tiryanch athavA 4. pratham narakakA nArakI hotA hai .
isase adhik nIcheke sthAnamen janma nahIn hotA . –isaprakAr
nishchay-samyagdarshanakI apAr mahimA hai .
isaliye pratyek AtmArthIko satshAstronkA svAdhyAy,
tattvacharchA, satsamAgam tathA yathArtha tattvavichAr dvArA nishchay-
samyagdarshan prApta karanA chAhiye; kyonki yadi is manuShyabhavamen
nishchayasamyaktva prApta nahIn kiyA to puna manuShyaparyAyakI prApti
AdikA suyog milanA kaThin hai .

Page 87 of 192
PDF/HTML Page 111 of 216
single page version

background image
tIsarI DhAlakA bhed-sangrah
achetan dravya :–pudgal, dharma, adharma, AkAsh aur kAl .
chetan ek, achetan pAnchon, rahe sadA guN-paryayavAn .
keval pudgal rUpavAn hai, pAnchon sheSh arUpI jAn ..
antarang parigrah :–1 mithyAtva, 4 kaShAy, 9 nokaShAy
Asrav :–5 mithyAtva, 12 avirati, 25 kaShAy, 15 yog .
kAraN :–upAdAn aur nimitta .
dravyakarma :–gnAnAvaraNAdi ATh .
nokarma :–audArik, vaikriyik aur AhArakAdi sharIr .
parigrah :–antarang aur bahirang .
pramAd :–4 vikathA, 4 kaShAy, 5 indriy, 1 nidrA, 1 praNay
(sneh) .
bahirang parigrah :– kShetra, makAn, sonA, chAndI, dhan, dhAnya, dAsI,
dAs, vastra aur baratan–yah das hain .
bhAvakarma :–mithyAtva, rAg, dveSh, krodhAdi .
mad–ATh prakArake hain–
jAti lAbh kul rUp tap, bal vidyA adhikAr .
inako garva na kIjiye, ye mad aShTa prakAr ..
mithyAtva :–viparIt, ekAnta, vinay, sanshay, aur agnAn .
ras :–khArA, khaTTA, mIThA, kaDavA, charaparA aur kaShAyalA .
rUp :–(rang)–kAlA, pIlA, harA, lAl aur saphe da–yah pAnch rUp
hain .

Page 88 of 192
PDF/HTML Page 112 of 216
single page version

background image
sparsha :–halakA, bhArI, rUkhA, chikanA, kaDA, komal, ThaNDA, garma
–yah ATh sparsha hain .
tIsarI DhAlakA lakShaN-sangrah
anAyatan :–kuguru, kudev, kudharma aur in tInonke sevak –ye
chhahon adharmake sthAnak .
anAyatanadoSh :–samyaktvakA nAsh karanevAle kudevAdikI prashansA
karanA .
anukampA :–prANI mAtra par dayAkA bhAv .
arihanta :–chAr ghAtikarmonse rahit, anantachatuShTayasahit vItarAg
aur kevalagnAnI paramAtmA .
alok :–jahAn AkAshake atirikta anya dravya nahIn hai, vah
sthAn .
avirati :–pApommen pravRutti arthAt 1. nirvikAr svasamvedanase viparIt
avrat pariNAm 2. chhah kAy (pAnchon sthAvar tathA ek
trasakAy) jIvonkI hinsAke tyAgarUp bhAv na honA tathA pAnch
indriy aur manake viShayommen pravRutti karanA –aise bArah prakAr
avirati hai .
avirati samyagdRuShTi :–samyagdarshan sahit; kintu vratarahit aise
chauthe guNasthAnavartI jIv .
Astikya :–jIvAdi chhah dravya, puNya aur pAp, samvar, nirjarA,
mokSha tathA paramAtmAke prati vishvAs so Astikya
kahalAtA hai .

