Page 37 of 192
PDF/HTML Page 61 of 216
single page version
mithyādr̥uṣhṭi jīv unhen anukūl-pratikūl mānakar unase main sukhī-
duḥkhī hūn̐, aisī kalpanā dvārā rāg-dveṣh, ākulatā karatā hai .
dhan, yogya strī, putrādikā sanyog honese rati karatā hai; rog,
nindā, nirdhanatā, putra-viyogādi honese arati karatā hai; puṇya-
pāp donon bandhanakartā hain; kintu aisā na mānakar puṇyako
hitakārī mānatā hai; tattvadr̥uṣhṭise to puṇya-pāp donon ahitakar
hī hain; parantu agnānī aisā nirdhārarūp nahīn mānatā–yah
bandhatattvakī viparīt shraddhā hai .
abhāv vah vairāgya hai, aur vah sukhake kāraṇarūp hai; tathāpi
agnānī jīv use kaṣhṭadātā mānatā hai–yah samvaratattvakī viparīt
shraddhā hai
Page 38 of 192
PDF/HTML Page 62 of 216
single page version
rokatā, aur (nirākulatā) ākulatāke abhāvako (shivarūp)
mokṣhakā svarūp (na joy) nahīn mānatā . (yāhī) is (pratītijut)
mithyā mānyatā sahit (kachhuk gnān) jo kuchh gnān hai (so) vah
(dukhadāyak) kaṣhṭa denevālā (agnān) agr̥uhīt mithyāgnān hai –aisā
(jān) samajhanā chāhie .
nirjarā kahā jātā hai; yah nishchayasamyagdarshan pūrvak hī ho
sakatī hai . gnānānandasvarūpamen sthir honese shubh-ashubh ichchhākā
nirodh hotā hai, vah tap hai . tap do prakārakā hai; (1) bālatap,
(2) samyaktap; agnānadashāmen jo tap kiyā jātā hai vah
bālatap hai, usase kabhī sachchī nirjarā nahīn hotī; kintu
ātmasvarūpamen samyakprakārase sthiratā-anusār jitanā shubh-
ashubh ichchhākā abhāv hotā hai vah sachchī nirjarā hai-samyaktap
hai; kintu mithyādr̥uṣhṭi jīv aisā nahīn mānatā . apanī ananta
gnānādi shaktiko bhūlakar parāshrayamen sukh mānatā hai, shubhāshubh
ichchhā tathā pān̐ch indriyoṅke viṣhayoṅkī chāhako nahīn rokatā–yah
nirjarātattvakī viparīt shraddhā hai .
vahī sachchā sukh hai . kintu agnānī aisā nahīn mānatā .
Page 39 of 192
PDF/HTML Page 63 of 216
single page version
avatār dhāraṇ karanā paṛatā hai –ityādi . isaprakār mokṣhadashāmen
nirākulatā nahīn mānatā yah mokṣhatattvakī viparīt shraddhā hai .
hai . upadeshādi bāhya nimittoṅke ālamban dvārā use navīn grahaṇ
nahīn kiyā hai; kintu anādikālīn hai, isaliye use agr̥uhīt
(svābhāvik-nisargaj) mithyāgnān kahate hain
sahit (pravr̥utta) pravr̥utti karatā hai (tāko) use (mithyācharitta)
agr̥uhīt mithyāchāritra (jāno) samajho . (yon) is prakār (nisarga)
agr̥uhīt (mithyātvādi) mithyādarshan, mithyāgnān aur
mithyāchāritrakā [varṇan kiyā gayā ] (ab) ab (je) jo (gr̥uhīt)
gr̥uhīt [mithyādarshan, gnān, chāritra ] hai (teh) use (suniye)
suno .
mithyāchāritra kahā jātā hai . in tīnoṅko duḥkhakā kāraṇ jānakar
tattvagnān dvārā inakā tyāg karanā chāhiye
Page 40 of 192
PDF/HTML Page 64 of 216
single page version
karatā hai, vah (chir) ati dīrghakāl tak (darshanamoh)
mithyādarshan (ev) hī (poṣhain) poṣhatā hai . (jeh) jo (antar)
antaramen (rāgādik) mithyātva-rāg-dveṣh ādi (dharain) dhāraṇ karatā
hai aur (bāhar) bāhyamen (dhan ambaratain) dhan tathā vastrādise
(saneh) prem rakhatā hai, tathā (mahat bhāv) mahātmāpanekā bhāv
(lahi) grahaṇ karake (kuliṅg) mithyāveṣhoṅko (dhārain) dhāraṇ karatā
hai, vah (kuguru) kuguru kahalātā hai aur vah kuguru (janmajal)
sansārarūpī samudramen (upalanāv) pattharakī naukā samān hai .
