Page 117 of 192
PDF/HTML Page 141 of 216
single page version
(sAmAyik) sAmAyik (kariye) karanA [so sAmAyik-shikShAvrat
hai; ] (parav chatuShTayamAnhi) chAr parvake dinommen (pAp) pApakAryonko
chhoDakar (proShadh) proShadhopavAs (dhariye) karanA [so proShadh-upavAs
shikShAvrat hai; ] (bhog) ek bAr bhogA jA sake aisI vastuonkA
tathA (upabhog) bArambAr bhogA jA sake aisI vastuonkA
(niyamakari) parimAN karake-maryAdA rakhakar (mamat) moh (nivArai)
chhoD de [so bhog-upabhogaparimANavrat hai; ] (muniko) vItarAgI
muniko (bhojan) AhAr (dey) dekar (phe ra) phi ra (nij AhArai)
svayam bhojan kare [so atithisamvibhAgavrat kahalAtA hai . ]
shikShAvrat hai . 1. pratyek aShTamI tathA chaturdashIke din kaShAy aur
vyApArAdi kAryonko chhoDakar (dharmadhyAnapUrvak) proShadhasahit upavAs
karanA so proShadhopavAs shikShAvrat kahalAtA hai . 2. parigrahaparimAN-
aNuvratamen nishchay kI huI bhogopabhogakI vastuommen jIvanaparyantake
liye athavA kisI nishchit samayake liye niyam karanA so
bhogopabhogaparimAN shikShAvrat kahalAtA hai . 3. nirgranth muni Adi
satpAtronko AhAr deneke pashchAt svayam bhojan karanA so
atithisamvibhAg shikShAvrat kahalAtA hai .. 14..
Page 118 of 192
PDF/HTML Page 142 of 216
single page version
dhAraN karake (tasu) unake (doSh) doShonko (nashAvai) dUr karatA
atichAronko bhI TAlatA hai aur mRutyukAlamen pUrvopArjit doShonkA
nAsh karaneke liye vidhipUrvak samAdhimaraN
Page 119 of 192
PDF/HTML Page 143 of 216
single page version
hone par mRutyu prApta karake solahaven svarga tak utpanna hotA hai . phi ra
devAyu pUrNa hone par manuShya bhav pAkar, munipad dhAraN karake mokSha
(pUrNa shuddhatA) prApta karatA hai .
kintu samvar-nirjarArUp shuddhabhAv hai; dharmakI pUrNatA vah mokSha hai .
samyaggnAn kahalAtA hai . is prakAr yadyapi yah donon samyagdarshan
aur samyaggnAn sAth hI hote hain; tathApi unake lakShaN bhinna-bhinna
hain aur kAraN-kArya bhAvakA antar hai arthAt samyagdarshan
samyaggnAnakA nimittakAraN hai .
kevalagnAn prApta hotA hai . samyaggnAnake atirikta sukhadAyak vastu
anya koI nahIn hai aur vahI janma, jarA tathA maraNakA nAsh karatA
hai . mithyAdRuShTi jIvako samyaggnAnake binA karoDon janma tak tap
tapanese jitane karmonkA nAsh hotA hai, utane karma samyaggnAnI
jIvake triguptise kShaNamAtramen naShTa ho jAte hain . pUrvakAlamen jo jIv
mokSha gaye hain; bhaviShyamen jAyenge aur vartamAnamen mahAvidehakShetrase jA
rahe hain– vah sab samyaggnAnakA hI prabhAv hai . jisaprakAr mUsalAdhAr
varShA vanakI bhayankar agniko kShaNamAtramen bujhA detI hai; usIprakAr
Page 120 of 192
PDF/HTML Page 144 of 216
single page version
rahatI hain; un puNya-pApake phalommen jo sanyog prApta hote hain, unamen
harSha-shok karanA mUrkhatA hai . prayojanabhUt bAt to yah hai ki puNya-
pAp, vyavahAr aur nimittakI ruchi chhoDakar svonmukh hokar
samyaggnAn prApta karanA chAhiye .
anirdhAr) kA tyAg karake tattvake abhyAs dvArA samyaggnAn prApta
karanA chAhiye; kyonki manuShyaparyAy, uttam shrAvak kul aur
jinavANIkA sunanA Adi suyog– jisaprakAr samudramen DUbA huA
ratna puna hAth nahIn AtA, isIprakAr–bArambAr prApta nahIn hotA .
aisA durlabh suyog prApta karake samyagdharma prApta na karanA mUrkhatA hai .
vah shrAvakako aNuvrat aur muniko panchamahAvratake prakArakA hotA
hai; use samyagdRuShTi puNya mAnate hain .
