Page 117 of 192
PDF/HTML Page 141 of 216
single page version
(sāmāyik) sāmāyik (kariye) karanā [so sāmāyik-shikṣhāvrat
hai; ] (parav chatuṣhṭayamānhi) chār parvake dinommen (pāp) pāpakāryoṅko
chhoṛakar (proṣhadh) proṣhadhopavās (dhariye) karanā [so proṣhadh-upavās
shikṣhāvrat hai; ] (bhog) ek bār bhogā jā sake aisī vastuoṅkā
tathā (upabhog) bārambār bhogā jā sake aisī vastuoṅkā
(niyamakari) parimāṇ karake-maryādā rakhakar (mamat) moh (nivārai)
chhoṛ de [so bhog-upabhogaparimāṇavrat hai; ] (muniko) vītarāgī
muniko (bhojan) āhār (dey) dekar (phe ra) phi ra (nij āhārai)
svayam bhojan kare [so atithisamvibhāgavrat kahalātā hai . ]
shikṣhāvrat hai . 1. pratyek aṣhṭamī tathā chaturdashīke din kaṣhāy aur
vyāpārādi kāryoṅko chhoṛakar (dharmadhyānapūrvak) proṣhadhasahit upavās
karanā so proṣhadhopavās shikṣhāvrat kahalātā hai . 2. parigrahaparimāṇ-
aṇuvratamen nishchay kī huī bhogopabhogakī vastuommen jīvanaparyantake
liye athavā kisī nishchit samayake liye niyam karanā so
bhogopabhogaparimāṇ shikṣhāvrat kahalātā hai . 3. nirgranth muni ādi
satpātroṅko āhār deneke pashchāt svayam bhojan karanā so
atithisamvibhāg shikṣhāvrat kahalātā hai .. 14..
Page 118 of 192
PDF/HTML Page 142 of 216
single page version
dhāraṇ karake (tasu) unake (doṣh) doṣhoṅko (nashāvai) dūr karatā
atichāroṅko bhī ṭālatā hai aur mr̥utyukālamen pūrvopārjit doṣhoṅkā
nāsh karaneke liye vidhipūrvak samādhimaraṇ
Page 119 of 192
PDF/HTML Page 143 of 216
single page version
hone par mr̥utyu prāpta karake solahaven svarga tak utpanna hotā hai . phi ra
devāyu pūrṇa hone par manuṣhya bhav pākar, munipad dhāraṇ karake mokṣha
(pūrṇa shuddhatā) prāpta karatā hai .
kintu samvar-nirjarārūp shuddhabhāv hai; dharmakī pūrṇatā vah mokṣha hai .
samyaggnān kahalātā hai . is prakār yadyapi yah donon samyagdarshan
aur samyaggnān sāth hī hote hain; tathāpi unake lakṣhaṇ bhinna-bhinna
hain aur kāraṇ-kārya bhāvakā antar hai arthāt samyagdarshan
samyaggnānakā nimittakāraṇ hai .
kevalagnān prāpta hotā hai . samyaggnānake atirikta sukhadāyak vastu
anya koī nahīn hai aur vahī janma, jarā tathā maraṇakā nāsh karatā
hai . mithyādr̥uṣhṭi jīvako samyaggnānake binā karoṛon janma tak tap
tapanese jitane karmoṅkā nāsh hotā hai, utane karma samyaggnānī
jīvake triguptise kṣhaṇamātramen naṣhṭa ho jāte hain . pūrvakālamen jo jīv
mokṣha gaye hain; bhaviṣhyamen jāyeṅge aur vartamānamen mahāvidehakṣhetrase jā
rahe hain– vah sab samyaggnānakā hī prabhāv hai . jisaprakār mūsalādhār
varṣhā vanakī bhayaṅkar agniko kṣhaṇamātramen bujhā detī hai; usīprakār
Page 120 of 192
PDF/HTML Page 144 of 216
single page version
rahatī hain; un puṇya-pāpake phalommen jo sanyog prāpta hote hain, unamen
harṣha-shok karanā mūrkhatā hai . prayojanabhūt bāt to yah hai ki puṇya-
pāp, vyavahār aur nimittakī ruchi chhoṛakar svonmukh hokar
samyaggnān prāpta karanā chāhiye .
