Chha Dhala-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 13,14,14: chhah anAyatan tathA tin mooDhatA dosh,15: avrati samyagdrashtikee devo dwarA pooja aur gyaAnikeegruhathapanems apriti,16: samyaktvakee mahimA, samyagdrashtike anupatti sthAn tathA sarvottam sukh aur sarv dharmakA mool,17: samyagdarshanks binA gyAn aur chAritrakA mithyApanA (Dhal 3),1: samyaggyAnkA lakShan aur usakA samay (Dhal 4),2: samyagdarshan aur samyaggyAname antar (Dhal 4); Teesaree dhalka saransh; Teesaree dhalka bhed sangrah; Teesaree dhalkA lakShan sangrah; Antar-pradarshan; Teesaree dhalkee prashnavali; Chauthee Dhal.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 6 of 11

 

Page 77 of 192
PDF/HTML Page 101 of 216
single page version

background image
Chanda 13 (uttarArddha)
mad nAmak ATh doSh
pitA bhUp vA mAtul nR^ip jo, hoy na tau mad ThAnai .
mad na rUpakau, mad na j~nAnakau, dhan-balakau mad bhAnai ..13..
Chanda 14 (pUrvArddha)
tapakau mad na, mad ju prabhutAkau, karai na so nij jAnai .
mad dhArai.n tau yahI doSh vasu, samakitakau mal ThAnai ..
anvayArtha :[jo jIv ] (jo) yadi (pitA) pitA
Adi pitR^ipakShake svajan (bhUp) rAjAdi (hoy) ho.n (tau) to (mad)
abhimAn (na ThAnai) nahI.n karatA, [yadi ] (mAtul) mAmA Adi
mAtR^ipakShake svajan (nR^ip) rAjAdi (hoy) ho.n to (mad) abhimAn
(na) nahI.n karatA, (j~nAnakau) vidyAkA (mad na) abhimAn nahI.n

Page 78 of 192
PDF/HTML Page 102 of 216
single page version

background image
karatA, (dhanakau) lakShmIkA (mad bhAnai) abhimAn nahI.n karatA,
(balakau) shaktikA (mad bhAnai) abhimAn nahI.n karatA, (tapakau)
tapakA (mad na) abhimAn nahI.n karatA, (ju) aur (prabhutAkau)
aishvarya, ba.DppanakA (mad na karai) abhimAn nahI.n karatA (so) vah
(nij) apane AtmAko (jAnai) jAnatA hai . [yadi jIv unakA ]
(mad) abhimAn (dhArai) rakhatA hai to (yahI) Upar kahe hue mad
(vasu) ATh (doSh) doSh rUp hokar (samakitakau) samyaktvako-
samyakdarshanako (mal) dUShit (ThAnai) karate hai.n .
bhAvArtha :pitAke gotrako kul aur mAtAke gotrako jAti
kahate hai.n .
(1) pitA Adi pitR^ipakShame.n rAjAdi pratApI puruSh honese ‘‘mai.n
rAjakumAr hU.N Adi’’ abhimAn karanA so kul-mad hai .
(2) mAmA Adi mAtR^ipakShame.n rAjAdi pratApI puruSh honekA abhimAn
karanA so jAti-mad hai .
(3) shArIrik saundaryakA mad karanA so rUp-mad hai .
(4) apanI vidyAkA abhimAn karanA so j~nAn-mad hai .
(5) apanI dhan-sampattikA abhimAn karanA so dhan-mad hai .
(6) apanI shArIrik shaktikA garva karanA so bal-mad hai .
(7) apane vrat-upavAsAdi tapakA garva karanA so tap-mad hai .
(8) apane ba.Dppan aur Aj~nAkA garva karanA so prabhutA-mad hai .
is prakAr kul, jAti, rUp, j~nAn, dhan, bal, tap aur
prabhutA–yah ATh mad-doSh kahalAte hai.n . jo jIv in AThakA garva
nahI.n karatA, vahI AtmAkA j~nAn kar sakatA hai . yadi unakA garva

