Chha Dhala-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 8: 6. ashuchi bhAvanA,9: 7. Ashrav bhAvanA,10: 8. sanvar bhAvanA,11: 9. nirjarA bhAvanA,12: 10. lok bhAvanA,13: 11. bodhidurlabh bhAvanA,14: 12. dharm bhAvanA,15: AtmAnubhavroopak bhAvalingi munika swaroop (Dhal 5),1: ahinsA, satyA, Achaurya, brahmacharya mahAvratake lakShan (Dhal 6),2: parigrahtyAg mahAvrat, iryA samiti aur bhAsA samiti (Dhal 6); Panchavee dhalka sarAnsh; Panchavee dhalka bhed-sangrah; Panchavee dhalka lakShan sangrah; Antarpradarshan; Panchavee dhAlki prashnavali; Chhathavee Dhal.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 9 of 11

 

Page 137 of 192
PDF/HTML Page 161 of 216
single page version

background image
anvayārtha :(jiy-tan) jīv aur sharīr (jal-pay
jyon) pānī aur dūdhakī bhān̐ti (melā) mile hue hain (pai) tathāpi
(bhelā) ekarūp (nahin) nahīn hain, (bhinna-bhinna) pr̥uthak-pr̥uthak hain, (to)
to phi ra (pragaṭ) jo bāhyamen pragaṭarūpase (jude) pr̥uthak dikhāī dete
hain aise (dhan) lakṣhmī, (dhāmā) makān, (sut) putra aur (rāmā) strī
ādi (mili) milakar (ik) ek (kyon) kaise (hvai) ho sakate
hain?
bhāvārtha :jisaprakār dūdh aur pānī ek ākāsh-kṣhetramen
mile hue hain; parantu apane-apane guṇ ādikī apekṣhāse donon
bilakul bhinna-bhinna hain; usīprakār yah jīv aur sharīr bhī mile
hue-ekākār dikhāī dete hain tathāpi ve donon apane-apane
svarūpādikī apekṣhāse (svadravya-kṣhetra-kāl-bhāvase) bilakul
pr̥uthak-pr̥uthak hain, to phi ra pragaṭarūpase bhinna dikhāī denevāle aise
moṭaragāṛī, dhan, makān, bāg, putra-putrī, strī ādi apane sāth
kaise ekamek ho sakate hain ? arthāt strī-putrādi koī bhī paravastu
apanī nahīn hai–isaprakār sarva padārthoṅko apanese bhinna jānakar

Page 138 of 192
PDF/HTML Page 162 of 216
single page version

background image
svasanmukhatāpūrvak samyagdr̥uṣhṭi jīv vītarāgatākī vr̥uddhi karatā hai, yah
‘‘anyatva bhāvanā’’ hai
..7..
6. ashuchi bhāvanā. ashuchi bhāvanā
pal rudhir rādh mal thailī, kīkas vasāditain mailī .
nav dvār bahain ghinakārī, as deh kare kim yārī ..8..
anvayārtha :jo (pal) mān̐s (rudhir) rakta (rādh)
pīv aur (mal) viṣhṭākī (thailī) thailī hai, (kīkas) hī,
(vasāditain) charabī ādise (mailī) apavitra hai aur jisamen
(ghinakārī) ghr̥uṇā-glāni utpanna karanevāle (nav dvār) nau daravāje
(bahain) bahate hain, (as) aise (deh) sharīramen (yārī) prem-rāg
(kimi) kaise (karai) kiyā jā sakatā hai?
bhāvārtha :yah sharīr to mān̐s, rakta pīv, viṣhṭā ādikī
thailī hai aur vah hayiān̐, charabī ādise bharā honeke kāraṇ apavitra
hai tathā nau dvāronse mail bāhar nikalatā hai, aise sharīrake prati moh-
rāg kaise kiyā jā sakatā hai ? yah sharīr ūparase to makkhīke
paṅkh samān patalī chamaṛīmen marḥā huā hai; isaliye bāharase sundar