anirdhār) kā tyāg karake tattvake abhyās dvārā samyaggnān prāpta
karanā chāhiye; kyoṅki manuṣhyaparyāy, uttam shrāvak kul aur
jinavāṇīkā sunanā ādi suyog– jisaprakār samudramen ḍūbā huā
ratna punaḥ hāth nahīn ātā, isīprakār–bārambār prāpta nahīn hotā .
aisā durlabh suyog prāpta karake samyagdharma prāpta na karanā mūrkhatā hai .
vah shrāvakako aṇuvrat aur muniko pañchamahāvratake prakārakā hotā
hai; use samyagdr̥uṣhṭi puṇya mānate hain .
Page 121 of 192
PDF/HTML Page 145 of 216
single page version
hotā hai, aur vahān̐se āyu pūrṇa hone par manuṣhyaparyāy prāpta karatā
hai; phi ra munipad pragaṭ karake mokṣhamen jātā hai; isaliye
samyagdarshan-gnānapūrvak chāritrakā pālan karanā vah pratyek ātmārthī
jīvakā kartavya hai .
vah sachchā chāritra nahīn; kintu chāritramen honevālā doṣh hai; kintu
us bhūmikāmen vaisā rāg āye binā nahīn rahatā aur us
samyakchāritramen aisā rāg nimitta hotā hai; use sahachar mānakar
vyavahār samyakchāritra kahā jātā hai . vyavahār samyakchāritrako
sachchā samyakchāritra mānanekī shraddhā chhoṛ denā chāhiye .
dishā– pūrva, pashchim, uttar, dakṣhiṇ, īshān, vāyavya, nair̥utya,
muni– samasta vyāpārase virakta, chār prakārakī ārādhanāmen tallīn,
Page 122 of 192
PDF/HTML Page 146 of 216
single page version
gāthā-76) . ve nishchayasamyagdarshan sahit, virāgī hokar,
samasta parigrahakā tyāg karake, shuddhopayogarūp munidharma
aṅgīkār karake antaraṅgamen shuddhopayog dvārā apane ātmākā
anubhav karate hain, paradravyamen ahambuddhi nahīn karate . gnānādi
svabhāvako hī apanā mānate hain; parabhāvommen mamatva nahīn karate .
kisīko iṣhṭa-aniṣhṭa mānakar usamen rāg-dveṣh nahīn karate .
hinsādi ashubh upayogakā to unake astitva hī nahīn
hotā . anek bār sātaven guṇasthānake nirvikalpa ānandamen
līn hote hain . jab chhaṭhaven guṇasthānamen āte hain, tab unhen
aṭṭhāīs mūlaguṇoṅko akhaṇḍitarūpase pālan karanekā shubh
vikalpa ātā hai . unhen tīn kaṣhāyoṅke abhāvarūp
nishchayasamyakchāritra hotā hai . bhāvaliṅgī muniko sadā nagna-
digambar dashā hotī hai; usamen kabhī apavād nahīn hotā .
kabhī bhī vastrādi sahit muni nahīn hote .
hinsā– (1) vāstavamen rāgādibhāvoṅkā pragaṭ na honā so ahinsā
jainashāstroṅkā saṅkṣhipta rahasya hai .
