Chha Dhala-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 14: manushyagatime bAl yuvA aur vruddhAvasthAkA dukh,15: devagatime bhavantrikakA dukh (Dhal 1),1: sansAr (chaturgatee)me paribhraman (Dhal 2),2: agruhit mithyAdarshan aur jeev tattvakA lakshan (Dhal 2),3: jeevtattvake vishayme mithyAtva (vipareet shraddhA) (Dhal 2),4: mithyAdrashtikA sareer tatha parvastuo sambadhee vichar (Dhal 2),5: ajeev aur Ashravtattvakee vipareet shraddhA (Dhal 2),6: bandh aur sanvar tattvakee vipareet shraddha (Dhal 2); GathA: 16: devagatime vaimanikdevokA dukh (Dhal 1); Pahalee dhalka saransh; Pahalee dhalka bhed-sangrah; Pahalee dhalka lakshan-sangrah; Vitragataka lakshan; Antar-pradarshan; Pahalee dhalki prashnavali; Doosaree Dhal.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 3 of 11

 

Page 17 of 192
PDF/HTML Page 41 of 216
single page version

background image
vahān̐ ] (aṅg) sharīr (sakuchatain) sikoṛakar rahanese (trās) duḥkh
(pāyo) pāyā, [aur ] (nikasat) nikalate samay (je) jo (ghor)
bhayaṅkar (dukh pāye) duḥkh pāye (tinako) un duḥkhoṅko (kahat)
kahanese (or) anta (na āve) nahīn ā sakatā .
bhāvārtha :manuṣhyagatimen bhī yah jīv nau mahīne tak
mātāke peṭamen rahā; vahān̐ sharīrako sikoṛakar rahanese tīvra vedanā
sahan kī, jisakā varṇan nahīn kiyā jā sakatā . kabhī-kabhī to
mātāke peṭase nikalate samay mātākā athavā putrakā athavā
donoṅkā maraṇ bhī ho jātā hai
..14..
manuṣhyagatimen bāl, yuvā aur vr̥uddhāvasthāke duḥkh
bālapanemen gnān na lahyo, taruṇ samay taruṇī-rat rahyo .
ardhamr̥utakasam būḍhāpano, kaise rūp lakhai āpano ..14..
anvayārtha :[manuṣhyagatimen jīv ] (bālapanemen)
bachapanamen (gnān) gnān (na lahyo) prāpta nahīn kar sakā [aur ]
(taruṇ samay) yuvāvasthāmen (taruṇī-rat) yuvatī strīmen līn (rahyo)
rahā, [aur ] (būrḥāpano) vr̥uddhāvasthā (ardhamr̥utakasam) adhamarā jaisā
[rahā, aisī dashāmen ] (kaise) kis prakār [jīv ] (āpano) apanā
(rūp) svarūp (lakhai) dekhe-vichāre .

Page 18 of 192
PDF/HTML Page 42 of 216
single page version

background image
bhāvārtha :manuṣhyagatimen bhī yah jīv bālyāvasthāmen
visheṣh gnān prāpta nahīn kar pāyā, yauvanāvasthāmen gnān to prāpta
kiyā kintu strīke moh (viṣhay-bhog)men bhūlā rahā aur
vr̥uddhāvasthāmen indriyoṅkī shakti kam ho gaī athavā maraṇaparyant
pahun̐che, aisā koī rog lag gayā ki, jisase adhamarā jaisā
paṛā rahā . is prakār yah jīv tīnon avasthāommen
ātmasvarūpakā darshan (pahichān) na kar sakā
..14..
devagatimen bhavanatrikakā duḥkh
kabhī akāmanirjarā karai, bhavanatrikamen sur tan dharai .
viṣhay-chāh-dāvānal dahyo, marat vilāp karat dukh sahyo ..15..
anvayārtha :[is jīvane ] (kabhī) kabhī
(akāmanirjarā) akāmanirjarā (karai) kī [to maraneke pashchāt ]
(bhavanatrik) bhavanavāsī, vyantar aur jyotiṣhīmen (suratan) devaparyāy
(dharai) dhāraṇ kī, [parantu vahān̐ bhī ] (viṣhay-chāh) pān̐ch indriyoṅke
viṣhayoṅkī ichchhārūpī (dāvānal) bhayaṅkar agnimen (dahyo) jalatā