Page 139 of 192
PDF/HTML Page 163 of 216
single page version

background image
lagatā hai, kintu yadi usakī bhītarī hālatakā vichār kiyā jāye
to usamen apavitra vastuen̐ bharī hain; isaliye usamen mamatva, ahaṅkār
yā rāg karanā vyartha hai .
yahān̐ sharīrako malin batalānekā āshay–bhedagnān dvārā
sharīrake svarūpakā gnān karāke, avināshī nij pavitra padamen ruchi
karānā hai; kintu sharīrake prati dveṣhabhāv utpanna karānekā āshay
nahīn . sharīr to usake apane svabhāvase hī ashuchimay hai aur yah
bhagavān ātmā nijasvabhāvase hī shuddha evan sadā shuchimay pavitra
chaitanya padārtha hai; isaliye samyagdr̥uṣhṭi jīv apane shuddha ātmākī
sanmukhatā dvārā apanī paryāyamen shuchitākī (pavitratākī) vr̥uddhi karatā
hai, yah ‘‘ashuchi bhāvanā’’ hai
..8..
7. āsrav bhāvanā. āsrav bhāvanā
jo yoganakī chapalāī, tātain hvai āsrav bhāī .
āsrav dukhakār ghanere, buddhivanta tinhen niravere ..9..
anvayārtha :(bhāī) he bhavya jīv ! (yoganakī)
yogoṅkī (jo) jo (chapalāī) chañchalatā hai, (tātain) usase (āsrav)
āsrav (hvai) hotā hai aur (āsrav) vah āsrav (ghanere) atyanta

Page 140 of 192
PDF/HTML Page 164 of 216
single page version

background image
(dukhakār) duḥkhadāyak hai; isaliye (budhivanta) buddhimān (tinhain)
use (niravere) dūr karẽn.
bhāvārtha :vikārī shubhāshubhabhāvarūp jo arūpī dashā
jīvamen hotī hai, vah bhāv-āsrav hai aur us samay navīn
karmayogya rajakaṇoṅkā svayam-svataḥ ānā (ātmāke sāth ek kṣhetramen
āgaman honā) so dravya-āsrav hai . [usamen jīvakī ashuddha paryāyen
nimittamātra hain . ]
puṇya aur pāp donon āsrav aur bandhake bhed hain .
puṇya– dayā, dān, bhakti, pūjā, vrat ādi shubharāg sarāgī
jīvako hote hain, ve arūpī ashubhabhāv hain aur vah bhāvapuṇya hai tathā
us samay navīn karmayogya rajakaṇoṅkā svayam-svataḥ ānā
(ātmāke sāth ek kṣhetramen āgaman honā) so dravyapuṇya hai . usamen
jīvakī ashuddhaparyāy nimittamātra hai .
pāp–hinsā, asatya, chorī ityādi jo ashubhabhāv hain vah
bhāvapāp hain, aur us samay karmayogya pudgaloṅkā āgaman honā
so dravyapāp hai. [usamen jīvakī ashuddha paryāyen nimitta mātra hain . ]
paramārthase (vāstavamen) puṇya-pāp (shubhāshubh) ātmāko
ahitakar hain, tathā vah ātmākī kṣhaṇik ashuddha avasthā hai . dravya
puṇya-pāp to paravastu hain, ve kahīn ātmākā hit-ahit nahīn kar
sakate–aisā yathārtha nirṇay pratyek gnānī jīvako hotā hai aur
isaprakār vichār karake samyagdr̥uṣhṭi jīv svadravyake avalambanake
balase jitane anshamen āsravabhāvako dūr karatā hai, utane anshamen
use vītarāgatākī vr̥uddhi hotī hai–use ‘‘āsrav bhāvanā’’ kahate
hain
..9..

Page 141 of 192
PDF/HTML Page 165 of 216
single page version

background image
8. samvar bhāvanā. samvar bhāvanā
jin puṇya-pāp nahin kīnā, ātam-anubhav chit dīnā .
tinahī vidhi āvat roke, samvar lahi sukh avaloke ..10..
anvayārtha :(jin) jinhonne (puṇya) shubhabhāv aur
(pāp) ashubhabhāv (nahin kīnā) nahīn kiye tathā mātra (ātam)
ātmāke (anubhav) anubhavamen [shuddha upayogamen ] (chit) gnānako
(dīnā) lagāyā hai (tinahī) unhonne hī (āvat) āte hue (vidhi)
karmoṅko (roke) rokā hai aur (samvar lahi) samvar prāpta karake
(sukh) sukhakā (avaloke) sākṣhātkār kiyā hai .
bhāvārtha :āsravakā rokanā so samvar hai . samyagdarshanādi
dvārā mithyātvādi āsrav rukate hain . shubhopayog tathā ashubhopayog
donon bandhake kāraṇ hain–aisā samyagdr̥uṣhṭi jīv pahalese hī jānatā
hai . yadyapi sādhakako nichalī bhūmikāmen shuddhatāke sāth alpa
shubhāshubhabhāv hote hain; kintu vah donoṅko bandhakā kāraṇ mānatā hai;
isaliye samyagdr̥uṣhṭi jīv svadravyake ālamban dvārā jitane anshamen
shuddhatā karatā hai, utane anshamen use samvar hotā hai aur vah kramashaḥ
shuddhatāmen vr̥uddhi karate hue pūrṇa shuddhatā arthāt samvar prāpta karatā hai .
yah ‘‘samvar bhāvanā’’ hai
..10..