kuguru, kudev aur kudharmakā sevan hī gr̥uhīt mithyādarshan
kahalātā hai .
makānādi bahiraṅg parigrah hain . jo vastrādi sahit hone par bhī
apaneko jinaliṅgadhārī mānate hain ve kuguru hain . ‘‘jinamārgamen tīn
Page 41 of 192
PDF/HTML Page 65 of 216
single page version
muniliṅg, dūsarā utkr̥uṣhṭa shrāvakarūp dasavīn-gyārahavīn pratimādhārī
shrāvakaliṅg aur tīsarā āryikāoṅkā rūp–yah striyoṅkā
liṅg,–in tīnake atirikta koī chauthā liṅg samyagdarshan svarūp
nahīn hai; isaliye in tīnake atirikta anya liṅgoṅko jo
mānatā hai, use jinamatakī shraddhā nahīn hai; kintu vah mithyādr̥uṣhṭi
hai . (darshanapāhuḍ gāthā 18)’’ isaliye jo kuliṅgake dhārak hain,
mithyātvādi antaraṅg tathā vastrādi bahiraṅg parigrah sahit hain,
apaneko muni mānate hain, manāte hain ve kuguru hain . jis prakār
pattharakī naukā ḍūb jātī hai tathā usamen baiṭhane vāle bhī ḍūbate
hain; usīprakār kuguru bhī svayam sansār-samudramen ḍūbate hain aur
unakī vandanā tathā sevā-bhakti karanevāle bhī anant sansāramen
ḍūbate hain arthāt kugurukī shraddhā, bhakti, pūjā, vinay tathā
anumodanā karanese gr̥uhīt mithyātvakā sevan hotā hai aur usase
jīv anantakāl tak bhav-bhramaṇ karatā hai
Page 42 of 192
PDF/HTML Page 66 of 216
single page version
gadā ādi sahit (chihna chīn) chihnonse pahichāne jāte hain (te)
ve (kudev) jhūṭhe dev hain, (tinakī) un kudevoṅkī (ju) jo
(shaṭh) mūrkha (sev karat) sevā karate hain, (tin) unakā
(bhavabhramaṇ) sansāramen bhramaṇ karanā (na chhev) nahīn miṭatā .
pahichānā jā sakatā hai ve ‘kudev’
sansārakā anta nahīn kar sakate arthāt anantakāl tak unakā
bhavabhramaṇ nahīn miṭatā
vaimānik, kudev–hari, har shītalādi; adev–pīpal, tulasī,
lakaṛabābā ādi kalpitadev, jo koī bhī sarāgī dev-devī hain ve
vandan-pūjan ke yogya nahīn hain
Page 43 of 192
PDF/HTML Page 67 of 216
single page version
(maraṇ khet) maraṇakā sthān (darvit) dravyahinsā (samet) sahit
(je) jo (kriyā) kriyāen̐ [ hain ] (tinhain) unhen (kudharma) mithyādharma
(jānahu) jānanā chāhiye . (tin) unakī (saradhai) shraddhā karanese
(jīv) ātmā-prāṇī (lahai asharma) duḥkh pāte hain . (yākūn) is
kuguru, kudev aur kudharmakā shraddhān karaneko (gr̥uhīt mithyātva)
gr̥uhīt mithyādarshan jānanā, (ab gr̥uhīt) ab gr̥uhīt (agnān)
mithyāgnān (jo hai) jise kahā jātā hai usakā varṇan (sun)
suno .