Page 19 of 192
PDF/HTML Page 43 of 216
single page version

background image
rahā [aur ] (marat) marate samay (vilāp karat) ro-ro kar (dukh)
duḥkh (sahyo) sahan kiyā .
bhāvārtha :jab kabhī is jīvane akām nirjarā kī, tab
marakar us nirjarāke prabhāvase (bhavanatrik) bhavanavāsī, vyantar aur
jyotiṣhī devommense kisī ekakā sharīr dhāraṇ kiyā . vahān̐ bhī anya
devoṅkā vaibhav dekhakar pañchendriyoṅke viṣhayoṅkī ichchhārūpī agnimen
jalatā rahā . phi ra mandāramālāko murajhāte dekhakar tathā sharīr aur
ābhūṣhaṇoṅkī kānti kṣhīṇ hote dekhakar apanā mr̥utyukāl nikaṭ hai–
aisā avadhignān dvārā jānakar ‘‘hāy ! ab yah bhog mujhe bhoganeko
nahīn mileṅge !’’ aise vichārase ro-rokar anek duḥkh sahan
kiye
..15..
akām nirjarā yah siddha karatī hai ki karmake udayānusār
hī jīv vikār nahīn karatā, kintu chāhe jaise karmoday hone par
bhī jīv svayam puruṣhārtha kar sakatā hai .
devagatimen vaimānik devoṅkā duḥkh
jo vimānavāsī hū thāy, samyagdarshan bin dukh pāy .
tahan̐ten chay thāvar tan dharai, yon parivartan pūre karai ..16..

Page 20 of 192
PDF/HTML Page 44 of 216
single page version

background image
anvayārtha :(jo) yadi (vimānavāsī) vaimānik dev
(hū) bhī (thāy) huā [to vahān̐ ] (samyagdarshan) samyagdarshan (bin)
binā (dukh) duḥkh (pāy) prāpta kiyā [aur ] (tahan̐tain) vahān̐se (chay)
marakar (thāvar tan) sthāvar jīvakā sharīr (dharai) dhāraṇ karatā hai;
(yon) is prakār [yah jīv ] (parivartan) pān̐ch parāvartan (pūre karai)
pūrṇa karatā rahatā hai .
bhāvārtha :yah jīv vaimānik devommen bhī utpanna huā;
kintu vahān̐ isane samyagdarshanake binā duḥkh uṭhāye aur vahān̐se bhī
marakar pr̥ithvīkāyik ādi sthāvaron
ke sharīr dhāraṇ kiye; arthāt
punaḥ tiryañchagatimen jā girā . is prakār yah jīv anādikālase
sansāramen bhaṭak rahā hai aur pān̐ch parāvartan kar rahā hai
..16..
sār
sansārakī koī bhī gati sukhadāyak nahīn hai .
nishchayasamyagdarshanase hī pañch parāvartanarūp sansār samāpta hotā hai .
anya kisī kāraṇase–dayā, dānādike shubharāgase bhī sansār nahīn
ṭūṭatā . sanyog sukh-duḥkhakā kāraṇ nahīn hai, kintu mithyātva
(parake sāth ekatvabuddhi-kartābuddhi, shubharāgase dharma hotā hai, shubharāg
hitakar hai aisī mānyatā) hī duḥkhakā kāraṇ hai . samyagdarshan
sukhakā kāraṇ hai .
pahalī ḍhālakā sārānsh
tīn lok men jo anant jīv hain, ve sab sukh chāhate hain
aur duḥkhase ḍarate hain; kintu apanā yathārtha svarūp samajhen, tabhī
mithyādr̥uṣhṭi dev marakar ekendriy hotā hai, samyagdr̥uṣhṭi nahīn .