Page 89 of 192
PDF/HTML Page 113 of 216
single page version

background image
kaShAy :–jo AtmAko dukh de, guNonke vikAsako roke tathA
paratantra kare vah arthAt mithyAtva tathA krodh, mAn, mAyA aur
lobh–vah kaShAyabhAv hain .
guNasthAn :–moh aur yogake sadbhAv yA abhAvase AtmAke guNon
(samyagdarshan-gnAn-chAritra)kI hInAdhikatAnusAr honevAlI
avasthAonko guNasthAn kahate hain . (varAngacharitra pRu. 362)
ghAtiyA :–ananta chatuShTayako rokanemen nimittarUp karmako ghAtiyA
kahate hain .
chAritramoh :–AtmAke chAritrako rokanemen nimitta so mohanIy
karma .
jinendra :–chAr ghAtiyA karmonko jItakar kevalagnAnAdi ananta
chatuShTay pragaT karanevAle 18 doSharahit paramAtmA .
devamUDhatA :–bhay, AshA, sneh, lobhavash rAgI-dveShI devonkI sevA
karanA athavA unhen vandan-namaskAr karanA .
deshavratI :–shrAvakake vratonko dhAraN karanevAle samyagdRuShTi, pAnchaven
guNasthAnamen vartanevAle jIv .
nimittakAraN :–jo svayam kAryarUp na ho; kintu kAryakI utpattike
samay upasthit rahe vah kAraN .
nokarma :–audArikAdi pAnch sharIr tathA chhah paryAptiyonke yogya
pudgalaparamANu nokarma kahalAte hain .
pAkhanDI mUDhatA :–rAgI-dveShI aur vastrAdi parigrahadhArI, jhUThe tathA
kulingI sAdhuonkI sevA karanA athavA unhen vandan-namaskAr
karanA .

Page 90 of 192
PDF/HTML Page 114 of 216
single page version

background image
pudgal :–jo pure aur gale . paramANu bandhasvabhAvI honese milate
hain tathA pRuthak hote hain; isaliye ve pudgal kahalAte hain athavA
jisamen rUp, ras, gandha aur sparsha ho vah pudgal .
pramAd :–svarUpamen asAvadhAnI pUrvak pravRutti athavA dhArmik kAryommen
anutsAh .
prasham :–anantAnubandhI kaShAyake antapUrvak sheSh kaShAyonkA anshata
manda honA so prasham . (panchAdhyAyI bhAg 2, gAthA 428)
mad :–ahankAr, ghamaNDa, abhimAn .
bhAvakarma :–mithyAtva, rAg-dveShAdi jIvake malin bhAv .
mithyAdRuShTi :–tattvonkI viparIt shraddhA karanevAle .
lokamUDhatA :–dharma samajhakar jalAshayamen snAn karanA tathA ret,
patthar AdikA Dher banAnA–Adi kArya .
visheSh dharma :–jo dharma amuk vishiShTa dravyamen rahe, use visheSh dharma
kahate hain .
shuddhopayog :–shubh aur ashubh rAg-dveShakI pariNatise rahit
samyagdarshan-gnAn sahit chAritrakI sthiratA .
sAmAnya guN :–sarva dravyommen samAnatAse vidyamAn guNonko sAmAnya
guN kahate hain .
sAmAnya :–pratyek vastumen traikAlik dravya-guNarUp, abhed ekarUp
bhAvako sAmAnya kahate hain .
siddha :–ATh guNon sahit tathA ATh karmon evan sharIrarahit
parameShThI . [vyavahArase mukhya ATh guN aur nishchayase ananta
guN pratyek siddha paramAtmAmen hain . ]

Page 91 of 192
PDF/HTML Page 115 of 216
single page version

background image
samveg :–sansArase bhay honA aur dharma tathA dharmake phalamen param
utsAh honA . sAdharmI aur panchaparameShThImen prItiko bhI samveg
kahate hain .
nirved :–sansAr, sharIr aur bhogommen samyak prakArase udAsInatA
arthAt vairAgya .
antar-pradarshan
(1) jIvake moh-rAg-dveSharUp pariNAm vah bhAv-Asrav hai aur
us pariNAmamen snigdhatA vah bhAvabandha hai .
(2) anAyatanamen to kudevAdikI prashansA kI jAtI hai; kintu
mUDhatAmen to unakI sevA, pUjA aur vinay karate hain .
(3) mAtAke vanshako jAti aur pitAke vanshako kul kahA jAtA
hai .
(4) dharmadravya to chhah dravyommense ek dravya hai aur dharma vah vastukA
svabhAv athavA guN hai .
(5) nishchayanay vastuke yathArtha svarUpako batalAtA hai . vyavahAranay
svadravya-paradravyakA athavA unake bhAvonkA athavA kAraN-
kAryAdikakA kisIko kisImen milAkar nirUpaN karatA hai .
aise hI shraddhAnase mithyAtva hai; isaliye usakA tyAg karanA
chAhiye .
(mokShamArga prakAshak adhyAy.7)
(6) nikal ( –sharIr rahit) paramAtmA AThon karmonse rahit hain
aur sakal (–sharIr sahit) paramAtmAko chAr aghAtikarma
hote hain .