dharma mānā jātā hai, use kudharma kahate hain . jo jīv us
kudharmakī shraddhā karatā hai vah duḥkh prāpta karatā hai . aise mithyā
guru, dev aur dharmakī shraddhā karanā use ‘‘gr̥uhīt mithyādarshan’’
kahate hain . vah paropadesh ādi bāhya kāraṇake āshrayase grahaṇ
kiyā jātā hai; isaliye ‘‘gr̥uhīt’’ kahalātā hai . ab gr̥uhīt
mithyāgnānakā varṇan kiyā jātā hai
Page 44 of 192
PDF/HTML Page 68 of 216
single page version
ādikī (poṣhak) puṣhṭi karanevāle (kapilādi rachit) kalpanāon
dvārā svechchhāchārī ādike rache hue (aprashasta) mithyā (samasta)
samasta (shrutako) shāstroṅkā (abhyās) parḥanā-parḥānā, sunanā aur
sunānā (so) vah (kubodh) mithyāgnān [hai; vah ] (bahu) bahut
(trās) duḥkhako (den) denevālā hai .
viṣhay-kaṣhāyādikī puṣhṭi karanevāle kuguruoṅke rache hue sarva
prakārake mithyā shāstroṅko dharma buddhise likhanā-likhānā, parḥanā-
parḥānā, sunanā aur sunānā use gr̥uhīt mithyāgnān kahate hain .
Page 45 of 192
PDF/HTML Page 69 of 216
single page version
hai .
kathan karen, athavā (5) jagatakā koī kartā-hartā tathā niyantā hai
aisā varṇan karen, athavā (6) dayā, dān, mahāvratādik shubharāg –jo
ki puṇyāsrav hai, parāshray hai usase tathā sādhuko āhār deneke
shubhabhāvase sansār parit (alpa, maryādit) honā batalāyen tathā
upadesh deneke shubhabhāvase paramārtharūp dharma hotā hai –ityādi anya
dharmiyoṅke granthommen jo viparīt kathan hain, ve ekānta aur aprashasta
honeke kāraṇ kushāstra hain; kyoṅki unamen prayojanabhūt sāt tattvoṅkī
yathārthatā nahīn hai . jahān̐ ek tattvakī bhūl ho, vahān̐ sāton tattvakī
bhūl hotī hī hai, aisā samajhanā chāhiye
ichchhā karake (dehadāh) sharīrako kaṣhṭa denevālī (ātam anātmake)
ātmā aur paravastuoṅke (gnānahīn) bhedagnānase rahit (tan)
sharīrako (chhīn) kṣhīṇ (karan) karanevālī (vividh vidh) anek
prakārakī (je je karanī) jo-jo kriyāen̐ hain, ve sab (mithyāchāritra)
mithyāchāritra hain .
Page 46 of 192
PDF/HTML Page 70 of 216
single page version
kaṣhāyake vashībhūt hokar sharīrako kṣhīṇ karanevālī anek prakārakī
kriyāen̐ karatā hai, use ‘‘gr̥uhīt mithyāchāritra’’ kahate hain
(hit) kalyāṇake (panth) mārgamen (lāg) lag jāo, (jagajāl)
sansārarūpī jālamen (bhramaṇako) bhaṭakanā (dehu tyāg) chhoṛ do,
Page 47 of 192
PDF/HTML Page 71 of 216
single page version
(supāg) bhalī-bhān̐ti līn ho jāo .
mithyādarshan-gnān-chāritrakā tyāg karake ātmakalyāṇake mārgamen
laganā chāhiye . shrī paṇḍit daulatarām jī apane ātmāko
sambodhan karake kahate hain ki –he ātman ! parāshrayarūp sansār
arthāt puṇya-pāpamen bhaṭakanā chhoṛakar sāvadhānīse ātmasvarūpamen
līn ho
bhog rahā hai . jab tak dehādise bhinna apane ātmākī sachchī pratīti
tathā rāgādikā abhāv na kare, tab tak sukh-shānti aur ātmākā
uddhār nahīn ho sakatā .
yathārtha pratīti, (3) sva-parake svarūpakī shraddhā, (4) nij
shuddhātmāke pratibhāsarūp ātmākī shraddhā,–in chār lakṣhaṇoṅke
avinābhāvasahit satya shraddhā (nishchay samyagdarshan) jab tak jīv
pragaṭ na kare, tab tak jīv (ātmākā) uddhār nahīn ho sakatā
arthāt dharmakā prārambha bhī nahīn ho sakatā aur tab tak ātmāko
anshamātra bhī sachchā atīndriy sukh pragaṭ nahīn hotā .