Page 123 of 192
PDF/HTML Page 147 of 216
single page version
abhāvapūrvak) utpanna ātmākī shuddhivisheṣhako deshachāritra
kahate hain . shrāvakadashāmen pān̐ch pāpoṅkā sthūlarūp-ekadesh
tyāg hotā hai, use aṇuvrat kahā jātā hai .
guṇ–dravyake āshrayase, usake sampūrṇa bhāgamen tathā usakī samasta
Page 124 of 192
PDF/HTML Page 148 of 216
single page version
parokṣha–jisamen indriyādi paravastuen̐ nimittamātra hain, aise gnānako
(2) akṣhaprati–akṣha = ātmā athavā gnān;
paryāy–guṇoṅke visheṣh kāryako (pariṇamanako) paryāy kahate hain .
bhog– vah vastu jise ek hī bār bhogā jā sake .
matignān–(1) parāshrayakī buddhi chhoṛakar darshan-upayogapūrvak
matignān kahate hain .
vyavahāravratake shubhabhāvako mahāvrat nahīn kahā hai; kintu
bālavrat-agnānavrat kahā hai . )
gnān .
Page 125 of 192
PDF/HTML Page 149 of 216
single page version
jānatā hai, use kevalagnān kahate hain .
ātmahit mānanā; dehādi paradravyako sva-rūp mānanā,
apanese bhinna na mānanā .
apekṣhit dharmoṅko nahīn jān sakate–aisā mānanā so asatya hai aur
vah anantako athavā mātra ātmāko hī jānate hain; kintu sarvako
nahīn jānate hain
kṣhāyopashamik gnānavāle jīvoṅkī bhān̐ti avagrah, īhā, avāy aur
dhāraṇārūp kramase nahīn jānate; kintu sarva dravya-kṣhetra-kāl-bhāv
ko yugapat (ekasāth) jānate hain
amaryādit) jisakā vistār hai
sarvako jānatā hai
hain
Page 126 of 192
PDF/HTML Page 150 of 216
single page version
bhāvapūrvak virakta honeko vrat kahate hain . (vrat samyagdarshan
honeke pashchāt hote hain aur ānshik vītarāgatārūp
nishchayavrat sahit vyavahāravrat hote hain . )
shrutagnān–(1) matignānase jāne hue padārthoṅke sambandhamen anya
orakā lakṣha chhoṛ denā) so samādhi athavā sanllekhanā
kahalātī hai .
kar sakatā hai yā parakā bhī ? dev-shāstra-guru, jīvādi
sāt tattva ādikā svarūp aisā hī hogā ? athavā jaisā
anyamatamen kahā hai vaisā ? nimitta athavā shubharāg dvārā
ātmākā hit ho sakatā hai yā nahīn ?
samay takakī hai .
Page 127 of 192
PDF/HTML Page 151 of 216
single page version
bhogopabhogaparimāṇavratamen kiyā jātā hai .
anna-jal-khādya aur svādya –in chāron āhāroṅkā sarvathā
tyāg hotā hai . proṣhadh-upavāsamen ārambha, viṣhay-kaṣhāy
aur chāron āhāroṅkā tyāg tathā usake agale din aur
pāraṇeke din arthāt agale-pichhale din bhī ekāshan kiyā
jātā hai .
vyavahārase bhī nahīn bhog sakatā; kintu moh dvārā, main ise
bhogatā hūn̐ –aisā mānatā hai aur tatsambandhī rāgako, harṣha-
shokako bhogatā hai . yah batalāneke liye usakā kathan
karanā so vyavahār hai . )
upabhog, kevalagnān, guṇavrat, digvrat, duḥshruti, deshavrat,
deshapratyakṣha, parigrah-parimāṇāṇuvrat, parokṣha, pāpopadesh, pratyakṣha,
pramādacharyā, proṣhadh upavās, brahmacharyāṇuvrat, bhogopabhog-
parimāṇavrat, bhog, matignān, manaḥparyayagnān, viparyay, vrat,
shikṣhāvrat, shrutagnān, sakalapratyakṣha, samyakgnān, satyāṇuvrat,
Page 128 of 192
PDF/HTML Page 152 of 216
single page version
lakṣhaṇ batāo .
samyakchāritra, samyaggnānake doṣh aur sanllekhanā
doṣh–ādike bhed batalāo .