Page 142 of 192
PDF/HTML Page 166 of 216
single page version

background image
9. nirjarā bhāvanā. nirjarā bhāvanā
nij kāl pāy vidhi jharanā, tāson nij kāj na saranā .
tap kari jo karma khipāvai, soī shivasukh darasāvai ..11..
anvayārtha :jo (nij kāl) apanī-apanī sthiti
(pāy) pūrṇa hone par (vidhi) karma (jharanā) khir jāte hain (tāson)
usase (nij kāj) jīvakā dharmarūpī kārya (na saranā) nahīn hotā;
kintu (jo) [nirjarā ] (tap kari) ātmāke shuddha pratapan dvārā
(karma) karmoṅkā (khipāvai) nāsh karatī hai [vah avipāk athavā
sakām nirjarā hai . ] (soī) vah (shivasukh) mokṣhakā sukh
(darasāvai) dikhalātī hai .
bhāvārtha :apanī-apanī sthiti pūrṇa hone par karmoṅkā
khir jānā to prati samay agnānīko bhī hotā hai; vah kahīn shuddhikā
kāraṇ nahīn hotā. parantu samyagdarshan-gnān-chāritra dvārā arthāt
ātmāke shuddha pratapan dvārā jo karma khir jāte hain, vah avipāk
athavā sakām nirjarā kahalātī hai . tadanusār shuddhikī vr̥uddhi hote-
hote sampūrṇa nirjarā hotī hai, tab jīv shivasukh arthāt sukhakī

Page 143 of 192
PDF/HTML Page 167 of 216
single page version

background image
pūrṇatārūp mokṣha prāpta karatā hai . aisā jānatā huā samyagdr̥uṣhṭi jīv
svadravyake ālamban dvārā jo shuddhikī vr̥uddhi karatā hai, yah ‘‘nirjarā
bhāvanā’’ hai
..11..
10. lok bhāvanā
kinahū na karau na dharai ko, ṣhaḍdravyamayī na harai ko .
so lokamānhi bin samatā, dukh sahai jīv nit bhramatā ..12..
anvayārtha :is lokako (kinahū) kisīne (na karau)
banāyā nahīn hai, (ko) kisīne (na dharai) ṭikā nahīn rakhā hai, (ko)
koī (na harai) nāsh nahīn kar sakatā; [aur yah lok ]
(ṣhaḍdravyamayī) chhah prakārake dravyasvarūp hai–chhah dravyonse paripūrṇa hai
(so) aise (lokamānhi) lokamen (bin samatā) vītarāgī samatā binā
(nit) sadaiv (bhramatā) bhaṭakatā huā (jīv) jīv (dukh sahai)
duḥkh sahan karatā hai .
bhāvārtha :brahmā ādi kisīne is lokako banāyā nahīn
hai; viṣhṇu yā sheṣhanāg ādi kisīne ise ṭikā nahīn rakhā hai tathā
mahādev ādi kisīse yah naṣhṭa nahīn hotā; kintu yah chhah dravyamay

