Chha Dhala-Hindi (English transliteration). Gatha: 15: nirtichAr shrAvak vrat pAlan karanekA phal (Dhal 4),1: bhAvanAoke chintavanakA kAran, usake adhikAree aur usakA phal (Dhal 5),2: bhAvanAokA phal aur mokShasukhkee praptikA samay (Dhal 5),3: 1. anitya bhAvanA (Dhal 5),4: 2. asharan bhAvanA (Dhal 5),5: 3. sansar bhAvanA (Dhal 5),6: 4. ekatva bhAvanA (Dhal 5),7: 5. anyatva bhAvanA (Dhal 5); Chauthee dhalka sArAnsh; Chauthee dhalka bhed-sangrah; Chauthee dhalka lakShan sangrah; Chauthee dhalka antar pradarshan; Chauthee dhAlki prashnavali; Panchavee Dhal.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 8 of 11

 

Page 117 of 192
PDF/HTML Page 141 of 216
single page version

background image
anvayArtha :(ur) manamen (samatAbhAv) nirvikalpatA
arthAt shalyake abhAvako (dhar) dhAraN karake (sadA) hameshA
(sAmAyik) sAmAyik (kariye) karanA [so sAmAyik-shikShAvrat
hai; ] (parav chatuShTayamAnhi) chAr parvake dinommen (pAp) pApakAryonko
chhoDakar (proShadh) proShadhopavAs (dhariye) karanA [so proShadh-upavAs
shikShAvrat hai; ] (bhog) ek bAr bhogA jA sake aisI vastuonkA
tathA (upabhog) bArambAr bhogA jA sake aisI vastuonkA
(niyamakari) parimAN karake-maryAdA rakhakar (mamat) moh (nivArai)
chhoD de [so bhog-upabhogaparimANavrat hai; ] (muniko) vItarAgI
muniko (bhojan) AhAr (dey) dekar (phe ra) phi ra (nij AhArai)
svayam bhojan kare [so atithisamvibhAgavrat kahalAtA hai . ]
bhAvArtha :svonmukhatA dvArA apane pariNAmonko sthir
karake pratidin vidhipUrvak sAmAyik karanA so sAmAyik
shikShAvrat hai . 1. pratyek aShTamI tathA chaturdashIke din kaShAy aur
vyApArAdi kAryonko chhoDakar (dharmadhyAnapUrvak) proShadhasahit upavAs
karanA so proShadhopavAs shikShAvrat kahalAtA hai . 2. parigrahaparimAN-
aNuvratamen nishchay kI huI bhogopabhogakI vastuommen jIvanaparyantake
liye athavA kisI nishchit samayake liye niyam karanA so
bhogopabhogaparimAN shikShAvrat kahalAtA hai . 3. nirgranth muni Adi
satpAtronko AhAr deneke pashchAt svayam bhojan karanA so
atithisamvibhAg shikShAvrat kahalAtA hai .. 14..
niratichAr shrAvakavrat pAlan karanekA phal
bArah vrat ke atIchAr, pt. pt. na lagAvai .
maraN-samay sannyAs dhAri, tasu doSh nashAvai ..

Page 118 of 192
PDF/HTML Page 142 of 216
single page version

background image
yon shrAvak-vrat pAl, svarga solam upajAvai .
tahanten chay narajanma pAy, muni hvai shiv jAvai ..15..
anvayArtha :jo jIv (bArah vratake) bArah vratonke
(pt. pt.) pAnch-pAnch (atichAr) atichAronko (na lagAvai) nahIn
lagAtA aur (maraN-samay) mRutyu-kAlamen (sannyAs) samAdhi (dhAr)
dhAraN karake (tasu) unake (doSh) doShonko (nashAvai) dUr karatA
hai vah (yon) is prakAr (shrAvak vrat) shrAvakake vrat (pAl) pAlan
karake (solam) solahaven (svarga) svarga tak (upajAvai) utpanna hotA
hai, [aur ] (tahantain) vahAnse (chay) mRutyu prApta karake (narajanma)
manuShyaparyAy (pAy) pAkar (muni) muni (hvai) hokar (shiv) mokSha
(jAvai) jAtA hai .
bhAvArtha :jo jIv shrAvakake Upar kahe hue bArah
vratonkA vidhipUrvak jIvanaparyant pAlan karate hue unake pAnch-pAnch
atichAronko bhI TAlatA hai aur mRutyukAlamen pUrvopArjit doShonkA
nAsh karaneke liye vidhipUrvak samAdhimaraN
(sanllekhanA) dhAraN
krodhAdi ke vash hokar viSh, shastra athavA annatyAg Adise prANatyAg
kiyA jAtA hai, use ‘‘AtmaghAt’’ kahate hain . ‘sanllekhanA’ men
samyagdarshanasahit AtmakalyAN (dharma) ke hetuse kAyA aur kaShAy
ko kRush karate hue samyak ArAdhanApUrvak samAdhimaraN hotA hai;
isaliye vah AtmaghAt nahIn; kintu dharmadhyAn hai .