Page 21 of 192
PDF/HTML Page 45 of 216
single page version

background image
sukhī ho sakate hain . chār gatiyoṅke sanyog ki sī bhī sukh-duḥkhake
kāraṇ nahīn hain; tathāpi paramen ekatvabuddhi dvārā iṣhṭa-aniṣhṭapanā
mānakar jīv svayam duḥkhī hotā hai; aur vahān̐ bhramavash hokar kaise
sanyogake āshrayase vikār karatā hai, yah saṅkṣhepamen kahā hai .
1. tiryañchagatike duḥkhoṅkā varṇanyah jīv nigodamen
anantakāl tak rahakar, vahān̐ ek shvāsamen aṭhārah bār janma-maraṇ
dhāraṇ karake akathanīy vedanā sahan karatā hai . vahān̐se nikalakar
anya sthāvar paryāyen dhāraṇ karatā hai . trasaparyāy to chintāmaṇi-
ratnake samān ati durlabhatāse prāpta hotī hai . vahān̐ bhī vikalatray
sharīr dhāraṇ karake atyanta duḥkh sahan karatā hai . kadāchit
asañgnī pañchendriy huā to manake binā duḥkh prāpta karatā hai . sañgnī
ho to vahān̐ bhī nirbal prāṇī balavān prāṇī dvārā satāyā jātā
hai . balavān jīv dūsaroṅko duḥkh dekar mahān pāpakā bandh karate
hain aur chhedan, bhedan, bhūkh, pyās, shīt, uṣhṇatā ādike
akathanīy duḥkhoṅko prāpta hote hain .
2. narakagatike duḥkhjab kabhī jīv ashubh-pāp
pariṇāmonse mr̥utyu prāpta karate hain, tab narakamen jāte hain . vahān̐kī
miṭṭīkā ek kaṇ bhī is lokamen ā jāye to usakī durgandhase
kaī kosoṅke sañgnī pañchendriy jīv mar jāyen . us dharatīko chhūnese
bhī asahya vedanā hotī hai . vahān̐ vaitaraṇī nadī, semalavr̥ukṣha, shīt,
uṣhṇatā tathā anna-jalake abhāvase svataḥ mahān duḥkh hotā hai .
jab bilommen aundhe mun̐h laṭakate hain, tab apār vedanā hotī hai .
phi ra dūsare nārakī use dekhate hī kuttekī bhān̐ti us par ṭūṭ
paṛate hain aur mārapīṭ karate hain . tīsare narak tak amba aur

Page 22 of 192
PDF/HTML Page 46 of 216
single page version

background image
ambarīṣh ādi nāmake saṅkliṣhṭa pariṇāmī asurakumār dev jākar
nārakiyoṅko avadhignānake dvārā pūrvabhavoṅke virodhakā smaraṇ karāke
paraspar laṛavāte hain; tab ek-dūsareke dvārā kolhūmen pilanā,
agnimen jalanā, ārese chīrā jānā, karḥāīmen ubalanā, ṭukaṛe-
ṭukaṛe kar ḍālanā ādi apār duḥkh uṭhāte hain–aisī vedanāen̐
nirantar sahanā paṛatī hain; tathāpi kṣhaṇamātra sātā nahīn milatī;
kyoṅki ṭukaṛe-ṭukaṛe ho jāne par bhī sharīr pārekī bhān̐ti punaḥ
milakar jyoṅkā tyon ho jātā hai . vahān̐ āyu pūrṇa hue binā mr̥utyu
nahīn hotī . narakamen aise duḥkh kamase kam das hajār varṣha tak
to sahane paṛe hain; kintu yadi utkr̥uṣhṭa āyukā bandh huā to tetīs
sāgaropam varṣha tak sharīrakā anta nahīn hotā .
3. manuṣhyagatike duḥkhkisī visheṣh puṇyakarmake udayase
yah jīv jab kabhī manuṣhya paryāy prāpta karatā hai, tab nau mahīne
tak to mātāke udaramen hī paṛā rahatā hai, vahān̐ sharīrako
sikoṛakar rahanese mahān kaṣhṭa uṭhānā paṛatā hai . vahān̐se nikalate
samay jo apār vedanā hotī hai, usakā to varṇan bhī nahīn kiyā
jā sakatā . phi ra bachapanamen gnānake binā, yuvāvasthāmen viṣhay-
bhogommen āsakta rahanese tathā vr̥uddhāvasthāmen indriyoṅkī shithilatā
athavā maraṇaparyant kṣhayarog ādimen rukaneke kāraṇ ātmadarshanase
vimukh rahatā hai aur ātmoddhārakā mārga prāpta nahīn kar pātā .
4. devagatike duḥkhyadi koī shubhakarmake udayase dev
bhī huā, to dūsare baṛe devoṅkā vaibhav aur sukh dekhakar man hī
man duḥkhī hotā rahatā hai . kadāchit vaimānik dev bhī huā, to
vahān̐ bhī samyaktvake binā ātmik shānti prāpta nahīn kar pātā tathā