Page 121 of 192
PDF/HTML Page 145 of 216
single page version
hotA hai, aur vahAnse Ayu pUrNa hone par manuShyaparyAy prApta karatA
hai; phi ra munipad pragaT karake mokShamen jAtA hai; isaliye
samyagdarshan-gnAnapUrvak chAritrakA pAlan karanA vah pratyek AtmArthI
jIvakA kartavya hai .
vah sachchA chAritra nahIn; kintu chAritramen honevAlA doSh hai; kintu
us bhUmikAmen vaisA rAg Aye binA nahIn rahatA aur us
samyakchAritramen aisA rAg nimitta hotA hai; use sahachar mAnakar
vyavahAr samyakchAritra kahA jAtA hai . vyavahAr samyakchAritrako
sachchA samyakchAritra mAnanekI shraddhA chhoD denA chAhiye .
dishA– pUrva, pashchim, uttar, dakShiN, IshAn, vAyavya, naiRutya,
muni– samasta vyApArase virakta, chAr prakArakI ArAdhanAmen tallIn,
Page 122 of 192
PDF/HTML Page 146 of 216
single page version
gAthA-76) . ve nishchayasamyagdarshan sahit, virAgI hokar,
samasta parigrahakA tyAg karake, shuddhopayogarUp munidharma
angIkAr karake antarangamen shuddhopayog dvArA apane AtmAkA
anubhav karate hain, paradravyamen ahambuddhi nahIn karate . gnAnAdi
svabhAvako hI apanA mAnate hain; parabhAvommen mamatva nahIn karate .
kisIko iShTa-aniShTa mAnakar usamen rAg-dveSh nahIn karate .
hinsAdi ashubh upayogakA to unake astitva hI nahIn
hotA . anek bAr sAtaven guNasthAnake nirvikalpa Anandamen
lIn hote hain . jab chhaThaven guNasthAnamen Ate hain, tab unhen
aTThAIs mUlaguNonko akhaNDitarUpase pAlan karanekA shubh
vikalpa AtA hai . unhen tIn kaShAyonke abhAvarUp
nishchayasamyakchAritra hotA hai . bhAvalingI muniko sadA nagna-
digambar dashA hotI hai; usamen kabhI apavAd nahIn hotA .
kabhI bhI vastrAdi sahit muni nahIn hote .
hinsA– (1) vAstavamen rAgAdibhAvonkA pragaT na honA so ahinsA
jainashAstronkA sankShipta rahasya hai .
Page 123 of 192
PDF/HTML Page 147 of 216
single page version
abhAvapUrvak) utpanna AtmAkI shuddhivisheShako deshachAritra
kahate hain . shrAvakadashAmen pAnch pAponkA sthUlarUp-ekadesh
tyAg hotA hai, use aNuvrat kahA jAtA hai .
guN–dravyake Ashrayase, usake sampUrNa bhAgamen tathA usakI samasta
Page 124 of 192
PDF/HTML Page 148 of 216
single page version
parokSha–jisamen indriyAdi paravastuen nimittamAtra hain, aise gnAnako
(2) akShaprati–akSha = AtmA athavA gnAn;
paryAy–guNonke visheSh kAryako (pariNamanako) paryAy kahate hain .
bhog– vah vastu jise ek hI bAr bhogA jA sake .
matignAn–(1) parAshrayakI buddhi chhoDakar darshan-upayogapUrvak
matignAn kahate hain .
vyavahAravratake shubhabhAvako mahAvrat nahIn kahA hai; kintu
bAlavrat-agnAnavrat kahA hai . )
gnAn .
Page 125 of 192
PDF/HTML Page 149 of 216
single page version
jAnatA hai, use kevalagnAn kahate hain .
Atmahit mAnanA; dehAdi paradravyako sva-rUp mAnanA,
apanese bhinna na mAnanA .
apekShit dharmonko nahIn jAn sakate–aisA mAnanA so asatya hai aur
vah anantako athavA mAtra AtmAko hI jAnate hain; kintu sarvako
nahIn jAnate hain
kShAyopashamik gnAnavAle jIvonkI bhAnti avagrah, IhA, avAy aur
dhAraNArUp kramase nahIn jAnate; kintu sarva dravya-kShetra-kAl-bhAv
ko yugapat (ekasAth) jAnate hain
amaryAdit) jisakA vistAr hai
sarvako jAnatA hai
hain
Page 126 of 192
PDF/HTML Page 150 of 216
single page version
bhAvapUrvak virakta honeko vrat kahate hain . (vrat samyagdarshan
honeke pashchAt hote hain aur Anshik vItarAgatArUp
nishchayavrat sahit vyavahAravrat hote hain . )
shrutagnAn–(1) matignAnase jAne hue padArthonke sambandhamen anya
orakA lakSha chhoD denA) so samAdhi athavA sanllekhanA
kahalAtI hai .
kar sakatA hai yA parakA bhI ? dev-shAstra-guru, jIvAdi
sAt tattva AdikA svarUp aisA hI hogA ? athavA jaisA
anyamatamen kahA hai vaisA ? nimitta athavA shubharAg dvArA
AtmAkA hit ho sakatA hai yA nahIn ?
samay takakI hai .