Page 144 of 192
PDF/HTML Page 168 of 216
single page version

background image
lok svayanse hī anādi-ananta hai; chhahon dravya nitya sva-svarūpase
sthit rahakar nirantar apanī naī-naī paryāyon arthāt avasthāonse
utpād-vyayarūp pariṇaman karate rahate hain . ek dravyamen dūsare
dravyakā adhikār nahīn hai . yah chhah dravyasvarūp lok vah merā
svarūp nahīn hai, vah mujhase trikāl bhinna hai, main usase bhinna hūn̐;
merā shāshvat chaitanya-lok hī merā svarūp hai –aisā dharmī jīv
vichār karatā hai aur svonmukhatā dvārā viṣhamatā miṭākar,
sāmyabhāv-vītarāgatā barḥānekā abhyās karatā hai, yah ‘‘lok
bhāvanā’’ hai
..12..
11. bodhidurlabh bhāvanā. bodhidurlabh bhāvanā
antimagrīvakalauṅkī had, pāyo ananta viriyān pad .
par samyaggnān na lādhau; durlabh nijamen muni sādhau ..13..
anvayārtha :(antim) antim-navaven (grīvakalauṅkī had)
graiveyak takake (pad) pad (ananta viriyān) anantabār (pāyo) prāpta
kiye; tathāpi (samyaggnān) samyaggnān (na lādhau) prāpta na huā;
(durlabh) aise durlabh samyaggnānako (muni) munirājonne (nijamen)
apane ātmāmen (sādhau) dhāraṇ kiyā hai .

Page 145 of 192
PDF/HTML Page 169 of 216
single page version

background image
bhāvārtha :mithyādr̥uṣhṭi jīv mand kaṣhāyake kāraṇ anek-
bār graiveyak tak utpanna hokar ahamindrapadako prāpta huā hai; parantu
usane ek bār bhī samyaggnān prāpta nahīn kiyā; kyoṅki samyaggnān
prāpta karanā vah apūrva hai; use to svonmukhatāke ananta puruṣhārtha
dvārā hī prāpta kiyā jā sakatā hai aur aisā hone par viparīt
abhiprāy ādi doṣhoṅkā abhāv hotā hai .
samyagdarshan-gnān ātmāke āshrayase hī hote hain . puṇyase,
shubharāgase, jaṛ karmādise nahīn hote . is jīvane bāhya sanyog,
chāron gatike laukik pad anantabār prāpta kiye hain; kintu nij
ātmākā yathārtha svarūp svānubhav dvārā pratyakṣha karake use kabhī
nahīn samajhā, isaliye usakī prāpti apūrva hai .
bodhi arthāt nishchayasamyagdarshan-gnān-chāritrakī ekatā; us
bodhikī prāpti pratyek jīvako karanā chāhiye . samyagdr̥uṣhṭi jīv
svasanmukhatāpūrvak aisā chintavan karatā hai aur apanī bodhi aur
shuddhikī vr̥uddhikā bārambār abhyās karatā hai, yah ‘‘bodhidurlabh
bhāvanā’’ hai
..13..
12. dharma bhāvanā. dharma bhāvanā
jo bhāv mohatain nyāre, dr̥ug-gnān-vratādik sāre .
so dharma jabai jiy dhārai, tab hī sukh achal nihāre ..14..

Page 146 of 192
PDF/HTML Page 170 of 216
single page version

background image
anvayārtha :(moh tain) mohase (nyāre) bhinna, (sāre)
sārarūp athavā nishchay (jo) jo (dr̥ug-gnān-vratādik) darshan-
gnān-chāritrarūp ratnatray ādik (bhāv) bhāv hain, (so) vah (dharma)
dharma kahalātā hai . (jabai) jab (jiy) jīv (dhārai) use dhāraṇ
karatā hai (tab hī) tabhī vah (achal sukh) achal sukh-mokṣha
(nihārai) dekhatā hai–prāpta karatā hai .
bhāvārtha :moh arthāt mithyādarshan arthāt atattvashraddhān;
usase rahit nishchayasamyagdarshan, samyaggnān aur samyakchāritra
(ratnatray) hī sārarūp dharma hai . vyavahār ratnatray vah dharma nahīn
hai–aisā batalāneke liye yahān̐ gāthāmen ‘‘sāre’’ shabdakā prayog kiyā
hai . jab jīv nishchay ratnatrayasvarūp dharmako svāshray dvārā pragaṭ
karatā hai, tabhī vah sthir, akṣhayasukh (mokṣha) prāpta karatā hai .
isaprakār chintavan karake samyagdr̥uṣhṭi jīv svonmukhatā dvārā shuchikī
vr̥uddhi bārambār karatā hai . yah ‘‘dharma bhāvanā’’ hai
..14...
ātmānubhavapūrvak bhāvaliṅgī munikā svarūp
so dharma muninakari dhariye, tinakī karatūti uchariye .
tākon suniye bhavi prānī, apanī anubhūti pichhānī ..15..
anvayārtha :(so) aisā ratnatray (dharma) dharma
(muninakari) muniyon dvārā (dhariye) dhāraṇ kiyā jātā hai,
(tinakī) un muniyoṅkī (karatūti) kriyāen̐ (uchariye) kahī jātī
hain, (bhavi prānī) he bhavya jīvon ! (tāko) use (suniye) suno aur
(apanī) apane ātmāke (anubhūti) anubhavako (pichhānī)
pahichāno .