Page 23 of 192
PDF/HTML Page 47 of 216
single page version

background image
ant samayamen mandāramālā murajhā jānese, ābhūṣhaṇ aur sharīrakī
kānti kṣhīṇ honese mr̥utyuko nikaṭ āyā jānakar mahān duḥkhī
hotā hai, aur ārtadhyān karake, hāy-hāy karake maratā hai . phi ra
ekendriy jīv tak hotā hai arthāt punaḥ tiryañchagatimen jā pahun̐chatā
hai . is prakār chāron gatiyommen jīvako kahīn bhī sukh-shānti nahīn
milatī . is kāraṇ apane mithyātvabhāvoṅke kāraṇ hī nirantar
sansārachakramen paribhramaṇ karatā rahatā hai .
pahalī ḍhālakā bhed-saṅgrah
ekendriy :–pr̥ithvīkāyik jīv, apakāyik jīv, agnikāyik
jīv, vāyukāyik jīv aur vanaspatikāyik jīv .
gati :–manuṣhyagati, tiryañchagati, devagati aur narakagati .
jīv :–sansārī aur mukta .
tras :–dvīndriy, trīndriy, chaturindriy aur pañchendriy .
dev :–bhavanavāsī, vyantar, jyotiṣhī aur vaimānik .
pañchendriy :–sañgnī aur asañgnī .
yog :–man, vachan aur kāy athavā dravya aur bhāv .
lok :–ūrdhva, madhya, adho .
vanaspati :–sādhāraṇ aur pratyek .
vaimānik :–kalpotpanna, kalpātīt .
sansārī :–tras aur sthāvar athavā ekendriy, dvīndriy, trīndriy,
chaturindriy aur pañchendriy .

Page 24 of 192
PDF/HTML Page 48 of 216
single page version

background image
pahalī ḍhālakā lakṣhaṇ-saṅgrah
akāmanirjarā :–sahan karanekī anichchhā hone par bhī jīv rog,
kṣhudhādi sahan karatā hai . tīvra karmodayamen yukta na hokar
jīv puruṣhārtha dvārā mandakaṣhāyarūp pariṇamit ho vah .
agnikāyik :–agni hī jisakā sharīr hotā hai aisā jīv .
asañgnī :–shikṣhā aur upadesh grahaṇ karanekī shakti rahit jīvako
asañgnī kahate hain .
indriy :–ātmāke chihnako indriy kahate hain .
ekendriy :–jise ek sparshanendriy hī hotī hai aisā jīv .
gati nāmakarma :–jo karma jīvake ākār nārakī, tiryañch, manuṣhya
tathā dev jaise banātā hai .
gati :–jisake udayase jīv dūsarī paryāy (bhav) prāpta karatā hai .
chintāmaṇi :–jo ichchhā karane mātrase ichchhit vastu pradān karatā
hai, aisā ratna .
tiryañchagati :–tiryañchagati nāmakarmake udayase tiryañchommen janma dhāraṇ
karanā .
devagati :–devagati nāmakarmake udayase devommen janma dhāraṇ karanā .
narak :–pāpakarmake udayamen yukta honeke kāraṇ jis sthānamen janma
lete hī jīv asahya evan aparimit vedanākā anubhav
karane lagatā hai tathā dūsare nārakiyon dvārā satāye jāneke
kāraṇ duḥkhakā anubhav karatā hai, tathā jahān̐ tīvra dveṣh-

Page 25 of 192
PDF/HTML Page 49 of 216
single page version

background image
pūrṇa jīvan vyatīt hotā hai–vah sthān . jahān̐ par kṣhaṇabhar
bhī ṭhaharanā nahīn chāhatā .
narakagati :–narakagati nāmakarmake udayase narakamen janma lenā .
nigod :–sādhāraṇ nāmakarmake udayase ek sharīrake āshrayase
anantānant jīv samān rūpase jisamen rahate hain, marate hain
aur paidā hote hain, us avasthāvāle jīvoṅko nigod
kahate hain .
nityanigod :–jahān̐ke jīvonne anādikālase ājatak trasaparyāy
prāpta nahīn kī aisī jīvarāshi; kintu bhaviṣhyamen ve jīv
trasaparyāy prāpta kar sakate hain .
parivartan :–dravya, kṣhetra, kāl, bhav aur bhāvarūp sansārachakramen
paribhramaṇ .
pañchendriy :–jinake pān̐ch indriyān̐ hotī hain aise jīv .
pr̥ithvīkāyik :–pr̥ithvī hī jin jīvoṅkā sharīr hai ve .
pratyekavanaspati :–jisamen ek sharīrakā svāmī ek jīv hotā hai
aise vr̥ukṣha, phal ādi .
bhavya :–tīnakālamen kisī bhī samay ratnatray-prāptikī yogyatā
rakhanevāle jīvako bhavya kahā jātā hai .
man :–hit-ahitakā vichār tathā shikṣhā aur upadesh grahaṇ
karanekī shakti sahit gnān-visheṣhako bhāvaman kahate hain .
hr̥udayasthānamen āṭh paṅkhuṛiyomvāle kamalakī ākr̥uti
samān jo pudgalapiṇḍa
use jaṛ-man arthāt dravya-
man kahate hain .