Page 127 of 192
PDF/HTML Page 151 of 216
single page version
bhogopabhogaparimANavratamen kiyA jAtA hai .
anna-jal-khAdya aur svAdya –in chAron AhAronkA sarvathA
tyAg hotA hai . proShadh-upavAsamen Arambha, viShay-kaShAy
aur chAron AhAronkA tyAg tathA usake agale din aur
pAraNeke din arthAt agale-pichhale din bhI ekAshan kiyA
jAtA hai .
vyavahArase bhI nahIn bhog sakatA; kintu moh dvArA, main ise
bhogatA hUn –aisA mAnatA hai aur tatsambandhI rAgako, harSha-
shokako bhogatA hai . yah batalAneke liye usakA kathan
karanA so vyavahAr hai . )
upabhog, kevalagnAn, guNavrat, digvrat, dushruti, deshavrat,
deshapratyakSha, parigrah-parimANANuvrat, parokSha, pApopadesh, pratyakSha,
pramAdacharyA, proShadh upavAs, brahmacharyANuvrat, bhogopabhog-
parimANavrat, bhog, matignAn, manaparyayagnAn, viparyay, vrat,
shikShAvrat, shrutagnAn, sakalapratyakSha, samyakgnAn, satyANuvrat,
Page 128 of 192
PDF/HTML Page 152 of 216
single page version
lakShaN batAo .
samyakchAritra, samyaggnAnake doSh aur sanllekhanA
doSh–Adike bhed batalAo .
digvrat, deshavrat, pApopadesh–aise nAmonkA kAraN, puNya-
pApake phalamen harSha-shokakA niShedh, shikShAvrat nAmakA kAraN,
samyaggnAn, gnAn, gnAnonkI parokShatA-pratyakShatA-deshapratyakShatA
aur sakalapratyakShatA Adike kAraN batalAo .
upavAsamen tathA proShadhopavAsamen, bhog aur upabhogamen, yam aur
niyamamen, gnAnI aur agnAnIke karmanAshamen tathA samyagdarshan
aur samyaggnAnamen kyA antar hai–vah batalAo .
upAy, darshan aur gnAnamen pahalI utpatti; dhanAdikase lAbh
na honA, niratichAr shrAvakavrat-pAlanase lAbh,
brahmacharyANuvratIkA vichAr, bhedavignAnakI AvashyakatA,
Page 129 of 192
PDF/HTML Page 153 of 216
single page version
maraNasamayakA kartavya; vaidya-DokTarake dvArA maraN ho; tathApi
ahinsA, shatrukA sAmanA karanA–na karanA; samyaggnAn,
samyaggnAn honekA samay aur usakI mahimA, sanllekhanAkI
vidhi aur kartavya, gnAnake binA mukti tathA sukhakA abhAv,
gnAnakA phal tathA gnAnI-agnAnIkA karmanAsh aur viShayonkI
ichchhAko shAnt karanekA upAy–AdikA varNan karo .
mukti ho sake aisA kShetra, vratadhArIko prApta honevAlI gati,
prayojanabhUt bAt, sarvako jAnanevAlA gnAn aur sarvottam sukh
denevAlI vastu–inakA nAm batalAo .
Page 130 of 192
PDF/HTML Page 154 of 216
single page version
puruShArthI hain; kyonki ve (bhav-bhoganatain) sansAr aur bhogonse (vairAgI)
virakta hote hain aur (vairAgya) vItarAgatAko (upAvan) utpanna
karaneke liye (mAI) mAtA samAn (anuprekShA) bArah bhAvanAonkA
(chintain) chintavan karate hain .
atyanta virakta hote hain aur jis prakAr koI mAtA putrako janma
Page 131 of 192
PDF/HTML Page 155 of 216
single page version
isaliye munirAj in bArah bhAvanAonkA chintavan karate hain
prakAr in bArah bhAvanAonkA ] (chintat) chintavan karanese (sam
sukh) samatArUpI sukh (jAgai) pragaT hotA hai . (jab hI) jab
(jiy) jIv (Atam) AtmasvarUpako (jAnai) jAnatA hai (tab hI)
tabhI (jIv) jIv (shivasukh) mokShasukhako (ThAnai) prApta karatA hai .