Page 48 of 192
PDF/HTML Page 72 of 216
single page version
viparīt shraddhā honese gnānāvaraṇī ādi dravyakarma, sharīrādi nokarma
tathā puṇya-pāp-rāgādi malinabhāvommen ekatābuddhi-kartābuddhi hai aur
isaliye shubharāg tathā puṇya hitakar hai; sharīrādi parapadārthoṅkī
avasthā (kriyā) main kar sakatā hūn̐, par mujhe lābh-hāni kar sakatā
hai, tathā main parakā kuchh kar sakatā hūn̐–aisī mānyatāke kāraṇ use
sat-asatkā vivek hotā hī nahīn . sachchā sukh tathā hitarūp
shraddhā-gnān-chāritra apane ātmāke hī āshrayase hote hain, is
bātakī bhī use khabar nahīn hotī .
mithyātvādi mahān doṣhoṅko poṣhaṇ karaneevālī honese duḥkhadāyak
hai, ananta sansār-bhramaṇakā kāraṇ hai . jo jīv usakā sevan
karatā hai, use kartavya samajhatā hai vah durlabh manuṣhya-jīvanako
naṣhṭa karatā hai .
abhyās karake athavā kugurukā upadesh svīkār karake gr̥uhīt
mithyāgnān-mithyāshraddhā dhāraṇ karatā hai, tathā kumatakā anusaraṇ
karake mithyākriyā karatā hai; vah gr̥uhīt mithyāchāritra hai . isaliye
jīvako bhalī-bhān̐ti sāvadhān hokar gr̥uhīt tathā agr̥uhīt–donon
prakārake mithyābhāv chhoṛane yogya hain, tathā unakā yathārtha nirṇay
karake nishchay samyagdarshan pragaṭ karanā chāhiye . mithyābhāvoṅkā sevan
Page 49 of 192
PDF/HTML Page 73 of 216
single page version
anantakāl gam̐vā diyā; isaliye ab sāvadhān hokar ātmoddhār
karanā chāhiye .
tattva :–jīv, ajīv, āsrav, bandha, samvar, nirjarā aur mokṣha .
dravya :–jīv, pudgal, dharma, adharma, ākāsh aur kāl .
mithyādarshan :–gr̥uhīt, agr̥uhīt .
mithyāgnān :–gr̥uhīt (bāhyakāraṇ prāpta), agr̥uhīt (nisargaj) .
mithyāchāritra :– gr̥uhīt aur agr̥uhīt .
mahāduḥkh :–svarūp sambandhī agnān; mithyātva .
vimānavāsī :–kalpopapanna aur kalpātīt .
shaktiyoṅkā ekasāth prakāshit honā . (ātmā sadaiv sva-
rūpase hai aur par-rūpase nahīn hai, aisī jo dr̥uṣhṭi vah
anekāntadr̥uṣhṭi hai .)
ātmā :–jānane-dekhane athavā gnān-darshan shaktivālī vastuko
pariṇamit ho use jīv athavā ātmā kahate hain .
Page 50 of 192
PDF/HTML Page 74 of 216
single page version
dravyahinsā :–tras aur sthāvar prāṇiyoṅkā ghāt karanā .
mūrtik :– rūp, ras, gandha aur sparsha sahit vastu .
Page 51 of 192
PDF/HTML Page 75 of 216
single page version
prasaṅgamen to mokṣhamārgake pradarshak suguruse tātparya hai .
gr̥uhīt-mithyāgnān, gr̥uhīt-mithyāchāritra evan jīvādi chhah
dravya–in sabake lakṣhaṇ batalāo .
hai, vah batalāo .
huī vāstavikatā, mr̥utyukālamen jīv nikalate hue dikhāī nahīn
detā usakā kāraṇ, mithyādr̥uṣhṭikī ruchi, mithyādr̥uṣhṭikī
aruchi, mithyādarshan-gnān-chāritrakī sattākā kāl;
mithyādr̥uṣhṭiko duḥkh denevālī vastu, mithyā-dhārmik kārya
karane-karāne vā usamen sammat honese hāni tathā sāt
tattvoṅkī viparīt shraddhāke prakārādikā spaṣhṭa varṇan karo .
Page 52 of 192
PDF/HTML Page 76 of 216
single page version
kāraṇ darshāo .
hai ? rāg to bādhak hī hai, tathāpi vyavahār mokṣhamārgako
arthāt (shubharāgako) nishchayakā hetu kyon kahā hai?