Page 119 of 192
PDF/HTML Page 143 of 216
single page version

background image
karake usake pAnch atichAronko bhI dUr karatA hai; vah Ayu pUrNa
hone par mRutyu prApta karake solahaven svarga tak utpanna hotA hai . phi ra
devAyu pUrNa hone par manuShya bhav pAkar, munipad dhAraN karake mokSha
(pUrNa shuddhatA) prApta karatA hai .
samyakchAritrakI bhUmikAmen rahanevAle rAgake kAraN vah jIv
svargamen devapad prApta karatA hai; dharmakA phal sansArakI gati nahIn hai;
kintu samvar-nirjarArUp shuddhabhAv hai; dharmakI pUrNatA vah mokSha hai .
chauthI DhAlakA sArAnsh
samyagdarshanake abhAvamen jo gnAn hotA hai use kugnAn
(mithyAgnAn) kahA jAtA hai . samyagdarshan honeke pashchAt vahI gnAn
samyaggnAn kahalAtA hai . is prakAr yadyapi yah donon samyagdarshan
aur samyaggnAn sAth hI hote hain; tathApi unake lakShaN bhinna-bhinna
hain aur kAraN-kArya bhAvakA antar hai arthAt samyagdarshan
samyaggnAnakA nimittakAraN hai .
svayamko aur paravastuonko svasanmukhatApUrvak yathAvat jAne
vah samyaggnAn kahalAtA hai; usakI vRuddhi hone par antamen
kevalagnAn prApta hotA hai . samyaggnAnake atirikta sukhadAyak vastu
anya koI nahIn hai aur vahI janma, jarA tathA maraNakA nAsh karatA
hai . mithyAdRuShTi jIvako samyaggnAnake binA karoDon janma tak tap
tapanese jitane karmonkA nAsh hotA hai, utane karma samyaggnAnI
jIvake triguptise kShaNamAtramen naShTa ho jAte hain . pUrvakAlamen jo jIv
mokSha gaye hain; bhaviShyamen jAyenge aur vartamAnamen mahAvidehakShetrase jA
rahe hain– vah sab samyaggnAnakA hI prabhAv hai . jisaprakAr mUsalAdhAr
varShA vanakI bhayankar agniko kShaNamAtramen bujhA detI hai; usIprakAr

Page 120 of 192
PDF/HTML Page 144 of 216
single page version

background image
yah samyaggnAn viShay-vAsanAko kShaNamAtramen naShTa kar detA hai .
puNya-pApake bhAv vah jIvake chAritraguNakI vikArI
(ashuddha) paryAyen hain; ve rahanTake ghaDonkI bhAnti ulTI-sIdhI hotI
rahatI hain; un puNya-pApake phalommen jo sanyog prApta hote hain, unamen
harSha-shok karanA mUrkhatA hai . prayojanabhUt bAt to yah hai ki puNya-
pAp, vyavahAr aur nimittakI ruchi chhoDakar svonmukh hokar
samyaggnAn prApta karanA chAhiye .
AtmA aur paravastuonkA bhedavignAn hone par samyaggnAn
hotA hai . isaliye sanshay, viparyay aur anadhyavasAy ( tattvArthonkA
anirdhAr) kA tyAg karake tattvake abhyAs dvArA samyaggnAn prApta
karanA chAhiye; kyonki manuShyaparyAy, uttam shrAvak kul aur
jinavANIkA sunanA Adi suyog– jisaprakAr samudramen DUbA huA
ratna puna hAth nahIn AtA, isIprakAr–bArambAr prApta nahIn hotA .
aisA durlabh suyog prApta karake samyagdharma prApta na karanA mUrkhatA hai .
samyaggnAn prApta karake phi ra samyakchAritra pragaT karanA
chAhiye; vahAn samyakchAritrakI bhUmikAmen jo kuchh bhI rAg rahatA hai,
vah shrAvakako aNuvrat aur muniko panchamahAvratake prakArakA hotA
hai; use samyagdRuShTi puNya mAnate hain .
na hi samyagvyapadeshan chAritramagnAnapUrvakan labhate .
gnAnAntaramuktan, chAritrArAdhanan tasmAt ..38..
artha–agnAnapUrvak chAritra samyak nahIn kahalAtA; isaliye chAritrakA
ArAdhan gnAn honeke pashchAt kahA hai .
(puruShArthasiddhayupAy gAthA-38)