Page 147 of 192
PDF/HTML Page 171 of 216
single page version

background image
bhāvārtha :nishchayaratnatrayasvarūp dharmako bhāvaliṅgī digambar
jain muni hī aṅgīkār karate hain–anya koī nahīn . ab, āge un
muniyoṅke sakalachāritrakā varṇan kiyā jātā hai . he bhavyon ! un
munivaroṅkā chāritra suno aur apane ātmākā anubhav karo
..15..
pān̐chavīn ḍhālakā sārānsh
yah bārah bhāvanāen̐ chāritraguṇakī ānshik shuddha paryāyen hain;
isaliye ve samyagdr̥uṣhṭi jīvako hī ho sakatī hain . samyak prakārase
yah bārah prakārakī bhāvanāen̐ bhānese vītarāgatākī vr̥uddhi hotī hai .
in bārah bhāvanāoṅkā chintavan mukhyarūpase to vītarāgī digambar
jain munirājako hī hotā hai tathā gauṇarūpase samyagdr̥uṣhṭiko bhī hotā
hai . jisaprakār pavanake laganese agni bhabhak uṭhatī hai; usīprakār
antaraṅg pariṇāmoṅkī shuddhatā sahit in bhāvanāoṅkā chintavan
karanese samatābhāv pragaṭ hotā hai aur usase mokṣhasukh pragaṭ hotā
hai . svonmukhatāpūrvak in bhāvanāonse sansār, sharīr aur bhogoṅke
prati visheṣh upekṣhā hotī hai aur ātmāke pariṇāmoṅkī nirmalatā
barḥatī hai .
in bārah bhāvanāoṅkā svarūp vistārase jānanā ho to
‘‘svāmī kārtikeyānuprekṣhā,’’ ‘‘gnānārṇav’’ ādi granthoṅkā avalokan
karanā chāhiye .
anityādi chintavan dvārā sharīrādiko burā jānakar,
ahitakārī mānakar unase udās honekā nām anuprekṣhā nahīn hai;
kyoṅki yah to jisaprakār pahale kisīko mitra mānatā thā, tab
usake prati rāg thā aur phi ra usake avaguṇ dekhakar usake prati
udāsīn ho gayā . usīprakār pahale sharīrādise rāg thā, kintu

Page 148 of 192
PDF/HTML Page 172 of 216
single page version

background image
bādamen unake anityādi avaguṇ dekhakar udāsīn ho gayā; parantu
aisī udāsīnatā to dveṣharūp hai . kintu apane tathā sharīrādike
yathāvat svarūpako jānakar, bhramakā nivāraṇ karake, unhen bhalā
jānakar rāg na karanā tathā burā jānakar dveṣh na karanā–aisī
yathārtha udāsīnatāke hetu anityatā ādikā yathārtha chintavan karanā
hī sachchī anuprekṣhā hai .
(mokṣhamārgaprakāshak pr̥u. 229, shrī ṭoḍaramal smārak
granthamālāse prakāshit) .
pān̐chavīn ḍhālakā bhed-saṅgrah
anuprekṣhā athavā bhāvanā :– anitya, asharaṇ, sansār, ekatva,
anyatva, ashuchi, āsrav, samvar, nirjarā, lok, bodhidurlabh
aur dharma–ye bārah hain .
indriyoṅke viṣhay :– sparsha, ras, gandh, varṇa, aur shabda –ye pān̐ch
hain .
nirjarā :–ke chār bhed hain–akām, savipāk, sakām, avipāk .
yog :–dravya aur bhāv .
parivartan :–pān̐ch prakār hain– dravya, kṣhetra, kāl, bhav aur bhāv .
maladvār :–do kān, do ān̐khen, do nāsikā chhidra, ek mun̐h tathā
mal-mūtradvār do–isaprakār nau .
vairāgya :–sansār, sharīr aur bhog– in tīnonse udāsīnatā .
kudhātu :–pīv, lahū, vīrya, mal, charabī, mān̐s aur hī ādi .

