Page 17 of 192
PDF/HTML Page 41 of 216
single page version
(pāyo) pāyā, [aur ] (nikasat) nikalate samay (je) jo (ghor)
bhayaṅkar (dukh pāye) duḥkh pāye (tinako) un duḥkhoṅko (kahat)
kahanese (or) anta (na āve) nahīn ā sakatā .
sahan kī, jisakā varṇan nahīn kiyā jā sakatā . kabhī-kabhī to
mātāke peṭase nikalate samay mātākā athavā putrakā athavā
donoṅkā maraṇ bhī ho jātā hai
(taruṇ samay) yuvāvasthāmen (taruṇī-rat) yuvatī strīmen līn (rahyo)
rahā, [aur ] (būrḥāpano) vr̥uddhāvasthā (ardhamr̥utakasam) adhamarā jaisā
[rahā, aisī dashāmen ] (kaise) kis prakār [jīv ] (āpano) apanā
(rūp) svarūp (lakhai) dekhe-vichāre .
Page 18 of 192
PDF/HTML Page 42 of 216
single page version
kiyā kintu strīke moh (viṣhay-bhog)men bhūlā rahā aur
vr̥uddhāvasthāmen indriyoṅkī shakti kam ho gaī athavā maraṇaparyant
pahun̐che, aisā koī rog lag gayā ki, jisase adhamarā jaisā
paṛā rahā . is prakār yah jīv tīnon avasthāommen
ātmasvarūpakā darshan (pahichān) na kar sakā
(bhavanatrik) bhavanavāsī, vyantar aur jyotiṣhīmen (suratan) devaparyāy
(dharai) dhāraṇ kī, [parantu vahān̐ bhī ] (viṣhay-chāh) pān̐ch indriyoṅke
viṣhayoṅkī ichchhārūpī (dāvānal) bhayaṅkar agnimen (dahyo) jalatā
Page 19 of 192
PDF/HTML Page 43 of 216
single page version
duḥkh (sahyo) sahan kiyā .
jyotiṣhī devommense kisī ekakā sharīr dhāraṇ kiyā . vahān̐ bhī anya
devoṅkā vaibhav dekhakar pañchendriyoṅke viṣhayoṅkī ichchhārūpī agnimen
jalatā rahā . phi ra mandāramālāko murajhāte dekhakar tathā sharīr aur
ābhūṣhaṇoṅkī kānti kṣhīṇ hote dekhakar apanā mr̥utyukāl nikaṭ hai–
aisā avadhignān dvārā jānakar ‘‘hāy ! ab yah bhog mujhe bhoganeko
nahīn mileṅge !’’ aise vichārase ro-rokar anek duḥkh sahan
kiye
bhī jīv svayam puruṣhārtha kar sakatā hai .
Page 20 of 192
PDF/HTML Page 44 of 216
single page version
binā (dukh) duḥkh (pāy) prāpta kiyā [aur ] (tahan̐tain) vahān̐se (chay)
marakar (thāvar tan) sthāvar jīvakā sharīr (dharai) dhāraṇ karatā hai;
(yon) is prakār [yah jīv ] (parivartan) pān̐ch parāvartan (pūre karai)
pūrṇa karatā rahatā hai .
marakar pr̥ithvīkāyik ādi sthāvaron
sansāramen bhaṭak rahā hai aur pān̐ch parāvartan kar rahā hai
anya kisī kāraṇase–dayā, dānādike shubharāgase bhī sansār nahīn
ṭūṭatā . sanyog sukh-duḥkhakā kāraṇ nahīn hai, kintu mithyātva
(parake sāth ekatvabuddhi-kartābuddhi, shubharāgase dharma hotā hai, shubharāg
hitakar hai aisī mānyatā) hī duḥkhakā kāraṇ hai . samyagdarshan
sukhakā kāraṇ hai .