Page 121 of 192
PDF/HTML Page 145 of 216
single page version

background image
jo shrAvak niratichAr samAdhi-maraNako dhAraN karatA hai, vah
samatApUrvak Ayu pUrNa honese yogtAnusAr solahaven svarga tak utpanna
hotA hai, aur vahAnse Ayu pUrNa hone par manuShyaparyAy prApta karatA
hai; phi ra munipad pragaT karake mokShamen jAtA hai; isaliye
samyagdarshan-gnAnapUrvak chAritrakA pAlan karanA vah pratyek AtmArthI
jIvakA kartavya hai .
nishchay samyakchAritra hI sachchA chAritra hai–aisI shraddhA karanA,
tathA us bhUmikAmen jo shrAvak aur munivratake vikalpa uThate hain
vah sachchA chAritra nahIn; kintu chAritramen honevAlA doSh hai; kintu
us bhUmikAmen vaisA rAg Aye binA nahIn rahatA aur us
samyakchAritramen aisA rAg nimitta hotA hai; use sahachar mAnakar
vyavahAr samyakchAritra kahA jAtA hai . vyavahAr samyakchAritrako
sachchA samyakchAritra mAnanekI shraddhA chhoD denA chAhiye .
chauthI DhAlakA bhed-sangrah
kAl :–nishchayakAl aur vyavahArakAl athavA bhUt, bhaviShya aur
vartamAn .
chAritra– moh-kShobharahit AtmAke shuddha pariNAm, bhAvalingI
shrAvakapad tathA bhAvalingI munipad .
gnAnake doSh– sanshay, viparyay aur anadhyavasAy (anishchitatA) .
dishA– pUrva, pashchim, uttar, dakShiN, IshAn, vAyavya, naiRutya,
agnikoN, Urdhva aur adho–yah das hain .
parvachatuShTay– pratyek mAsakI do aShTamI tathA do chaturdashI .
muni– samasta vyApArase virakta, chAr prakArakI ArAdhanAmen tallIn,

Page 122 of 192
PDF/HTML Page 146 of 216
single page version

background image
nirgrantha aur nirmoh–aise sarva sAdhu hote hain . (niyamasAr
gAthA-76) . ve nishchayasamyagdarshan sahit, virAgI hokar,
samasta parigrahakA tyAg karake, shuddhopayogarUp munidharma
angIkAr karake antarangamen shuddhopayog dvArA apane AtmAkA
anubhav karate hain, paradravyamen ahambuddhi nahIn karate . gnAnAdi
svabhAvako hI apanA mAnate hain; parabhAvommen mamatva nahIn karate .
kisIko iShTa-aniShTa mAnakar usamen rAg-dveSh nahIn karate .
hinsAdi ashubh upayogakA to unake astitva hI nahIn
hotA . anek bAr sAtaven guNasthAnake nirvikalpa Anandamen
lIn hote hain . jab chhaThaven guNasthAnamen Ate hain, tab unhen
aTThAIs mUlaguNonko akhaNDitarUpase pAlan karanekA shubh
vikalpa AtA hai . unhen tIn kaShAyonke abhAvarUp
nishchayasamyakchAritra hotA hai . bhAvalingI muniko sadA nagna-
digambar dashA hotI hai; usamen kabhI apavAd nahIn hotA .
kabhI bhI vastrAdi sahit muni nahIn hote .
vikathA– strI, AhAr, desh aur rAjya–in chArakI ashubh bhAvarUp
kathA so vikathA hai .
shrAvakavrat–pAnch aNuvrat, tIn guNavrat aur chAr shikShAvrat aise
bArah vrat hain .
rogatray– janma, jarA aur mRutyu .
hinsA– (1) vAstavamen rAgAdibhAvonkA pragaT na honA so ahinsA
hai aur rAgAdi bhAvonkI utpatti honA so hinsA hai; aisA
jainashAstronkA sankShipta rahasya hai .