Page 149 of 192
PDF/HTML Page 173 of 216
single page version

background image
pān̐chavīn ḍhālakā lakṣhaṇ-saṅgrah
anuprekṣhā (bhāvanā) :–bhedagnānapūrvak sansār, sharīr aur bhogādike
svarūpakā bārambār vichār karake unake prati udāsīnabhāv
utpanna karanā .
ashubh upayog :–hinsādimen athavā kaṣhāy, pāp aur vyasanādi
nindāpātra kāryommen pravr̥utti .
asurakumār :–asur nāmak devagati-nāmakarmake udayavāle
bhavanavāsī dev .
karma :–ātmā rāgādi vikārarūpase pariṇamit ho to usamen
nimittarūp honevāle jaṛakarma-dravyakarma .
gati :–narak, tiryañch, dev aur manuṣhyarūp jīvakī avasthāvisheṣhako
gati kahate hain, usamen gati nāmak nāmakarma nimitta hai .
graiveyak :–solahaven svargase ūpar aur pratham anudishase nīche,
devoṅko rahaneke sthān .
dev :–devagatiko prāpta jīvoṅko dev kahate hain; ve aṇimā, mahimā,
laghimā, garimā, prāpti, prākāmya, īshitva aur vashitva –in
āṭh siddhi (aishvarya) vāle hote hain; unake manuṣhya samān
ākāravālā sapta kudhātu rahit sundar sharīr hotā hai .
dharma :–duḥkhase mukti dilānevālā nishchayaratnatrayarūp mokṣhamārga;
jisase ātmā mokṣha prāpta karatā hai . (ratnatray arthāt
samyagdarshan-gnān-chāritra . )

Page 150 of 192
PDF/HTML Page 174 of 216
single page version

background image
dharmake bhinna-bhinna lakṣhaṇ :–1. vastukā svabhāv vah dharma; 2.
ahinsā; 3. uttamakṣhamādi das lakṣhaṇ; 4. nishchayaratnatray .
pāp :–mithyādarshan, ātmākī viparīt samajh, hinsādi ashubhabhāv
so pāp hai .
puṇya :–dayā, dān, pūjā, bhakti, vratādike shubhabhāv, mandakaṣhāy vah
jīvake chāritraguṇakī ashuddha dashā hai . puṇya-pāp donon
āsrav hain, bandhanake kāraṇ hain .
bodhi :–samyagdarshan-gnān-chāritrakī ekatā .
muni (sādhu parameṣhṭhī) :–samasta vyāpārase vimukta, chār prakārakī
ārādhanāmen sadā līn, nirgranth aur nirmoh aise sarva sādhu
hote hain . samasta bhāvaliṅgī muniyoṅko nagna digambaradashā
tathā sādhuke 28 mūlaguṇ hote hain .
yog :–man, vachan, kāyāke nimittase ātmāke pradeshoṅkā kampan
honā use dravyayog kahate hain . karma aur nokarmake grahaṇamen
nimittarūp jīvakī shaktiko bhāvayog kahate hain .
shubh upayog :–devapūjā, svādhyāy, dayā, dānādi, aṇuvrat-
mahāvratādi shubhabhāvarūp ācharaṇ .
sakalavrat :– 5- mahāvrat, 5- samiti, 6- āvashyak, 5-
indriyajay, 6- keshaloñch, asnān, bhūmishayan,
adantadhovan, khaṛe-khaṛe āhār, dinamen ek bār āhār-
jal tathā nagnatā ādikā pālan–so vyavahārase sakalavrat
hai aur ratnatrayakī ekatārūp ātmasvabhāvamen sthir honā so
nishchayase sakalavrat hai .