Page 92 of 192
PDF/HTML Page 116 of 216
single page version

background image
(7) sAmAnya dharma athavA guN to anek vastuommen rahatA hai; kintu
visheSh dharma yA visheSh guN to amuk khAs vastumen hI hotA
hai .
(8) samyagdarshan angI hai aur nishankit ang usakA ek ang
hai .
tIsarI DhAlakI prashnAvalI
(1) ajIv, adharma, anAyatan, alok, antarAtmA, arihanta,
AkAsh, AtmA, Asrav, ATh ang, ATh mad, uttam
antarAtmA, upayog, kaShAy, kAl, kul, gandha, chAritramoh,
jaghanya antarAtmA, jAti, jIv, mad, devamUDhatA, dravyakarma,
nikal, nishchayakAl, samyagdarshan-gnAn-chAritra, mokShamArga,
nirjarA, nokarma, paramAtmA, pAkhanDI mUDhatA, pudgal, bahirAtmA,
bandha, madhyam antarAtmA, mUDhatA, mokSha, ras, rUp, lokamUDhatA,
visheSh, vikalatray, vyavahArakAl, samyagdarshan, sham, sachche
dev-shAstra-guru, sukh, sakal paramAtmA, samvar, samveg,
sAmAnya, siddha tathA sparsha Adike lakShaN batalAo .
(2) anAyatan aur mUDhatAmen, jAti aur kulamen, dharma aur
dharmadravyamen, nishchay aur vyavahAramen, sakal aur nikalamen,
samyagdarshan aur nishankit angamen tathA sAmAnya aur visheSh
Adimen kyA antar hai .
(3) aNuvratIkA AtmA, Atmahit, chetanadravya, nirAkuladashA
athavA sthAn, sAt tattva, unakA sAr, dharmakA mUl, sarvottam
dharma, samyagdRuShTiko namaskArake ayogya tathA hey-upAdey
tattvonke nAm batalAo .

Page 93 of 192
PDF/HTML Page 117 of 216
single page version

background image
(4) aghAtiyA, ang, ajIv, anAyatan, antarAtmA, antarang-
parigrah, amUrtik dravya, AkAsh, AtmA, Asrav, karma,
kaShAy, kAraN, kAl, kAladravya, gandh, ghAtiyA, jIvatattva,
dravya, dukhadAyak bhAv, dravyakarma, nokarma, paramAtmA, parigrah,
pudgalake guN, bhAvakarma, pramAd, bahirang parigrah, mad,
mithyAtva, mUDhatA, mokShamArga, yog, rUpI dravya, ras, varNa,
samyaktvake doSh aur samyakdarshan-gnAn-chAritrake bhed
batalAo .
(5) tattvagnAn hone par bhI asanyam; avratIkI pUjyatA, AtmAke
dukh, samyagdarshan, samyaggnAn, samyakchAritra tathA
samyagdRuShTikA kudevAdiko namaskAr na karanA–Adike kAraN
batalAo .
(6)* amUrtik dravya, paramAtmAke dhyAnase lAbh, munikA AtmA,
mUrtik dravya, mokShakA sthAn aur upAy, bahirAtmapaneke
tyAgakA kAraN; sachche sukhakA upAy aur samyagdRuShTikI
utpatti na honevAle sthAn–inakA spaShTIkaraN karo .
(7) amuk pad, charaN athavA chhandakA artha tathA bhAvArtha batalAo;
tIsarI DhAlakA sArAnsh sunAo . AtmA, mokShamArga, jIv, chhah
dravya aur samyaktvake doSh par lekh likho .
G