Page 26 of 192
PDF/HTML Page 50 of 216
single page version

background image
manuṣhyagati :–manuṣhyagati nāmakarmake udayase manuṣhyommen janma lenā
athavā utpanna honā .
meru :–jambūdvīpake videhakṣhetramen sthit ek lākh yojan ūn̐chā ek
parvat visheṣh .
moh :–parake sāth ekatvabuddhi so mithyātva moh hai; yah moh
aparimit hai tathā asthiratārūp rāgādi so chāritramoh
hai; yah moh parimit hai .
lok :–jisamen jīvādi chhah dravya sthit hain, use lok athavā
lokākāsh kahate hain .
vimānavāsī :–svarga aur graiveyak ādike dev .
vītarāgakā lakṣhaṇ
janma1, jarā2, tr̥uṣhā3, kṣhudhā4, vismay5, ārat6, khed7.
rog8, shok9, mad10, moh11, bhay12, nidrā13, chintā14, sved15..
rāg16, dveṣh17, aru maraṇ18 jut, ye aṣhṭādash doṣh .
nāhin hot jis jīvake, vītarāg so hoy ..
shvās :–
raktakī gati pramāṇ samay, ki jo ek minaṭamen 80
bārase kuchh ansh kam chalatī hai .
sāgar :–do hajār kos gahare tathā itane hī chauṛe golākār
gaḍḍheko, kaiñchīse jisake do ṭukaṛe na ho saken aise tathā
ekase sāt dinakī umrake uttam bhogabhūmike meṇḍheke
bālonse bhar diyā jāye . phi ra usamense sau-sau varṣhake
antarase ek bāl nikālā jāye . jitane kālamen un

Page 27 of 192
PDF/HTML Page 51 of 216
single page version

background image
sab bāloṅko nikāl diyā jāye use ‘‘vyavahārapalya’’
kahate hain; vyavahārapalyase asaṅkhyātagune samayako
‘‘uddhārapalya’’ aur uddhārapalyase asaṅkhyātagune kālako
‘‘addhāpalya’’ kahate hain . das koṛākoṛī (10 karoṛ+
10 karoṛ) addhāpalyoṅkā ek sāgar hotā hai .
sañgnī :–shikṣhā tathā upadesh grahaṇ kar sakanekī shaktivāle man
sahit prāṇī .
sthāvar :–thāvar nāmakarmake uday sahit pr̥ithvī-jal-agni-vāyu
tathā vanaspatikāyik jīv .
antar-pradarshan
(1) tras jīvoṅko tras nāmakarmakā uday hotā hai; parantu
sthāvar jīvoṅko sthāvar nāmakarmakā uday hotā hai . –donommen yah
antar hai .
noṭ–tras aur sthāvarommen, chal sakate hain aur nahīn chal
sakate– is apekṣhāse antar batalānā ṭhīk nahīn hai; kyoṅki aisā
mānanese gamanarahit ayogī kevalīmen sthāvarakā lakṣhaṇ tathā gaman-
sahit pavan ādi ekendriy jīvommen trasakā lakṣhaṇ milanese
ativyāptidoṣh ātā hai .
(2) sādhāraṇake āshrayase ananta jīv rahate hain; kintu
pratyekake āshrayase ek hī jīv rahatā hai .
(3) sañgnī to shikṣhā aur upadesh grahaṇ kar sakatā hai;
kintu asañgnī nahīn .

Page 28 of 192
PDF/HTML Page 52 of 216
single page version

background image
noṭ–kinhīṅkā bhī antar batalāneke liye sarvatra is
shailīkā anukaraṇ karanā chāhiye; mātra lakṣhaṇ batalānese antar
nahīn nikalatā .
pahalī ḍhālakī prashnāvalī
(1) asañgnī, ūrdhvalok, ekendriy, karma, gati, chaturindriy,
tras, trīndriy, dvīndriy, adholok, pañchendriy, pratyek, madhyalok,
vītarāg, vaikriyik sharīr, sādhāraṇ aur sthāvarake lakṣhaṇ
batalāo .
(2) sādhāraṇ (nigod) aur pratyekamen, tras aur sthāvaramen,
sañgnī aur asañgnīmen antar batalāo .
(3) asañgnī tiryañch, tras, dev, nirbal, nigod, pashu,
bālyāvasthā, bhavanatrik, manuṣhya, yauvan, vr̥uddhāvasthā, vaimānik,
sabal, sañgnī, sthāvar, narakagati, narakasambandhī bhūkh, pyās, sardī,
garmī, bhūmisparsha tathā asurakumāroṅke duḥkh; akām nirjarākā phal,
asurakumāroṅkā kārya tathā gaman; nārakīke sharīrakī visheṣhatā aur
akālamr̥utyukā abhāv, mandāramālā, vaitaraṇī tathā shītase loheke
golekā gal jānā–inakā spaṣhṭa varṇan karo .
(4) anādikālase sansāramen paribhramaṇ, bhavanatrikamen utpanna
honā tathā svargommen duḥkhakā kāraṇ batalāo .
(5) asurakumāroṅkā gaman, sampūrṇa jīvarāshi, garbha
nivāsakā samay, yauvanāvasthā, narakakī āyu, nigodavāsakā samay,
nigodiyākī indriyān̐, nigodiyākī āyu, nigodamen ek shvāsamen
janma-maraṇ tathā shvāsakā parimāṇ batalāo .