Page 123 of 192
PDF/HTML Page 147 of 216
single page version

background image
(2) sankalpI, ArambhI, udyoginI aur virodhinI ye chAr athavA
dravyahinsA aur bhAvahinsA–yah do .
chauthI DhAlakA lakShaN-sangrah
aNuvrat–(1) nishchayasamyagdarshanasahit chAritraguNakI Anshik shuddhi
honese (anantAnubandhI tathA apratyAkhyAnIy kaShAyonke
abhAvapUrvak) utpanna AtmAkI shuddhivisheShako deshachAritra
kahate hain . shrAvakadashAmen pAnch pAponkA sthUlarUp-ekadesh
tyAg hotA hai, use aNuvrat kahA jAtA hai .
atichAr–vratakI apekShA rakhane par bhI usakA ekadesh bhang honA
so atichAr hai .
anadhyavasAy–(moh)–‘‘kuchh hai,’’ kintu kyA hai usake nishchayarahit
gnAnako anadhyavasAy kahate hain .
anarthadanD–prayojanarahit man, vachan, kAyakI orakI ashubh-
pravRutti .
anarthadanDavrat–prayojanarahit man, vachan, kAyakI orakI ashubh-
pravRuttikA tyAg .
avadhignAn–dravya, kShetra, kAl, bhAvakI maryAdApUrvak rUpI padArthonko
spaShTa jAnanevAlA gnAn .
upabhog–jise bArambAr bhogA jA sake aisI vastu .
guN–dravyake Ashrayase, usake sampUrNa bhAgamen tathA usakI samasta
paryAyommen sadaiv rah,e use guN athavA shakti kahate hain .
guNavrat–aNuvratonko tathA mUlaguNonko puShTa karanevAlA vrat .

Page 124 of 192
PDF/HTML Page 148 of 216
single page version

background image
par–AtmAse (jIvase) bhinna vastuonko par kahA jAtA hai .
parokSha–jisamen indriyAdi paravastuen nimittamAtra hain, aise gnAnako
parokSha gnAn kahate hain .
pratyakSha– (1) AtmAke Ashrayase honevAlA atIndriy gnAn .
(2) akShaprati–akSha = AtmA athavA gnAn;
prati = (akShake) sanmukh–nikaT .
prati + akSha = AtmAke sambandhamen ho aisA .
paryAy–guNonke visheSh kAryako (pariNamanako) paryAy kahate hain .
bhog– vah vastu jise ek hI bAr bhogA jA sake .
matignAn–(1) parAshrayakI buddhi chhoDakar darshan-upayogapUrvak
svasanmukhatAse pragaT honevAle nij-AtmAke gnAnako
matignAn kahate hain .
(2) indriyAn aur man jisamen nimittamAtra hain aise gnAnako
matignAn kahate hain .
mahAvrat–hinsAdi pAnch pAponkA sarvathA tyAg .
(nishchayasamyagdarshan-gnAn aur vItarAgachAritrarahit mAtra
vyavahAravratake shubhabhAvako mahAvrat nahIn kahA hai; kintu
bAlavrat-agnAnavrat kahA hai . )
manaparyayagnAn–dravya-kShetra-kAl-bhAvakI maryAdAse dUsareke manamen
rahe hue saral athavA gUDh rUpI padArthonko jAnanevAlA
gnAn .
kevalagnAn– jo tInakAl aur tInalokavartI sarva padArthonko

Page 125 of 192
PDF/HTML Page 149 of 216
single page version

background image
( anantadharmAtmak sarva dravya-guN-paryAyonko ) pratyek
samayamen yathAsthit, paripUrNarUpase spaShTa aur ek sAth
jAnatA hai, use kevalagnAn kahate hain .
viparyay–viparIt gnAn . jaise ki–sIpako chAndI jAnanA aur
chAndIko sIp jAnanA . athavA shubhAsravase vAstavamen
Atmahit mAnanA; dehAdi paradravyako sva-rUp mAnanA,
apanese bhinna na mAnanA .
vrat– shubhakArya karanA aur ashubhakAryako chhoDanA so vrat hai athavA
dravya, guN, paryAyonko kevalagnAnI bhagavAn jAnate hain; kintu unake
apekShit dharmonko nahIn jAn sakate–aisA mAnanA so asatya hai aur
vah anantako athavA mAtra AtmAko hI jAnate hain; kintu sarvako
nahIn jAnate hain
aisA mAnanA bhI nyAyase viruddha hai . (laghu jain
si. praveshikA prashna 87, pRuShTha 26) kevalagnAnI bhagavAn
kShAyopashamik gnAnavAle jIvonkI bhAnti avagrah, IhA, avAy aur
dhAraNArUp kramase nahIn jAnate; kintu sarva dravya-kShetra-kAl-bhAv
ko yugapat (ekasAth) jAnate hain
isaprakAr unhen sab kuchh
pratyakSha vartatA hai . (pravachanasAr gAthA 21 kI TIkA– bhAvArtha .)
ati vistArase bas hoo, anivArit (rokA na jA sake aisA–
amaryAdit) jisakA vistAr hai
aise prakAshavAlA honese
kShAyikagnAn (kevalagnAn) avashyamev sarvadA, sarvatra, sarvathA,
sarvako jAnatA hai
. (pravachanasAr gAthA 47 kI TIkA .)
TippaNI–shrutagnAn, avadhignAn, manaparyayagnAn aur kevalagnAnase siddha
hotA hai ki pratyek dravyamen nishchit aur kramabaddha paryAyen hotI
hain
ulTI-sIdhI nahIn hotIn .