Page 79 of 192
PDF/HTML Page 103 of 216
single page version

background image
karatA hai to yah mad samyagdarshanake ATh doSh banakar use dUShit
karate hai.n . (Chanda 13 kA uttarArddha tathA 14 kA pUrvArddha) .
Chanda 14 (uttarArddha)
Chah anAyatan tathA tIn mU.DhtA doSh
kuguru-kudev-kuvR^iShasevakakI nahi.n prasha.ns ucharai hai .
jinamuni jinashrut vin kugurAdik, tinhai.n na naman karai hai ..14..
anyavArtha–[samyagdR^iShTi jIv ] (kuguru-kudev-kuvR^iSh-
sevakakI,) kuguru, kudev aur kudharma-sevakakI (prasha.ns) prasha.nsA
(nahi.n ucharai hai) nahI.n karatA . (jin) jinendradev (muni) vItarAgI
muni [aur ] (jinashrut) jinavANI (vin)ke atirikta [jo ]
(kugurAdi) kuguru, kudev, kudharma hai.n (tinhe.n) unhe.n (naman) namaskAr
(na karai hai) nahI.n karatA .
bhAvArtha :kuguru, kudev, kudharma; kuguru sevak, kudev
sevak tathA kudharma sevak–yah Chah anAyatan (dharmake asthAn)
doSh kahalAte hai.n . unakI bhakti, vinay aur pUjanAdi to dUr
rahI; kintu samyagdR^iShTi jIv unakI prasha.nsA bhI nahI.n karatA;
kyo.nki unakI prasha.nsA karanese bhI samyaktvame.n doSh lagatA hai .
samyagdR^iShTi jIv jinendra dev, vItarAgI muni aur jinavANIke
atirikta kudev aur kushAstrAdiko (bhay, AshA, lobh aur
sneh Adike kAraN bhI) namaskAr nahI.n karatA; kyo.nki unhe.n
namaskAr karane mAtrase bhI samyaktva dUShit ho jAtA hai . kuguru-
sevA, kudev-sevA tathA kudharma-sevA–ye tIn bhI samyaktvake
mU.DhtA nAmak doSh hai.n
..14..

Page 80 of 192
PDF/HTML Page 104 of 216
single page version

background image
avratI samyagdR^iShTikI devo.n dvArA pUjA aur
gR^ihasthapaneme.n aprIti
doSharahit guNasahit sudhI je, samyagdarash sajai.n hai.n .
charitamohavash lesh na sa.njam, pai suranAth jajai.n hai.n ..
gehI pai gR^ihame.n na rachai.n, jyo.n jalatai.n bhinna kamal hai .
nagaranArikau pyAr yathA, kAdeme.n hem amal hai ..15..
anvayArtha :(je) jo (sudhI) buddhimAn puruSh [Upar
kahe hue ] (doSh rahit) pachchIs doSh rahit [tathA ] (guNasahit)
niHsha.nkAdi ATh guNo.n sahit (samyagdarash) samyagdarshanase (sajai.n hai.n)
bhUShit hai.n [unhe.n ] (charitamohavash) apratyAkhyAnAvaraNIy
chAritramohanIy karmake udayavash (lesh) ki.nchit bhI (sa.njam) sa.nyam
(na) nahI.n hai (pai) tathApi (suranAth) devo.nke svAmI indra [unakI ]
(jajai.n hai.n) pUjA karate hai.n; [yadyapi ve ] (gehI) gR^ihastha hai.n (pai) tathApi
(gR^ihame.n) gharame.n (na rachai.n) nahI.n rAchate . (jyo.n) jis prakAr (kamal)
kamal (jalatai.n) jalase (bhinna) bhinna hai [tathA ] (yathA) jis prakAr
(kAdeme.n)kIcha.Dme.n (hem) suvarNa (amal hai) shuddha rahatA hai,
[usIprakAr unakA gharame.n ] (nagaranArikau) veshyAke (pyAr yathA)
premakI bhA.Nti (pyAr) prem [hotA hai . ]

Page 81 of 192
PDF/HTML Page 105 of 216
single page version

background image
bhAvArtha :jo vivekI pachchIs doSh rahit tathA ATh a.ng
(ATh guN) sahit samyagdarshan dhAraN karate hai.n, unhe.n
apratyAkhyAnAvaraNIy kaShAyake tIvra udayame.n yukta honeke kAraN,
yadyapi sa.nyamabhAv leshamAtra nahI.n hotA; tathApi indrAdi unakI pUjA
arthAt Adar karate hai.n . jis prakAr pAnIme.n rahane par bhI kamal
pAnIse alipta rahatA hai; usIprakAr samyagdR^iShTi gharame.n rahate hue bhI
gR^ihasthadashAme.n lipta nahI.n hotA, udAsIn (nirmohI) rahatA hai . jis
prakAr
1veshyAkA prem mAtra paiseme.n hI hotA hai, manuShya par nahI.n hotA;
usIprakAr samyagdR^iShTikA prem samyaktvame.n hI hotA hai; kintu
gR^ihasthapaneme.n nahI.n hotA
. tathA jis prakAr sonA kIcha.Dme.n pa.De rahane
par bhI nirmal rahatA hai; usIprakAr samyagdR^iShTi jIv gR^ihasthadashAme.n
rahane par bhI usame.n lipta nahI.n hotA; kyo.nki vah use
2tyAjya,
(tyAgane yogya) mAnatA hai .3
samyaktvakI mahimA, samyagdR^iShTike anutpatti sthAn tathA
sarvottam sukh aur sarva dharmakA mUl
pratham narak vin ShaT bhU jyotiSh vAn bhavan Sha.nDh nArI .
thAvar vikalatray pashume.n nahi.n, upajat samyakdhArI ..
tInalok tihu.NkAl mA.Nhi.n nahi.n, darshan so sukhakArI .
sakal dharmako mUl yahI, is bin karanI dukhakArI ..16..
1yahA.N veshyAke premase mAtra aliptatAkI tulanA kI gaI hai .
2viShayAsakto.api sadA sarvArambheShu vartamAno.api .
mohavilAsaH eShaH iti sarva.n manyate heya.n ..341..(svAmI kArti0)
3rogIko auShadhisevan aur bandIko kArAgR^ih bhI isake dR^iShTAnta hai.n .