Page 29 of 192
PDF/HTML Page 53 of 216
single page version

background image
(6) trasaparyāyakī durlabhatā 1-2-3-4-5 indriy jīv,
tathā shītase lohekā golā gal jāneko dr̥uṣhṭānt dvārā samajhāo .
(7) bure pariṇāmonse prāpta hone yogya gati, grantharachayitā,
jīv-karma sambandha, jīvoṅkī ichchhit tathā anichchhit vastu,
namaskr̥ut vastu, narak kī nadī, narakamen jānevāle asurakumār,
nārakīkā sharīr, nigodiyākā sharīr, nigodase nikalakar prāpta
honevālī paryāyen, nau mahīnese kam samay tak garbhamen rahanevāle,
mithyātvī vaimānikakī bhaviṣhyakālīn paryāy, mātā-pitā rahit
jīv, sarvādhik duḥkhakā sthān aur saṅklesh pariṇām sahit mr̥utyu
honeke kāraṇ prāpta hone yogya gatikā nām batalāo .
(8) apanī ichchhānusār kisī shabda, charaṇ athavā chhandakā
artha yā bhāvārtha kaho . pahalī ḍhālakā sārānsh samajhāo, gatiyoṅke
duḥkhon par ek lekh likho athavā kahakar sunāo .

Page 30 of 192
PDF/HTML Page 54 of 216
single page version

background image


dūsarī ḍhāl
paddhari chhanda (15 mātrā)
sansār (chaturgati)men paribhramaṇakā kāraṇ
aise mithyā-dr̥ug-gnān-charṇavash, bhramat bharat dukh janma-marṇa .
tātain inako tajiye sujān, sun tin saṅkṣhep kahūn̐ bakhān ..1..
anvayārtha :[yah jīv ] (mithyādr̥ug-gnān-charṇavash)
mithyādarshan, mithyāgnān aur mithyāchāritrake vash hokar (aise)
is prakār (janma-maraṇ) janma aur maraṇake (dukh) duḥkhoṅko
(bharat) bhogatā huā [chāron gatiyommen ] (bhramat) bhaṭakatā phi ratā
hai . (tātain) isaliye (inako) in tīnoṅko (sujān) bhalī-bhān̐ti

Page 31 of 192
PDF/HTML Page 55 of 216
single page version

background image
jānakar (tajiye) chhoṛ denā chāhiye . [isalie ] in tīnoṅkā
(saṅkṣhep) saṅkṣhepase (kahūn̐ bakhān) varṇan karatā hūn̐, use (sun)
suno .
bhāvārtha :is charaṇase aisā samajhanā chāhiye ki
mithyādarshan, gnān, chāritrase hī jīvako duḥkh hotā hai arthāt
shubhāshubh rāgādi vikār tathā parake sāth ekatvakī shraddhā, gnān
aur mithyā ācharaṇase hī jīv duḥkhī hotā hai; kyoṅki koī sanyog
sukh-duḥkhakā kāraṇ nahīn ho sakatā –aisā jānakar sukhārthīko
in mithyābhāvoṅkā tyāg karanā chāhiye . isaliye main yahān̐ saṅkṣhepamen
un tīnoṅkā varṇan karatā hūn̐
..1..
agr̥uhīt-mithyādarshan aur jīvatattvakā lakṣhaṇ
jīvādi prayojanabhūt tattva, saradhain tinamānhi viparyayatva .
chetanako hai upayog rūp, binamūrat chinmūrat anūp ..2..
anvayārtha :(jīvādi) jīv, ajīv, āsrav, bandh,
samvar, nirjarā aur mokṣha (prayojanabhūt) prayojanabhūt (tattva) tattva
hain, (tinamānhi) unamen (viparyayatva) viparīt (saradhain) shraddhā karanā