Page 151 of 192
PDF/HTML Page 175 of 216
single page version

background image
sakalavratī :–(sakalavratoṅke dhārak) ratnatrayakī ekatārūp svabhāvamen
sthir rahanevāle mahāvratake dhārak digambar muni ve nishchay
sakalavratī hain .
antar-pradarshan
1. anuprekṣhā aur bhāvanā paryāyavāchī shabda hain; unamen koī antar
nahīn hai .
2. dharmabhāvanāmen to bārambār vichārakī mukhyatā hai aur dharmamen nij
guṇommen sthir honekī pradhānatā hai .
3. vyavahār sakalavratamen to pāpoṅkā sarvadesh tyāg kiyā jātā
hai aur vyavahār aṇuvratamen unakā ekadesh tyāg kiyā jātā
hai; itanā in donommen antar hai .
pān̐chavīn ḍhālakī prashnāvalī
1. anityabhāvanā, anyatvabhāvanā, avipākanirjarā, akāmanirjarā,
asharaṇabhāvanā, ashuchibhāvanā, āsravabhāvanā, ekatvabhāvanā,
dharmabhāvanā, nishchayadharma, bodhidurlabhabhāvanā, lokabhāvanā,
samvarabhāvanā, sakāmanirjarā, savipākanirjarā ādike lakṣhaṇ
samajhāo .
2. sakalavratamen aur vikalavratamen, anuprekṣhāmen aur bhāvanāmen, dharmamen
aur dharmadravyamen, dharmamen aur dharmabhāvanāmen tathā ekatvabhāvanā
aur anyatvabhāvanāmen antar batalāo .
3. anuprekṣhā, anityatā, anyatva aur asharaṇapanekā svarūp
dr̥uṣhṭānta sahit samajhāo .

Page 152 of 192
PDF/HTML Page 176 of 216
single page version

background image
4. akām nirjarākā niṣhprayojanapanā, achal sukhakī prāpti,
karmake āsravakā nirodh, puṇyake tyāgakā upadesh aur
sānsārik sukhoṅkī asāratā ādike kāraṇ batalāo .
5. amuk bhāvanākā vichār aur lābh, ātmagnānakī prāptikā
samay aur lābh, indradhanuṣh, auṣhadhi sevanakī sārthakatā-
nirarthakatā, bārah bhāvanāoṅke chintavanase lābh, mantrādikī
sārthakatā aur nirarthakatā . vairāgyakī vr̥uddhikā upāy,
indradhanuṣhya tathā bijalīkā dr̥uṣhṭānta kyā samajhāte hain? lokakā
kartā-hartā mānanese hāni, samatā na rakhanese hāni, sānsārik
sukhakā pariṇām aur mokṣha-sukhakī prāptikā samay-ādikā
spaṣhṭa varṇan karo .
6. amuk shabda, charaṇ tathā chhandakā artha-bhāvārtha samajhāo .
lokakā nak shā banāo aur pān̐chavīn ḍhālakā sārānsh kaho .

Page 153 of 192
PDF/HTML Page 177 of 216
single page version

background image


chhaṭhavīn ḍhāl

(harigīt chhanda)
ahinsā, satya, achaurya, brahmacharya mahāvratake lakṣhaṇ
ṣhaṭkāy jīv na hananatain, sab vidh daravahinsā ṭarī .
rāgādi bhāv nivāratain, hinsā na bhāvit avatarī ..
jinake na lesh mr̥uṣhā na jal, mr̥uṇ hū binā dīyo gahain .
aṭhadashasahasavidh shīladhar, chidbrahmamen nit rami rahain ..1..
anvayārtha :(ṣhaṭkāy jīv) chhah kāyake jīvoṅko (na
hananatain) ghāt na karaneke bhāvase (sab vidh) sarva prakārakī
(daravahinsā) dravyahinsā (ṭarī) dūr ho jātī hai aur (rāgādi bhāv)
rāg-dveṣh, kām, krodh, mān, māyā, lobh ādi bhāvoṅko (nivāratain)
dūr karanese (bhāvit hinsā) bhāvahinsā bhī (na avatarī) nahīn hotī,
(jinake) un muniyoṅko (lesh) kiñchit (mr̥uṣhā) jhūṭh (na) nahīn
hotī, (jal) pānī aur (mr̥uṇ) miṭṭī (hū) bhī (binā dīyo) diye
binā (na gahain) grahaṇ nahīn karate tathā (aṭhadashasahas) aṭhārah
hajār (vidh) prakārake (shīl) shīlako-brahmacharyako (dhar) dhāraṇ
karake (nit) sadā (chidbrahmamen) chaitanyasvarūp ātmāmen (rami rahain)
līn rahate hain .
bhāvārtha :nishchayasamyagdarshan-gnānapūrvak svarūpamen nirantar
ekāgratāpūrvak ramaṇ karanā hī munipanā hai . aisī bhūmikāmen
nirvikalpa dhyānadashārūp sātavān̐ guṇasthān bārambār ātā hī hai .
chhaṭhaven guṇasthānake samay unhen pañch mahāvrat, nagnatā, samiti ādi
aṭṭhāīs mūlaguṇake shuddhabhāv hote hain; kintu use ve dharma nahīn mānate