Page 21 of 192
PDF/HTML Page 45 of 216
single page version
kāraṇ nahīn hain; tathāpi paramen ekatvabuddhi dvārā iṣhṭa-aniṣhṭapanā
mānakar jīv svayam duḥkhī hotā hai; aur vahān̐ bhramavash hokar kaise
sanyogake āshrayase vikār karatā hai, yah saṅkṣhepamen kahā hai .
dhāraṇ karake akathanīy vedanā sahan karatā hai . vahān̐se nikalakar
anya sthāvar paryāyen dhāraṇ karatā hai . trasaparyāy to chintāmaṇi-
ratnake samān ati durlabhatāse prāpta hotī hai . vahān̐ bhī vikalatray
sharīr dhāraṇ karake atyanta duḥkh sahan karatā hai . kadāchit
asañgnī pañchendriy huā to manake binā duḥkh prāpta karatā hai . sañgnī
ho to vahān̐ bhī nirbal prāṇī balavān prāṇī dvārā satāyā jātā
hai . balavān jīv dūsaroṅko duḥkh dekar mahān pāpakā bandh karate
hain aur chhedan, bhedan, bhūkh, pyās, shīt, uṣhṇatā ādike
akathanīy duḥkhoṅko prāpta hote hain .
miṭṭīkā ek kaṇ bhī is lokamen ā jāye to usakī durgandhase
kaī kosoṅke sañgnī pañchendriy jīv mar jāyen . us dharatīko chhūnese
bhī asahya vedanā hotī hai . vahān̐ vaitaraṇī nadī, semalavr̥ukṣha, shīt,
uṣhṇatā tathā anna-jalake abhāvase svataḥ mahān duḥkh hotā hai .
jab bilommen aundhe mun̐h laṭakate hain, tab apār vedanā hotī hai .
phi ra dūsare nārakī use dekhate hī kuttekī bhān̐ti us par ṭūṭ
paṛate hain aur mārapīṭ karate hain . tīsare narak tak amba aur
Page 22 of 192
PDF/HTML Page 46 of 216
single page version
nārakiyoṅko avadhignānake dvārā pūrvabhavoṅke virodhakā smaraṇ karāke
paraspar laṛavāte hain; tab ek-dūsareke dvārā kolhūmen pilanā,
agnimen jalanā, ārese chīrā jānā, karḥāīmen ubalanā, ṭukaṛe-
ṭukaṛe kar ḍālanā ādi apār duḥkh uṭhāte hain–aisī vedanāen̐
nirantar sahanā paṛatī hain; tathāpi kṣhaṇamātra sātā nahīn milatī;
kyoṅki ṭukaṛe-ṭukaṛe ho jāne par bhī sharīr pārekī bhān̐ti punaḥ
milakar jyoṅkā tyon ho jātā hai . vahān̐ āyu pūrṇa hue binā mr̥utyu
nahīn hotī . narakamen aise duḥkh kamase kam das hajār varṣha tak
to sahane paṛe hain; kintu yadi utkr̥uṣhṭa āyukā bandh huā to tetīs
sāgaropam varṣha tak sharīrakā anta nahīn hotā .
tak to mātāke udaramen hī paṛā rahatā hai, vahān̐ sharīrako
sikoṛakar rahanese mahān kaṣhṭa uṭhānā paṛatā hai . vahān̐se nikalate
samay jo apār vedanā hotī hai, usakā to varṇan bhī nahīn kiyā
jā sakatā . phi ra bachapanamen gnānake binā, yuvāvasthāmen viṣhay-
bhogommen āsakta rahanese tathā vr̥uddhāvasthāmen indriyoṅkī shithilatā
athavā maraṇaparyant kṣhayarog ādimen rukaneke kāraṇ ātmadarshanase
vimukh rahatā hai aur ātmoddhārakā mārga prāpta nahīn kar pātā .