Page 126 of 192
PDF/HTML Page 150 of 216
single page version

background image
hinsA, asatya, chorI, maithun aur parigrah–in pAnch pAponse
bhAvapUrvak virakta honeko vrat kahate hain . (vrat samyagdarshan
honeke pashchAt hote hain aur Anshik vItarAgatArUp
nishchayavrat sahit vyavahAravrat hote hain . )
shikShAvrat–munivrat pAlan karanekI shikShA denevAlA vrat .
shrutagnAn–(1) matignAnase jAne hue padArthonke sambandhamen anya
padArthonko jAnanevAle gnAnako shrutagnAn kahate hain .
(2) AtmAkI shuddha anubhUtirUp shrutagnAnako bhAvashrutagnAn
kahate hain .
sannyAs–(sanllekhanA) AtmAkA dharma samajhakar apanI shuddhatAke
liye kaShAyonko aur sharIrako kRush karanA (sharIrakI
orakA lakSha chhoD denA) so samAdhi athavA sanllekhanA
kahalAtI hai .
sanshay–virodh sahit anek prakAronkA avalamban karanevAlA gnAn
jaise ki–yah sIp hogI yA chAndI ? AtmA apanA hI kArya
kar sakatA hai yA parakA bhI ? dev-shAstra-guru, jIvAdi
sAt tattva AdikA svarUp aisA hI hogA ? athavA jaisA
anyamatamen kahA hai vaisA ? nimitta athavA shubharAg dvArA
AtmAkA hit ho sakatA hai yA nahIn ?
chauthI DhAlakA antar-pradarshan
1. digvratakI maryAdA to jIvanaparyantake liye hai; kintu
deshavratakI maryAdA ghaDI, ghaNTA Adi nishchit kiye gaye
samay takakI hai .

Page 127 of 192
PDF/HTML Page 151 of 216
single page version

background image
2. parigrahaparimANavratamen parigrahakA jitanA pramAN (maryAdA)
kiyA jAtA hai, usase bhI kam pramAN
bhogopabhogaparimANavratamen kiyA jAtA hai .
3. proShadhamen to Arambha aur viShay-kaShAyAdikA tyAg karane
par bhI ekabAr bhojan kiyA jAtA hai, upavAsamen to
anna-jal-khAdya aur svAdya –in chAron AhAronkA sarvathA
tyAg hotA hai . proShadh-upavAsamen Arambha, viShay-kaShAy
aur chAron AhAronkA tyAg tathA usake agale din aur
pAraNeke din arthAt agale-pichhale din bhI ekAshan kiyA
jAtA hai .
4. bhog to ek hI bAr bhogane yogya hotA hai; kintu upabhog
bArambAr bhogA jA sakatA hai . (AtmA paravastuko
vyavahArase bhI nahIn bhog sakatA; kintu moh dvArA, main ise
bhogatA hUn –aisA mAnatA hai aur tatsambandhI rAgako, harSha-
shokako bhogatA hai . yah batalAneke liye usakA kathan
karanA so vyavahAr hai . )
chauthI DhAlakI prashnAvalI
1. achauryavrat, aNuvrat, atichAr, atithisamvibhAg, anadhyavasAy,
anarthadanD, anarthadanDavrat, apadhyAn, avadhignAn, ahinsANuvrat,
upabhog, kevalagnAn, guNavrat, digvrat, dushruti, deshavrat,
deshapratyakSha, parigrah-parimANANuvrat, parokSha, pApopadesh, pratyakSha,
pramAdacharyA, proShadh upavAs, brahmacharyANuvrat, bhogopabhog-
parimANavrat, bhog, matignAn, manaparyayagnAn, viparyay, vrat,
shikShAvrat, shrutagnAn, sakalapratyakSha, samyakgnAn, satyANuvrat,