Page 32 of 192
PDF/HTML Page 56 of 216
single page version

background image
[so agr̥uhīt mithyādarshan hai . ] (chetanako) ātmākā (rūp) svarūp
(upayog) dekhanā-jānanā athavā darshan-gnān hai [aur vah ]
(binamūrat) amūrtik (chinmūrat) chaitanyamay [tathā ] (anūp) upamā
rahit hai .
bhāvārtha :yathārtharūpase shuddhātmadr̥uṣhṭi dvārā jīv, ajīv,
āsrav, bandha, samvar, nirjarā aur mokṣha –in sāt tattvoṅkī shraddhā
karanese samyagdarshan hotā hai; isaliye in sāt tattvoṅko jānanā
āvashyak hai . sāton tattvoṅkā viparīt shraddhān karanā use
agr̥uhīt mithyādarshan kahate hain . jīv gnān-darshan upayogasvarūp
arthāt gnātā-dr̥uṣhṭā hai . amūrtik, chaitanyamay tathā upamārahit
hai
..2..
jīvatattvake viṣhayamen mithyātva (viparīt shraddhā)
pudgal nabh dharma adharma kāl, inatain nyārī hai jīv chāl .
tākon na jān viparīt mān, kari karai dehamen nij pichhān ..3..
anvayārtha :(pudgal) pudgal (nabh) ākāsh (dharma)
dharma (adharma) adharma (kāl) kāl (inatain) inase (jīv chāl) jīvakā
svabhāv athavā pariṇām (nyārī) bhinna (hai) hai; [tathāpi mithyādr̥uṣhṭi

Page 33 of 192
PDF/HTML Page 57 of 216
single page version

background image
jīv ] (tākon) us svabhāvako (na jān) nahīn jānatā aur
(viparīt) viparīt (mān kari) mānakar (dehamen) sharīramen (nij)
ātmākī (pichhān) pahichān (kare) karatā hai .
bhāvārtha :pudgal, dharma, adharma, ākāsh aur kāl –ye
pān̐ch ajīv dravya hain . jīv trikāl gnānasvarūp tathā pudgalādi
dravyonse pr̥uthak hai, kintu mithyādr̥uṣhṭi jīv ātmāke svabhāvakī yathārtha
shraddhā na karake agnānavash viparīt mānakar, sharīr hī main hūn̐, sharīrake
kārya main kar sakatā hūn̐, main apanī ichchhānusār sharīrakī vyavasthā
rakh sakatā hūn̐– aisā mānakar sharīrako hī ātmā mānatā hai .
[yah jīvatattvakī viparīt shraddhā hai . ]
..3..
mithyādr̥uṣhṭikā sharīr tathā paravastuon sambandhī vichār
main sukhī dukhī main raṅk rāv, mere dhan gr̥uh godhan prabhāv .
mere sut tiy main sabal dīn, berūp subhag mūrakh pravīṇ ..4..
anvayārtha :[mithyādr̥uṣhṭi jīv mithyādarshanake kāraṇase
mānatā hai ki ] (main) main (sukhī) sukhī (dukhī) duḥkhī, (raṅk)
nirdhan, (rāv) rājā hūn̐, (mere) mere yahān̐ (dhan) rupayā-paisā ādi
(gr̥uh) ghar (godhan) gāy, bhains ādi (prabhāv) baṛappan [hai; aur ]

Page 34 of 192
PDF/HTML Page 58 of 216
single page version

background image
(mere sut) merī santān tathā (tiy) merī strī hai; (main) main (sabal)
balavān, (dīn) nirbal, (berūp) kurūp, (subhag) sundar, (mūrakh)
mūrkha aur (pravīṇ) chatur hūn̐ .
bhāvārtha :(1) jīvatattvakī bhūl–jīv to trikāl
gnānasvarūp hai, use agnānī jīv nahīn jānatā-mānatā aur jo
sharīr hai so main hī hūn̐, sharīrake kārya main kar sakatā hūn̐, sharīr
svastha ho to mujhe lābh ho, bāhya anukūl sanyogonse main sukhī aur
pratikūl sanyogonse main duḥkhī, main nirdhan, main dhanavān, main balavān, main
nirbal, main manuṣhya, main kurūp, main sundar–aisā mānatā hai; sharīrāshrit
upadesh tathā upavāsādi kriyāommen apanatva mānatā hai– ityādi
mithyā abhiprāy dvārā jo apane pariṇām nahīn hain, unhen ātmākā
pariṇām mānatā hai, vah jīvatattvakī bhūl hai
..4..
ajīv aur āsravatattvakī viparīt shraddhā
tan upajat apanī upaj jān, tan nashat āpako nāsh mān .
rāgādi pragaṭ ye dukh den, tinahīko sevat ginat chain ..5..
jo sharīrādi padārtha dikhāī dete hain, ve ātmā se bhinna hain; unake ṭhīk
rahane yā bigaṛanese ātmākā kuchh bhī achchhā-burā nahīn hotā;
kintu mithyādr̥uṣhṭi jīv isase viparīt mānatā hai .