man duḥkhī hotā rahatā hai . kadāchit vaimānik dev bhī huā, to
vahān̐ bhī samyaktvake binā ātmik shānti prāpta nahīn kar pātā tathā
Page 23 of 192
PDF/HTML Page 47 of 216
single page version
kānti kṣhīṇ honese mr̥utyuko nikaṭ āyā jānakar mahān duḥkhī
hotā hai, aur ārtadhyān karake, hāy-hāy karake maratā hai . phi ra
ekendriy jīv tak hotā hai arthāt punaḥ tiryañchagatimen jā pahun̐chatā
hai . is prakār chāron gatiyommen jīvako kahīn bhī sukh-shānti nahīn
milatī . is kāraṇ apane mithyātvabhāvoṅke kāraṇ hī nirantar
sansārachakramen paribhramaṇ karatā rahatā hai .
jīv :–sansārī aur mukta .
tras :–dvīndriy, trīndriy, chaturindriy aur pañchendriy .
dev :–bhavanavāsī, vyantar, jyotiṣhī aur vaimānik .
pañchendriy :–sañgnī aur asañgnī .
yog :–man, vachan aur kāy athavā dravya aur bhāv .
lok :–ūrdhva, madhya, adho .
vanaspati :–sādhāraṇ aur pratyek .
vaimānik :–kalpotpanna, kalpātīt .
sansārī :–tras aur sthāvar athavā ekendriy, dvīndriy, trīndriy,
Page 24 of 192
PDF/HTML Page 48 of 216
single page version
jīv puruṣhārtha dvārā mandakaṣhāyarūp pariṇamit ho vah .
asañgnī :–shikṣhā aur upadesh grahaṇ karanekī shakti rahit jīvako
ekendriy :–jise ek sparshanendriy hī hotī hai aisā jīv .
gati nāmakarma :–jo karma jīvake ākār nārakī, tiryañch, manuṣhya
chintāmaṇi :–jo ichchhā karane mātrase ichchhit vastu pradān karatā
narak :–pāpakarmake udayamen yukta honeke kāraṇ jis sthānamen janma
karane lagatā hai tathā dūsare nārakiyon dvārā satāye jāneke
kāraṇ duḥkhakā anubhav karatā hai, tathā jahān̐ tīvra dveṣh-
Page 25 of 192
PDF/HTML Page 49 of 216
single page version
bhī ṭhaharanā nahīn chāhatā .
nigod :–sādhāraṇ nāmakarmake udayase ek sharīrake āshrayase
aur paidā hote hain, us avasthāvāle jīvoṅko nigod
kahate hain .
trasaparyāy prāpta kar sakate hain .
pr̥ithvīkāyik :–pr̥ithvī hī jin jīvoṅkā sharīr hai ve .
pratyekavanaspati :–jisamen ek sharīrakā svāmī ek jīv hotā hai
hr̥udayasthānamen āṭh paṅkhuṛiyomvāle kamalakī ākr̥uti
samān jo pudgalapiṇḍa
Page 26 of 192
PDF/HTML Page 50 of 216
single page version
hai; yah moh parimit hai .
shvās :–raktakī gati pramāṇ samay, ki jo ek minaṭamen 80
ekase sāt dinakī umrake uttam bhogabhūmike meṇḍheke
bālonse bhar diyā jāye . phi ra usamense sau-sau varṣhake
antarase ek bāl nikālā jāye . jitane kālamen un
Page 27 of 192
PDF/HTML Page 51 of 216
single page version
kahate hain; vyavahārapalyase asaṅkhyātagune samayako
‘‘uddhārapalya’’ aur uddhārapalyase asaṅkhyātagune kālako
‘‘addhāpalya’’ kahate hain . das koṛākoṛī (10 karoṛ+
10 karoṛ) addhāpalyoṅkā ek sāgar hotā hai .
antar hai .
mānanese gamanarahit ayogī kevalīmen sthāvarakā lakṣhaṇ tathā gaman-
sahit pavan ādi ekendriy jīvommen trasakā lakṣhaṇ milanese
ativyāptidoṣh ātā hai .