Page 128 of 192
PDF/HTML Page 152 of 216
single page version

background image
sAmAyik, sanshay, svastrIsantoShavrat tathA hinsAdAn Adike
lakShaN batAo .
2. aNuvrat, anarthadanDavrat, kAl, guNavrat, deshapratyakSha, dishA,
parokSha, parva, pAtra, pratyakSha, vikathA, vrat, rogatray, shikShAvrat,
samyakchAritra, samyaggnAnake doSh aur sanllekhanA
doSh–Adike bhed batalAo .
3. aNuvrat, anarthadanDavrat, guNavrat–aise nAm rakhanekA kAraN;
avichal gnAnaprApti, graiveyak tak jAne par bhI sukhakA abhAv,
digvrat, deshavrat, pApopadesh–aise nAmonkA kAraN, puNya-
pApake phalamen harSha-shokakA niShedh, shikShAvrat nAmakA kAraN,
samyaggnAn, gnAn, gnAnonkI parokShatA-pratyakShatA-deshapratyakShatA
aur sakalapratyakShatA Adike kAraN batalAo .
4. aNuvrat aur mahAvratamen, digvrat aur deshavratamen, parigrah-
parimANavrat aur bhogopabhogaparimANavratamen, proShadh aur
upavAsamen tathA proShadhopavAsamen, bhog aur upabhogamen, yam aur
niyamamen, gnAnI aur agnAnIke karmanAshamen tathA samyagdarshan
aur samyaggnAnamen kyA antar hai–vah batalAo .
5. anadhyavasAy, manuShyaparyAy AdikI durlabhatA, viparyay, viShay-
ichchhA, samyaggnAn aur sanshayake dRuShTAnta do .
6. anarthadaNDonkA pUrNa parimAN, avichal sukhakA upAy,
AtmagnAnakI prAptikA upAy, janma-maraN dUr karanekA
upAy, darshan aur gnAnamen pahalI utpatti; dhanAdikase lAbh
na honA, niratichAr shrAvakavrat-pAlanase lAbh,
brahmacharyANuvratIkA vichAr, bhedavignAnakI AvashyakatA,

Page 129 of 192
PDF/HTML Page 153 of 216
single page version

background image
manuShyaparyAyakI durlabhatA tathA usakI saphalatAkA upAy,
maraNasamayakA kartavya; vaidya-DokTarake dvArA maraN ho; tathApi
ahinsA, shatrukA sAmanA karanA–na karanA; samyaggnAn,
samyaggnAn honekA samay aur usakI mahimA, sanllekhanAkI
vidhi aur kartavya, gnAnake binA mukti tathA sukhakA abhAv,
gnAnakA phal tathA gnAnI-agnAnIkA karmanAsh aur viShayonkI
ichchhAko shAnt karanekA upAy–AdikA varNan karo .
7. achal rahanevAlA gnAn, atithisamvibhAgIkA dUsarA nAm, tIn
rogonkA nAsh karanevAlI vastu, mithyAdRuShTi muni, vartamAnamen
mukti ho sake aisA kShetra, vratadhArIko prApta honevAlI gati,
prayojanabhUt bAt, sarvako jAnanevAlA gnAn aur sarvottam sukh
denevAlI vastu–inakA nAm batalAo .
8. amuk shabda, charaN athavA padyakA artha aur bhAvArtha
batalAo . chauthI DhAlakA sArAnsh kaho .
9. aNuvrat, digvrat, bArah vrat, shikShAvrat aur deshachAritrake
sambandhamen jo jAnate ho vah samajhAo .
JDJ

Page 130 of 192
PDF/HTML Page 154 of 216
single page version

background image

pAnchavIn DhAl
(chAl chhanda)
bhAvanAonke chintavanakA kAraN, usake adhikArI aur
usakA phal
muni sakalavratI baDabhAgI, bhav-bhoganatain vairAgI .
vairAgya upAvan mAI, chintain anuprekShA bhAI ..1..
anvayArtha :(bhAI) he bhavya jIv ! (sakalavratI)
mahAvratonke dhArak (muni) bhAvalingI munirAj (baDabhAgI) mahAn
puruShArthI hain; kyonki ve (bhav-bhoganatain) sansAr aur bhogonse (vairAgI)
virakta hote hain aur (vairAgya) vItarAgatAko (upAvan) utpanna
karaneke liye (mAI) mAtA samAn (anuprekShA) bArah bhAvanAonkA
(chintain) chintavan karate hain .
bhAvArtha :pAnch mahAvratonko dhAraN karanevAle bhAvalingI
munirAj mahApuruShArthavAn hain; kyonki ve sansAr, sharIr aur bhogonse
atyanta virakta hote hain aur jis prakAr koI mAtA putrako janma