Page 35 of 192
PDF/HTML Page 59 of 216
single page version

background image
anvayārtha :[mithyādr̥uṣhṭi jīv ] (tan) sharīrake
(upajat) utpanna honese (apanī) apanā ātmā (upaj) utpanna
huā (jān) aisā mānatā hai aur (tan) sharīrake (nashat) nāsh
honese (āpako) ātmākā (nāsh) maraṇ huā aisā (mān) mānatā
hai . (rāgādi) rāg, dveṣh, mohādi (ye) jo (pragaṭ) spaṣhṭa rūpase
(dukh den) duḥkh denevāle hain, (tinahīko) unakī (sevat) sevā
karatā huā (chain) sukh (ginat) mānatā hai .
bhāvārtha :(1) ajīvatattvakī bhūl–mithyādr̥uṣhṭi jīv aisā
mānatā hai ki sharīrakī utpatti (sanyog) honese main utpanna huā aur
sharīrakā nāsh (viyog) honese main mar jāūn̐gā, (ātmākā maraṇ
mānatā hai;) dhan, sharīrādi jaṛ padārthommen parivartan honese apanemen
iṣhṭa-aniṣhṭa parivartan mānanā, sharīramen kṣhudhā-tr̥uṣhārūp avasthā honese
mujhe kṣhudhā-tr̥uṣhādi hote hain; sharīr kaṭanese main kaṭ gayā–ityādi jo
ajīvakī avasthāen̐ hain, unhen apanī mānatā hai yah ajīvatattvakī
bhūl hai
.
(2) āsravatattvakī bhūl–jīv athavā ajīv koī bhī par
padārtha ātmāko kiñchit bhī sukh-duḥkh, sudhār-bigāḍ,̣ iṣhṭa-aniṣhṭa
nahīn kar sakate; tathāpi agnānī aisā nahīn mānatā . paramen kartr̥utva,
mamatvarūp mithyātva tathā rāg-dveṣhādi shubhāshubh āsravabhāv–yah
pratyakṣha duḥkh denevāle hain, bandhake hī kāraṇ hain, tathāpi agnānī jīv
unhen sukhakar jānakar sevan karatā hai . aur shubhabhāv bhī bandhakā
hī kāraṇ hai– āsrav hai, use hitakar mānatā hai . paradravya jīvako
ātmā amar hai; vah viṣh, agni, shastra, astra athavā anya kisī
se nahīn maratā aur na navīn utpanna hotā hai
. maraṇ arthāt viyog
to mātra sharīrakā hī hotā hai .

Page 36 of 192
PDF/HTML Page 60 of 216
single page version

background image
lābh-hāni nahīn pahun̐chā sakate; tathāpi unhen iṣhṭa-aniṣhṭa mānakar
unamen prīti-aprīti karatā hai; mithyātva, rāg-dveṣhakā svarūp nahīn
jānatā; par padārtha mujhe sukh-duḥkh dete hain athavā rāg-dveṣh-moh
karāte hain –aisā mānatā hai, yah āsravatattvakī bhūl hai .
..5..
bandha aur samvaratattvakī viparīt shraddhā
shubh-ashubh bandhake phal man̐jhār, rati-arati karai nijapad visār .
ātamahitahetu virāg gnān, te lakhai āpako kaṣhṭadān ..6..
anvayārtha :[mithyādr̥uṣhṭi jīv ] (nijapad) ātmāke
svarūpako (visār) bhūlakar (bandhake) karmabandhake (shubh) achchhe (phal
mañjhār) phalamen (rati) prem (karai) karatā hai aur karmabandhake (ashubh)
bure phalase (arati) dveṣh karatā hai; [tathā jo ] (virāg) rāg-dveṣhakā
abhāv [arthāt apane yathārtha svabhāvamen sthiratārūp
samyakchāritra ]
aur (gnān) samyaggnān [aur samyagdarshan ] (ātamahit) ātmāke
hitake (hetu) kāraṇ hain, (te) unhen (āpako) ātmāko (kaṣhṭadān)
duḥkh denevāle (lakhai) mānatā hai .
bhāvārtha :bhāvārtha :(1) bandhatattvakī bhūl– aghāti karmake
anantadarshan, anantagnān, anantasukh aur anantavīrya hī ātmākā
sachchā svarūp hai
.