Page 28 of 192
PDF/HTML Page 52 of 216
single page version
nahīn nikalatā .
vītarāg, vaikriyik sharīr, sādhāraṇ aur sthāvarake lakṣhaṇ
batalāo .
sabal, sañgnī, sthāvar, narakagati, narakasambandhī bhūkh, pyās, sardī,
garmī, bhūmisparsha tathā asurakumāroṅke duḥkh; akām nirjarākā phal,
asurakumāroṅkā kārya tathā gaman; nārakīke sharīrakī visheṣhatā aur
akālamr̥utyukā abhāv, mandāramālā, vaitaraṇī tathā shītase loheke
golekā gal jānā–inakā spaṣhṭa varṇan karo .
nigodiyākī indriyān̐, nigodiyākī āyu, nigodamen ek shvāsamen
janma-maraṇ tathā shvāsakā parimāṇ batalāo .
Page 29 of 192
PDF/HTML Page 53 of 216
single page version
namaskr̥ut vastu, narak kī nadī, narakamen jānevāle asurakumār,
nārakīkā sharīr, nigodiyākā sharīr, nigodase nikalakar prāpta
honevālī paryāyen, nau mahīnese kam samay tak garbhamen rahanevāle,
mithyātvī vaimānikakī bhaviṣhyakālīn paryāy, mātā-pitā rahit
jīv, sarvādhik duḥkhakā sthān aur saṅklesh pariṇām sahit mr̥utyu
honeke kāraṇ prāpta hone yogya gatikā nām batalāo .
Page 30 of 192
PDF/HTML Page 54 of 216
single page version
is prakār (janma-maraṇ) janma aur maraṇake (dukh) duḥkhoṅko
(bharat) bhogatā huā [chāron gatiyommen ] (bhramat) bhaṭakatā phi ratā
hai . (tātain) isaliye (inako) in tīnoṅko (sujān) bhalī-bhān̐ti
Page 31 of 192
PDF/HTML Page 55 of 216
single page version
(saṅkṣhep) saṅkṣhepase (kahūn̐ bakhān) varṇan karatā hūn̐, use (sun)
suno .
shubhāshubh rāgādi vikār tathā parake sāth ekatvakī shraddhā, gnān
aur mithyā ācharaṇase hī jīv duḥkhī hotā hai; kyoṅki koī sanyog
sukh-duḥkhakā kāraṇ nahīn ho sakatā –aisā jānakar sukhārthīko
in mithyābhāvoṅkā tyāg karanā chāhiye . isaliye main yahān̐ saṅkṣhepamen
un tīnoṅkā varṇan karatā hūn̐
hain, (tinamānhi) unamen (viparyayatva) viparīt (saradhain) shraddhā karanā
Page 32 of 192
PDF/HTML Page 56 of 216
single page version
(upayog) dekhanā-jānanā athavā darshan-gnān hai [aur vah ]
(binamūrat) amūrtik (chinmūrat) chaitanyamay [tathā ] (anūp) upamā
rahit hai .
karanese samyagdarshan hotā hai; isaliye in sāt tattvoṅko jānanā
āvashyak hai . sāton tattvoṅkā viparīt shraddhān karanā use
agr̥uhīt mithyādarshan kahate hain . jīv gnān-darshan upayogasvarūp
arthāt gnātā-dr̥uṣhṭā hai . amūrtik, chaitanyamay tathā upamārahit
hai
svabhāv athavā pariṇām (nyārī) bhinna (hai) hai; [tathāpi mithyādr̥uṣhṭi
Page 33 of 192
PDF/HTML Page 57 of 216
single page version
(viparīt) viparīt (mān kari) mānakar (dehamen) sharīramen (nij)
ātmākī (pichhān) pahichān (kare) karatā hai .
dravyonse pr̥uthak hai, kintu mithyādr̥uṣhṭi jīv ātmāke svabhāvakī yathārtha
shraddhā na karake agnānavash viparīt mānakar, sharīr hī main hūn̐, sharīrake
kārya main kar sakatā hūn̐, main apanī ichchhānusār sharīrakī vyavasthā
rakh sakatā hūn̐– aisā mānakar sharīrako hī ātmā mānatā hai .