Page 131 of 192
PDF/HTML Page 155 of 216
single page version

background image
detI hai; usIprakAr yah bArah bhAvanAen vairAgya utpanna karatI hain;
isaliye munirAj in bArah bhAvanAonkA chintavan karate hain
..1..
bhAvanAonkA phal aur mokShasukhakI prAptikA samay
in chintat samasukh jAgai, jimi jvalan pavanake lAgai .
jabahI jiy Atam jAnai, tabahI jiy shivasukh ThAnai ..2..
anvayArtha :(jimi) jisaprakAr (pavanake) vAyuke
(lAgai) laganese (jvalan) agni (jAgai) bhabhak uThatI hai, [usI-
prakAr in bArah bhAvanAonkA ] (chintat) chintavan karanese (sam
sukh) samatArUpI sukh (jAgai) pragaT hotA hai . (jab hI) jab
(jiy) jIv (Atam) AtmasvarUpako (jAnai) jAnatA hai (tab hI)
tabhI (jIv) jIv (shivasukh) mokShasukhako (ThAnai) prApta karatA hai .
bhAvArtha :jisaprakAr vAyu laganese agni ekadam bhabhak
uThatI hai; usIprakAr in bArah bhAvanAonkA bArambAr chintavan karanese
samatA-shAntirUpI sukh pragaT ho jAtA hai–baDh jAtA hai . jab yah
jIv AtmasvarUpako jAnatA hai, tab puruShArtha baDhAkar parapadArthonse
sambandha chhoDakar paramAnandamay svasvarUpamen lIn hokar samatArasakA
pAn karatA hai aur antamen mokShasukh prApta karatA hai
..2..

Page 132 of 192
PDF/HTML Page 156 of 216
single page version

background image
un bArah bhAvanAonkA svarUp kahA jAtA hai–
1. anitya bhAvanA. anitya bhAvanA
joban gRuh go dhan nArI, hay gay jan AgnAkArI .
indriy-bhog chhin thAI, suradhanu chapalA chapalAI ..3..
anvayArtha :(joban) yauvan, (gRuh) makAn, (go)
gAy-bhains, (dhan) lakShmI, (nArI) strI, (hay) ghoDA (gay) hAthI,
(jan) kuTumba (AgnAkArI) naukar-chAkar tathA (indriy-bhog) pAnch
indriyonke bhog–yah sab (suradhanu) indradhanuSh tathA (chapalA)
bijalIkI (chapalAI) chanchalatA-kShaNikatAkI bhAnti (chhin thAI)
kShaNamAtra rahanevAle hain .
bhAvArtha :yauvan, makAn, gAy-bhains, dhan-sampatti, strI,
ghoDA-hAthI, kuTumbIjan, naukar-chAkar tathA pAnch indriyonke
viShay–yah sarva vastuen kShaNik hain–anitya hain–nAshavAn hain .
jisaprakAr indradhanuSh aur bijalI dekhate hI dekhate vilIn ho jAte
hain; usIprakAr ye yauvanAdi kuchh hI kAlamen nAshako prApta hote hain;
ve koI padArtha nitya aur sthAyI nahIn hain; kintu nij shuddhAtmA

Page 133 of 192
PDF/HTML Page 157 of 216
single page version

background image
hI nitya aur sthAyI hai .
aisA svonmukhatApUrvak chintavan karake, samyagdRuShTi jIv
vItarAgatAkI vRuddhi karatA hai, yah ‘‘anitya bhAvanA’’ hai . mithyAdRuShTi
jIvako anityAdi ek bhI bhAvanA yathArtha nahIn hotI
..3..
2. asharaN bhAvanA. asharaN bhAvanA
sur asur khagAdhip jete, mRug jyon hari, kAl dale te .
maNi mantra tantra bahu hoI, marate na bachAvai koI ..4..
anvayArtha :(sur asur khagAdhip) devonke indra,
asuronke indra aur khagendra [garuD, hans ] (jete) jo-jo hain (te)
un sabakA (mRug hari jyon) jisaprakAr hiranako sinh mAr DAlatA
hai; usIprakAr (kAl) mRutyu (dale) nAsh karatA hai . (maNi)
chintAmaNi Adi maNiratna, (mantra) baDe-baDe rakShAmantra; (tantra) tantra,
(bahu hoI) bahutase hone par bhI (marate) maranevAleko (koI) ve
koI (na bachAvai) nahIn bachA sakate .
bhAvArtha :is sansAramen jo-jo devendra, asurendra, khagendra,