Page 94 of 192
PDF/HTML Page 118 of 216
single page version

background image

chauthI DhAl
samyaggnAnakA lakShaN aur usakA samay
samyak shraddhA dhAri puni, sevahu samyaggnAn .
sva-par artha bahudharmajut, jo pragaTAvan bhAn ..1..
anyavArtha–(samyak shraddhA) samyagdarshan (dhAri) dhAraN karake
(puni) phi ra (samyaggnAn) samyaggnAnakA (sevahu) sevan karo; [jo
samyaggnAn ] (bahu dharmajut) anek dharmAtmak (sva-par artha) apanA
aur dUsare padArthonkA (pragaTAvan) gnAn karAnemen (bhAn) sUrya samAn
hai .
bhAvArtha :samyagdarshan sahit samyaggnAnako dRuDh karanA
chAhiye . jis prakAr sUrya samasta padArthonko tathA svayam apaneko
yathAvat darshAtA hai; usIprakAr jo anek dharmayukta svayam apaneko
(AtmAko) tathA par padArthonko
1 jyonkA tyon batalAtA hai, use
samyaggnAn kahate hain .
1. svApUrvArthavyavasAyAtmakan gnAn pramANam .
(prameyaratnamAlA, pra. u. sUtra- 1)

Page 95 of 192
PDF/HTML Page 119 of 216
single page version

background image
samyagdarshan aur samyaggnAnamen antar
(rolA chhanda)
samyak sAthai gnAn hoy, pai bhinna arAdhau .
lakShaN shraddhA jAn, duhUmen bhed abAdhau ..
samyak kAraN jAn, gnAn kAraj hai soI .
yugapat hote hU, prakAsh dIpakatain hoI ..2..
anvayArtha :(samyak sAthai) samyagdarshanake sAth
(gnAn) samyaggnAn (hoy) hotA hai . (pai) tathApi [un dononko ]
(bhinna) bhinna (arAdhau) samajhanA chAhiye; kyonki (lakShaN) un
dononke lakShaN [kramasha ] (shraddhA) shraddhA karanA aur (jAn) jAnanA
hai tathA (samyak) samyagdarshan (kAraN) kAraN hai aur (gnAn)
samyaggnAn (kAraj) kArya hai . (soI) yah bhI (duhUmen) donommen
(bhed) antar (abAdhau) nirbAdh hai . [jisaprakAr ] (yugapat) ek
sAth (hote hU) hone par bhI (prakAsh) ujAlA (dIpakatain) dIpakakI
jyotise (hoI) hotA hai usIprakAr .
bhAvArtha :samyagdarshan aur samyaggnAn yadyapi ekasAth
pragaT hote hain; tathApi ve donon bhinna-bhinna guNonkI paryAyen hain .

Page 96 of 192
PDF/HTML Page 120 of 216
single page version

background image
samyagdarshan shraddhAguNakI shuddhaparyAy hai aur samyaggnAn gnAnaguNakI
shuddhaparyAy hai . punashcha, samyagdarshanakA lakShaN viparIt abhiprAy-
rahit tattvArthashraddhA hai aur samyaggnAnakA lakShaN sanshay
1 Adi doSh
rahit sva-parakA yathArthatayA nirNay hai –is prakAr dononke lakShaN
bhinna-bhinna hain .
tathA samyagdarshan nimittakAraN hai aur samyaggnAn naimittik
kArya hai–isaprakAr un donommen kAraN-kAryabhAvase bhI antar hai .
prashna :–gnAn-shraddhAn to yugapat (ekasAth) hote hain, to
unamen kAraN-kAryapanA kyon kahate ho ?
uttar :–‘‘vah ho to vah hotA hai’’–is apekShAse kAraN-
kAryapanA kahA hai . jisaprakAr dIpak aur prakAsh donon yugapat
hote hain; tathApi dIpak ho to prakAsh hotA hai; isaliye dIpak
kAraN hai aur prakAsh kArya hai; usIprakAr gnAn-shraddhAn bhI hain .
(mokShamArgaprakAshak (dehalI) pRuShTha 126)
jab tak samyagdarshan nahIn hotA tab tak kA gnAn samyaggnAn
nahIn kahalAtA . –aisA honese samyagdarshan vah samyaggnAnakA kAraN
hai .
2
1. sanshay, vimoh, (vibhram-viparyay) anirdhAr .
2. pRuthagArAdhanamiShTan darshanasahabhAvinopi bodhasya .
lakShaNabheden yato, nAnAtvan sambhavatyanayo ..32..
samyaggnAnan kAryan samyaktvan kAraNan vadanti jinA .
gnAnArAdhanamiShTan samyaktvAnantaran tasmAt ..33..
kAraNakAryavidhAnan, samakAlan jAyamAnayorapi hi .
dIpaprakAshayoriv, samyaktvagnAnayo sughaTam ..34..
(–shrI amRutachandrAchAryadevarachit puruShArthasiddhi-upAy)