[yah jīvatattvakī viparīt shraddhā hai . ]
nirdhan, (rāv) rājā hūn̐, (mere) mere yahān̐ (dhan) rupayā-paisā ādi
(gr̥uh) ghar (godhan) gāy, bhains ādi (prabhāv) baṛappan [hai; aur ]
Page 34 of 192
PDF/HTML Page 58 of 216
single page version
balavān, (dīn) nirbal, (berūp) kurūp, (subhag) sundar, (mūrakh)
mūrkha aur (pravīṇ) chatur hūn̐ .
sharīr hai so main hī hūn̐, sharīrake kārya main kar sakatā hūn̐, sharīr
svastha ho to mujhe lābh ho, bāhya anukūl sanyogonse main sukhī aur
pratikūl sanyogonse main duḥkhī, main nirdhan, main dhanavān, main balavān, main
nirbal, main manuṣhya, main kurūp, main sundar–aisā mānatā hai; sharīrāshrit
upadesh tathā upavāsādi kriyāommen apanatva mānatā hai– ityādi
pariṇām mānatā hai, vah jīvatattvakī bhūl hai
rahane yā bigaṛanese ātmākā kuchh bhī achchhā-burā nahīn hotā;
kintu mithyādr̥uṣhṭi jīv isase viparīt mānatā hai .
Page 35 of 192
PDF/HTML Page 59 of 216
single page version
(dukh den) duḥkh denevāle hain, (tinahīko) unakī (sevat) sevā
sharīrakā nāsh (viyog) honese main mar jāūn̐gā, (ātmākā maraṇ
mānatā hai;) dhan, sharīrādi jaṛ padārthommen parivartan honese apanemen
iṣhṭa-aniṣhṭa parivartan mānanā, sharīramen kṣhudhā-tr̥uṣhārūp avasthā honese
mujhe kṣhudhā-tr̥uṣhādi hote hain; sharīr kaṭanese main kaṭ gayā–ityādi jo
ajīvakī avasthāen̐ hain, unhen apanī mānatā hai yah ajīvatattvakī
bhūl hai
nahīn kar sakate; tathāpi agnānī aisā nahīn mānatā . paramen kartr̥utva,
mamatvarūp mithyātva tathā rāg-dveṣhādi shubhāshubh āsravabhāv–yah
pratyakṣha duḥkh denevāle hain, bandhake hī kāraṇ hain, tathāpi agnānī jīv
unhen sukhakar jānakar sevan karatā hai . aur shubhabhāv bhī bandhakā
hī kāraṇ hai– āsrav hai, use hitakar mānatā hai . paradravya jīvako
se nahīn maratā aur na navīn utpanna hotā hai
Page 36 of 192
PDF/HTML Page 60 of 216
single page version
unamen prīti-aprīti karatā hai; mithyātva, rāg-dveṣhakā svarūp nahīn
jānatā; par padārtha mujhe sukh-duḥkh dete hain athavā rāg-dveṣh-moh
karāte hain –aisā mānatā hai, yah āsravatattvakī bhūl hai .
mañjhār) phalamen (rati) prem (karai) karatā hai aur karmabandhake (ashubh)
bure phalase (arati) dveṣh karatā hai; [tathā jo ] (virāg) rāg-dveṣhakā
abhāv [arthāt apane yathārtha svabhāvamen sthiratārūp
hitake (hetu) kāraṇ hain, (te) unhen (āpako) ātmāko (kaṣhṭadān)
duḥkh denevāle (lakhai) mānatā hai .
sachchā svarūp hai