Page 134 of 192
PDF/HTML Page 158 of 216
single page version

background image
(pakShiyonke rAjA) Adi hain, un sabakA–jisaprakAr hiranako sinh
mAr DAlatA hai; usIprakAr–kAl arthAt mRutyu nAsh karatA hai .
chintAmaNi Adi maNi, mantra aur jantra-tantrAdi koI bhI mRutyuse nahIn
bachA sakatA .
yahAn aisA samajhanA ki nij AtmA hI sharaN hai; usake
atirikta anya koI sharaN nahIn hai . koI jIv anya jIvakI rakShA
kar sakanemen samartha nahIn hai; isaliye parase rakShAkI AshA karanA
vyartha hai . sarvatra-sadaiv ek nij AtmA hI apanA sharaN hai . AtmA
nishchayase maratA hI nahIn; kyonki vah anAdi-ananta hai–aisA
svonmukhatApUrvak chintavan karake samyagdRuShTi jIv vItarAgatAkI vRuddhi
karatA hai, yah ‘‘asharaN bhAvanA’’ hai
..4..
3. sansAr bhAvanA. sansAr bhAvanA
chahungati dukh jIv bharai hai, parivartan panch karai hai .
sabavidhi sansAr asArA, yAmen sukh nAhIn lagArA ..5..
anvayArtha :(jIv) jIv (chahungati) chAr gatimen
(dukh) dukh (bharai hai) bhogatA hai aur (parivartan panch) pAnch
parAvartan pAnch prakArase paribhramaN (karai hai) karatA hai . (sansAr)

Page 135 of 192
PDF/HTML Page 159 of 216
single page version

background image
sansAr (sabavidhi) sarva prakArase (asArA) sArarahit hai, (yAmen)
isamen (sukh) sukh (lagArA) leshamAtra bhI (nAhin) nahIn hai .
bhAvArtha :jIvakI ashuddha paryAy vah sansAr hai . agnAnake
kAraN jIv chAr gatimen dukh bhogatA hai aur pAnch (dravya, kShetra,
kAl, bhav tathA bhAv) parAvartan karatA rahatA hai; kintu kabhI shAnti
prApta nahIn karatA; isalie vAstavamen sansArabhAv sarvaprakArase
sArarahit hai, usamen kinchitmAtra sukh nahIn hai; kyonki jisaprakAr
sukhakI kalpanA kI jAtI hai, vaisA sukhakA svarUp nahIn hai aur
jisamen sukh mAnatA hai vah vAstavamen sukh nahIn hai; kintu vah
paradravyake AlambanarUp malin bhAv honese AkulatA utpanna
karanevAlA bhAv hai . nij AtmA hI sukhamay hai, usake dhruvasvabhAvamen
sansAr hai hI nahIn –aisA svonmukhatApUrvak chintavan karake samyagdRuShTi
jIv vItarAgatAmen vRuddhi karatA hai, yah ‘‘sansAr bhAvanA’’ hai
..5..
4. ekatva bhAvanA. ekatva bhAvanA
shubh-ashubh karamaphal jete, bhogai jiy ek hi tete .
sut-dArA hoy na sIrI, sab svArathake hain bhIrI ..6..

Page 136 of 192
PDF/HTML Page 160 of 216
single page version

background image
anvayArtha :(jete) jitane (shubh-karamaphal)
shubhakarmake phal aur (ashubh-karamaphal) ashubhakarmake phal hain (te
te) ve sab (jiy) yah jIv (ek hi) akelA hI (bhogai) bhogatA
hai; (sut) putra (dArA) strI (sIrI) sAth denevAle (na hoy) nahIn
hote . (sab) ve sab (svArathake) apane svArthake (bhIrI) sage (hain)
hain .
bhAvArtha :jIvakA sadA apane svarUpase apanA ekatva
aur parase vibhaktapanA hai; isaliye vah svayam hI apanA hit athavA
ahit kar sakatA hai –parakA kuchh nahIn kar sakatA . isaliye
jIv jo bhI shubh yA ashubh bhAv karatA hai, unakA phal (AkulatA)
vah svayam akelA hI bhogatA hai, usamen anya koI-strI, putra,
mitrAdi sahAyak nahIn ho sakate; kyonki ve sab par padArtha hain aur
ve sab padArtha jIvako gneyamAtra hain; isaliye ve vAstavamen jIvake
sage-sambandhI hain hI nahIn; tathApi agnAnI jIv unhen apanA mAnakar
dukhI hotA hai . parake dvArA apanA bhalA-burA honA mAnakar parake
sAth kartRutva-mamatvakA adhikAr mAnatA hai; vah apanI bhUlase hI
akelA dukhI hotA hai .
sansAramen aur mokShamen yah jIv akelA hI hai–aisA jAnakar
samyagdRuShTi jIv nij shuddha AtmAke sAth hI sadaiv apanA ekatva
mAnakar apanI nishchayapariNati dvArA shuddha ekatvakI vRuddhi karatA hai,
yah ‘‘ekatva bhAvanA’’ hai
..6..
5. anyatva bhAvanA. anyatva bhAvanA
jal-pay jyon jiy-tan melA, pai bhinna-bhinna nahin bhelA .
to pragaT jude dhan-dhAmA, kyon hvai ik mili sut-rAmA ..7..