Page 155 of 192
PDF/HTML Page 179 of 216
single page version

background image
tathā us kāl bhī unhen tīn kaṣhāy chaukaṛīke abhāvarūp shuddha
pariṇati nirantar vartatī hī hai .
chhah kāy (pr̥ithvīkāy ādi pān̐ch sthāvar kāy tathā ek
tras kāy)ke jīvoṅkā ghāt karanā so dravyahinsā hai aur rāg, dveṣh,
kām, krodh, mān ityādi bhāvoṅkī utpatti honā so bhāvahinsā hai .
vītarāgī muni (sādhu) yah do prakārakī hinsā nahīn karate; isaliye
unako (1) ahinsā mahāvrat
hotā hai . sthūl yā sūkṣhma–aise donon
prakārakī jhūṭh ve nahīn bolate; isaliye unako (2) satya mahāvrat
hotā hai . anya kisī vastukī to bāt hī kyā, kintu miṭṭī aur
pānī bhī diye binā grahaṇ nahīn karate; isaliye unako (3)
achauryamahāvrat hotā hai . shīlake aṭhārah hajār bhedoṅkā sadā pālan
karate hain aur chaitanyarūp ātmasvarūpamen līn rahate hain; isaliye
unako (4) brahmacharya (ātma-sthiratārūp) mahāvrat hotā hai
..1..
parigrahatyāg mahāvrat, īryā samiti aur bhāṣhā samiti
antar chaturdas bhed bāhir, saṅg dasadhātain ṭalain .
paramād taji chaukar mahī lakhi, samiti īryātain chalain ..
yahān̐ vākya badalanese mahāvratoṅke lakṣhaṇ banate hain, jaise ki–donon
prakārakī hinsā na karanā so ahinsā mahāvrat hai–ityādi
.
adatta vastuoṅkā pramādase grahaṇ karanā hī chorī kahalātī hai;
isaliye pramād na hone par bhī munirāj nadī tathā jharane ādikā
prāsuk huā jal, bhasma (rākh) tathā apane āp gire hue semal
ke phal aur tumbīphal ādikā grahaṇ kar sakate hain –aisā
‘‘shlokavārtikālaṅkār’’ kā abhimat hai
. (pr̥u. 463)

Page 156 of 192
PDF/HTML Page 180 of 216
single page version

background image
anvayārtha :[ve vītarāgī digambar jain muni ]
(chaturdas bhed) chaudah prakārake (antar) antaraṅg tathā (dasadhā) das
prakārake (bāhir) bahiraṅg (saṅg) parigrahase (ṭalain) rahit hote hain .
(paramād) pramād-asāvadhānī (taji) chhoṛakar (chaukar) chār hāth
(mahī) jamīn (lakhi) dekhakar (īryā) īyā (samiti tain) samitise
(chalain) chalate hain aur (jinake) jin munirājoṅke (mukhachandra tain)
mukharūpī chandrase (jag suhitakar) jagatakā sachchā hit karanevālā
tathā (sab ahitakar) sarva ahitakā nāsh karanevālā, (shruti
sukhad) sunanemen priy lage aisā (sab sanshay) samasta sanshayoṅkā (harain)
nāshak aur (bhram rogahar) mithyātvarūpī rogako haranevālā (vachan-
amr̥ut) vachanarūpī amr̥ut (jharain) jharatā hai .
bhāvārtha :vītarāgī muni chaudah prakārake antaraṅg aur
das prakārake bahiraṅg parigrahonse rahit hote hain; isaliye unako (5)
parigrahatyāg-mahāvrat hotā hai . dinamen sāvadhānīpūrvak chār hāth
jag-suhitakar sab ahitahar, shruti sukhad sab sanshay harain .
bhramarog-har jinake vachan, mukhachandratain amr̥ut jharain ..2..