samatA-shAntirUpI sukh pragaT ho jAtA hai–baDh jAtA hai . jab yah
jIv AtmasvarUpako jAnatA hai, tab puruShArtha baDhAkar parapadArthonse
sambandha chhoDakar paramAnandamay svasvarUpamen lIn hokar samatArasakA
pAn karatA hai aur antamen mokShasukh prApta karatA hai
Page 132 of 192
PDF/HTML Page 156 of 216
single page version
(jan) kuTumba (AgnAkArI) naukar-chAkar tathA (indriy-bhog) pAnch
indriyonke bhog–yah sab (suradhanu) indradhanuSh tathA (chapalA)
bijalIkI (chapalAI) chanchalatA-kShaNikatAkI bhAnti (chhin thAI)
kShaNamAtra rahanevAle hain .
viShay–yah sarva vastuen kShaNik hain–anitya hain–nAshavAn hain .
jisaprakAr indradhanuSh aur bijalI dekhate hI dekhate vilIn ho jAte
hain; usIprakAr ye yauvanAdi kuchh hI kAlamen nAshako prApta hote hain;
ve koI padArtha nitya aur sthAyI nahIn hain; kintu nij shuddhAtmA
Page 133 of 192
PDF/HTML Page 157 of 216
single page version
jIvako anityAdi ek bhI bhAvanA yathArtha nahIn hotI
un sabakA (mRug hari jyon) jisaprakAr hiranako sinh mAr DAlatA
hai; usIprakAr (kAl) mRutyu (dale) nAsh karatA hai . (maNi)
chintAmaNi Adi maNiratna, (mantra) baDe-baDe rakShAmantra; (tantra) tantra,
(bahu hoI) bahutase hone par bhI (marate) maranevAleko (koI) ve
koI (na bachAvai) nahIn bachA sakate .
Page 134 of 192
PDF/HTML Page 158 of 216
single page version
mAr DAlatA hai; usIprakAr–kAl arthAt mRutyu nAsh karatA hai .
chintAmaNi Adi maNi, mantra aur jantra-tantrAdi koI bhI mRutyuse nahIn
bachA sakatA .
kar sakanemen samartha nahIn hai; isaliye parase rakShAkI AshA karanA
vyartha hai . sarvatra-sadaiv ek nij AtmA hI apanA sharaN hai . AtmA
nishchayase maratA hI nahIn; kyonki vah anAdi-ananta hai–aisA
svonmukhatApUrvak chintavan karake samyagdRuShTi jIv vItarAgatAkI vRuddhi
karatA hai, yah ‘‘asharaN bhAvanA’’ hai
parAvartan pAnch prakArase paribhramaN (karai hai) karatA hai . (sansAr)
Page 135 of 192
PDF/HTML Page 159 of 216
single page version
isamen (sukh) sukh (lagArA) leshamAtra bhI (nAhin) nahIn hai .
kAl, bhav tathA bhAv) parAvartan karatA rahatA hai; kintu kabhI shAnti
prApta nahIn karatA; isalie vAstavamen sansArabhAv sarvaprakArase
sArarahit hai, usamen kinchitmAtra sukh nahIn hai; kyonki jisaprakAr
sukhakI kalpanA kI jAtI hai, vaisA sukhakA svarUp nahIn hai aur
jisamen sukh mAnatA hai vah vAstavamen sukh nahIn hai; kintu vah
paradravyake AlambanarUp malin bhAv honese AkulatA utpanna
karanevAlA bhAv hai . nij AtmA hI sukhamay hai, usake dhruvasvabhAvamen
sansAr hai hI nahIn –aisA svonmukhatApUrvak chintavan karake samyagdRuShTi
jIv vItarAgatAmen vRuddhi karatA hai, yah ‘‘sansAr bhAvanA’’ hai
Page 136 of 192
PDF/HTML Page 160 of 216
single page version
te) ve sab (jiy) yah jIv (ek hi) akelA hI (bhogai) bhogatA
hai; (sut) putra (dArA) strI (sIrI) sAth denevAle (na hoy) nahIn
hote . (sab) ve sab (svArathake) apane svArthake (bhIrI) sage (hain)
hain .
ahit kar sakatA hai –parakA kuchh nahIn kar sakatA . isaliye
jIv jo bhI shubh yA ashubh bhAv karatA hai, unakA phal (AkulatA)
vah svayam akelA hI bhogatA hai, usamen anya koI-strI, putra,
mitrAdi sahAyak nahIn ho sakate; kyonki ve sab par padArtha hain aur
ve sab padArtha jIvako gneyamAtra hain; isaliye ve vAstavamen jIvake
sage-sambandhI hain hI nahIn; tathApi agnAnI jIv unhen apanA mAnakar
dukhI hotA hai . parake dvArA apanA bhalA-burA honA mAnakar parake
sAth kartRutva-mamatvakA adhikAr mAnatA hai; vah apanI bhUlase hI
akelA dukhI hotA hai .
mAnakar apanI nishchayapariNati dvArA shuddha ekatvakI vRuddhi karatA hai,
yah ‘‘ekatva bhAvanA’’ hai