digvrat, deshavrat, pāpopadesh–aise nāmoṅkā kāraṇ, puṇya-
pāpake phalamen harṣha-shokakā niṣhedh, shikṣhāvrat nāmakā kāraṇ,
samyaggnān, gnān, gnānoṅkī parokṣhatā-pratyakṣhatā-deshapratyakṣhatā
aur sakalapratyakṣhatā ādike kāraṇ batalāo .
upavāsamen tathā proṣhadhopavāsamen, bhog aur upabhogamen, yam aur
niyamamen, gnānī aur agnānīke karmanāshamen tathā samyagdarshan
aur samyaggnānamen kyā antar hai–vah batalāo .
upāy, darshan aur gnānamen pahalī utpatti; dhanādikase lābh
na honā, niratichār shrāvakavrat-pālanase lābh,
brahmacharyāṇuvratīkā vichār, bhedavignānakī āvashyakatā,
Page 129 of 192
PDF/HTML Page 153 of 216
single page version
maraṇasamayakā kartavya; vaidya-ḍôkṭarake dvārā maraṇ ho; tathāpi
ahinsā, shatrukā sāmanā karanā–na karanā; samyaggnān,
samyaggnān honekā samay aur usakī mahimā, sanllekhanākī
vidhi aur kartavya, gnānake binā mukti tathā sukhakā abhāv,
gnānakā phal tathā gnānī-agnānīkā karmanāsh aur viṣhayoṅkī
ichchhāko shānt karanekā upāy–ādikā varṇan karo .
mukti ho sake aisā kṣhetra, vratadhārīko prāpta honevālī gati,
prayojanabhūt bāt, sarvako jānanevālā gnān aur sarvottam sukh
denevālī vastu–inakā nām batalāo .
Page 130 of 192
PDF/HTML Page 154 of 216
single page version
puruṣhārthī hain; kyoṅki ve (bhav-bhoganatain) sansār aur bhogonse (vairāgī)
virakta hote hain aur (vairāgya) vītarāgatāko (upāvan) utpanna
karaneke liye (māī) mātā samān (anuprekṣhā) bārah bhāvanāoṅkā
(chintain) chintavan karate hain .
atyanta virakta hote hain aur jis prakār koī mātā putrako janma
Page 131 of 192
PDF/HTML Page 155 of 216
single page version
isaliye munirāj in bārah bhāvanāoṅkā chintavan karate hain
prakār in bārah bhāvanāoṅkā ] (chintat) chintavan karanese (sam
sukh) samatārūpī sukh (jāgai) pragaṭ hotā hai . (jab hī) jab
(jiy) jīv (ātam) ātmasvarūpako (jānai) jānatā hai (tab hī)
tabhī (jīv) jīv (shivasukh) mokṣhasukhako (ṭhānai) prāpta karatā hai .
samatā-shāntirūpī sukh pragaṭ ho jātā hai–barḥ jātā hai . jab yah
jīv ātmasvarūpako jānatā hai, tab puruṣhārtha barḥākar parapadārthonse
sambandha chhoṛakar paramānandamay svasvarūpamen līn hokar samatārasakā
pān karatā hai aur antamen mokṣhasukh prāpta karatā hai
Page 132 of 192
PDF/HTML Page 156 of 216
single page version
(jan) kuṭumba (āgnākārī) naukar-chākar tathā (indriy-bhog) pān̐ch
indriyoṅke bhog–yah sab (suradhanu) indradhanuṣh tathā (chapalā)
bijalīkī (chapalāī) chañchalatā-kṣhaṇikatākī bhān̐ti (chhin thāī)
kṣhaṇamātra rahanevāle hain .
viṣhay–yah sarva vastuen̐ kṣhaṇik hain–anitya hain–nāshavān hain .
jisaprakār indradhanuṣh aur bijalī dekhate hī dekhate vilīn ho jāte
hain; usīprakār ye yauvanādi kuchh hī kālamen nāshako prāpta hote hain;
ve koī padārtha nitya aur sthāyī nahīn hain; kintu nij shuddhātmā
Page 133 of 192
PDF/HTML Page 157 of 216
single page version
jīvako anityādi ek bhī bhāvanā yathārtha nahīn hotī
un sabakā (mr̥ug hari jyon) jisaprakār hiranako sinh mār ḍālatā
hai; usīprakār (kāl) mr̥utyu (dale) nāsh karatā hai . (maṇi)
chintāmaṇi ādi maṇiratna, (mantra) baṛe-baṛe rakṣhāmantra; (tantra) tantra,
(bahu hoī) bahutase hone par bhī (marate) maranevāleko (koī) ve
koī (na bachāvai) nahīn bachā sakate .