Page 53 of 192
PDF/HTML Page 77 of 216
single page version
Page 54 of 192
PDF/HTML Page 78 of 216
single page version
(shivamānhi) mokṣhamen (na) nahīn hai, (tātain) isaliye (shivamag)
mokṣhamārgamen (lāgyo) laganā (chahiye) chāhiye . (samyagdarshan-gnān-
charan) samyagdarshan-gnān-chāritra in tīnoṅkī ekatā vah (shivamag)
mokṣhakā mārga hai . (so) us mokṣhamārgakā (dvividh) do prakārase
(vichāro) vichār karanā chāhiye ki (jo) jo (satyāratharūp)
vāstavik svarūp hai (so) vah (nishchay) nishchay-mokṣhamārga hai aur
(kāraṇ) jo nishchay-mokṣhamārgakā nimittakāraṇ hai (so) use
(vyavahāro) vyavahār-mokṣhamārga kahate hain .
samyak bhāvashrutagnān hotā hai aur nishchayanay tathā vyavahāranay
–yah donon samyak shrutagnānake avayav (ansh) hain; isaliye
mithyādr̥uṣhṭiko nishchay yā vyavahāranay ho hī nahīn sakate; isaliye
‘‘vyavahār pratham hotā hai aur nishchayanay bādamen pragaṭ hotā
hai’’–aisā mānanevāleko nayoṅke svarūpakā yathārtha gnān nahīn hai .
nirapekṣhanay huā aur yadi pahale akelā vyavahāranay ho to
agnānadashāmen samyagnay mānanā paṛegā; kintu ‘‘nirapekṣhānayāḥ mithyā
sāpekṣhāvastu te‘rthakr̥ut’’ (āptamīmānsā shlok–108) aisā
āgamakā vachan hai; isaliye agnānadashāmen kisī jīvako
vyavahāranay nahīn ho sakatā; kintu vyavahārābhās athavā
nishchayābhāsarūp mithyānay ho sakatā hai .
Page 55 of 192
PDF/HTML Page 79 of 216
single page version
shāstra-gurukī shraddhā sambandhī rāgamishrit vichār tathā
mandakaṣhāyarūp shubhabhāv–jo ki us jīvako pūrvakālamen thā, use
bhūtanaigamanayase vyavahārakāraṇ kahā jātā hai . (paramātmaprakāsh,
adhyāy 2 gāthā 14 kī ṭīkā) . tathā usī jīvako
nishchayasamyagdarshanakī bhūmikāmen shubharāg aur nimitta kis prakārake
hote hain, unakā sahacharapanā batalāneke liye vartamān shubharāgako
vyavahāramokṣhamārga kahā hai, aisā kahanekā kāraṇ yah hai ki usase
bhinna prakārake (viruddha) nimitta us dashāmen kisīko ho nahīn
sakate . –is prakār nimitta-vyavahār hotā hai; tathāpi vah yathārtha
kāraṇ nahīn hai .
vyavahārake āshrayase sukh pragaṭ nahīn ho sakatā .
mokṣhamārga prakāshak dehalī, pr̥uṣhṭha 462)
prarūpaṇā kī hai vah nishchayamokṣhamārga hai tathā jahān̐ jo mokṣhamārga to
nahīn hai; kintu mokṣhamārgakā nimitta hai athavā sahachārī hai, vahān̐ use
upachārase mokṣhamārga kahen to vah vyavahāramokṣhamārga hai; kyoṅki
nishchay-vyavahārakā sarvatra aisā hī lakṣhaṇ hai arthāt yathārtha nirūpaṇ
Page 56 of 192
PDF/HTML Page 80 of 216
single page version
nirūpaṇakī apekṣhāse do prakārakā mokṣhamārga jānanā . kintu ek
nishchayamokṣhamārga hai aur dūsarā vyavahāramokṣhamārga hai–is prakār do
mokṣhamārga mānanā mithyā hai
nishchay (samyaktva) samyagdarshan hai; (āparūpako) ātmāke
svarūpako (paradravyanatain bhinna) paradravyonse bhinna (jānapanon) jānanā
(so) vah (samyaggnān) nishchay samyaggnān (kalā) prakāsh (hai) hai .
(paradravyanatain bhinna) paradravyonse bhinna aise (āparūpamen) ātmasvarūpamen
(thir) sthiratāpūrvak (līn rahe) līn honā so (samyakchārit)