Page 134 of 192
PDF/HTML Page 158 of 216
single page version
mār ḍālatā hai; usīprakār–kāl arthāt mr̥utyu nāsh karatā hai .
chintāmaṇi ādi maṇi, mantra aur jantra-tantrādi koī bhī mr̥utyuse nahīn
bachā sakatā .
kar sakanemen samartha nahīn hai; isaliye parase rakṣhākī āshā karanā
vyartha hai . sarvatra-sadaiv ek nij ātmā hī apanā sharaṇ hai . ātmā
nishchayase maratā hī nahīn; kyoṅki vah anādi-ananta hai–aisā
svonmukhatāpūrvak chintavan karake samyagdr̥uṣhṭi jīv vītarāgatākī vr̥uddhi
karatā hai, yah ‘‘asharaṇ bhāvanā’’ hai
parāvartan pān̐ch prakārase paribhramaṇ (karai hai) karatā hai . (sansār)
Page 135 of 192
PDF/HTML Page 159 of 216
single page version
isamen (sukh) sukh (lagārā) leshamātra bhī (nāhin) nahīn hai .
kāl, bhav tathā bhāv) parāvartan karatā rahatā hai; kintu kabhī shānti
prāpta nahīn karatā; isalie vāstavamen sansārabhāv sarvaprakārase
sārarahit hai, usamen kiñchitmātra sukh nahīn hai; kyoṅki jisaprakār
sukhakī kalpanā kī jātī hai, vaisā sukhakā svarūp nahīn hai aur
jisamen sukh mānatā hai vah vāstavamen sukh nahīn hai; kintu vah
paradravyake ālambanarūp malin bhāv honese ākulatā utpanna
karanevālā bhāv hai . nij ātmā hī sukhamay hai, usake dhruvasvabhāvamen
sansār hai hī nahīn –aisā svonmukhatāpūrvak chintavan karake samyagdr̥uṣhṭi
jīv vītarāgatāmen vr̥uddhi karatā hai, yah ‘‘sansār bhāvanā’’ hai
Page 136 of 192
PDF/HTML Page 160 of 216
single page version
te) ve sab (jiy) yah jīv (ek hi) akelā hī (bhogai) bhogatā
hai; (sut) putra (dārā) strī (sīrī) sāth denevāle (na hoy) nahīn
hote . (sab) ve sab (svārathake) apane svārthake (bhīrī) sage (hain)
hain .
ahit kar sakatā hai –parakā kuchh nahīn kar sakatā . isaliye
jīv jo bhī shubh yā ashubh bhāv karatā hai, unakā phal (ākulatā)
vah svayam akelā hī bhogatā hai, usamen anya koī-strī, putra,
mitrādi sahāyak nahīn ho sakate; kyoṅki ve sab par padārtha hain aur
ve sab padārtha jīvako gneyamātra hain; isaliye ve vāstavamen jīvake
sage-sambandhī hain hī nahīn; tathāpi agnānī jīv unhen apanā mānakar
duḥkhī hotā hai . parake dvārā apanā bhalā-burā honā mānakar parake
sāth kartr̥utva-mamatvakā adhikār mānatā hai; vah apanī bhūlase hī
akelā duḥkhī hotā hai .
mānakar apanī nishchayapariṇati dvārā shuddha ekatvakī vr̥uddhi karatā hai,
yah ‘‘ekatva bhāvanā’’ hai