Page 82 of 192
PDF/HTML Page 106 of 216
single page version

background image
anvayArtha :(samyakdhArI) samyagdR^iShTi jIv (pratham
narak vin) pahale narakake atirikta (ShaT bhU) sheSh Chah narako.nme.n–
(jyotiSh) jyotiShI devo.nme.n, (vAn) vya.ntar devo.nme.n, (bhavan)
bhavanavAsI devo.nme.n (Sha.nDh) nupa.nsako.nme.n (nArI) striyo.nme.n, (thAvar) pA.Nch
sthAvaro.nme.n, (vikalatray) dvIndriy, trIndriy aur chaturindriy jIvo.nme.n
tathA (pashume.n) karmabhUmike pashuo.nme.n (nahi.n upajat) utpanna nahI.n
hote . (tInalok) tInalok (tihu.nkAl) tInakAlame.n (darshan so)
samyagdarshanake samAn (sukhakArI) sukhadAyak (nahi.n) anya kuCh
nahI.n hai, (yahI) yah samyagdarshan hI (sakal dharamako) samasta
dharmo.nkA (mUl) mUl hai; (is bin) is samyagdarshanake binA
(karanI) samasta kriyAe.N (dukhakArI) duHkhadAyak hai.n .
bhAvArtha :samyagdR^iShTi jIv Ayu pUrNa hone par jab mR^ityu prApta
karate hai.n, tab dUsarese sAtave.n narakake nArakI, jyotiShI, vyantar,
bhavanavAsI, napu.nsak sab prakArakI strI, ekendriy, dvIndriy,
trIndriy, chaturindriy aur karmabhUmike pashu nahI.n hote; (nIch
kulavAle, vikR^it a~N.hgavAle, alpAyuvAle tathA daridrI nahI.n hote)
vimAnavAsI dev, bhogabhUmike manuShya athavA tirya.nch hI hote hai.n .

Page 83 of 192
PDF/HTML Page 107 of 216
single page version

background image
karmabhUmike tirya.nch bhI nahI.n hote . kadAchit narakame.n jAye.n to pahale
narakase nIche nahI.n jAte . tInalok aur tInakAlame.n samyagdarshanake
samAn sukhadAyak anya koI vastu nahI.n hai . yah samyagdarshan hI
sarva dharmo.nkA mUl hai . isake atirikta jitane kriyAkANDa hai.n ve
sab duHkhadAyak hai.n
..16..
samyagdarshanake binA j~nAn aur chAritrakA mithyApanA
mokShamahalakI paratham sI.DhI, yA bin j~nAn-charitrA .
samyaktA na lahai, so darshan dhAro bhavya pavitrA ..
‘‘daul’’ samajh sun chet sayAne, kAl vR^ithA mat khovai .
yah narabhav phi ra milan kaThin hai, jo samyak nahi.n hovai ..17..
aisI dashAme.n samyagdR^iShTi pratham narakake napu.nsako.nme.n bhI utpanna hotA hai;
unase bhinna anya napu.nsako.nme.n usakI utpatti honekA niShedh hai
.
TippaNI–jis prakAr shreNik rAjA sAtave.n narakakI AyukA bandha karake
phi ra samyaktva ko prApta hue the, usase yadyapi unhe.n narakame.n to jAnA
hI pa.DA; kintu Ayu sAtave.n narakase ghaTakar pahale narakakI hI
rahI
. is prakAr jo jIv samyagdarshan prApta karanese pUrva tirya.nch
athavA manuShya AyukA bandha karate hai.n, ve bhogabhUmi me.n jAte hai.n;
kintu karmabhUmime.n tirya.nch athavA manuShyarUpame.n utpanna nahI.n hote
.

Page 84 of 192
PDF/HTML Page 108 of 216
single page version

background image
anvayArtha :[yah samyagdarshan ] (mokShamahalakI)
mokSharUpI mahalakI (paratham) pratham (sI.DhI) sI.DhI hai; (yA bin)
is samyagdarshanake binA (j~nAn charitrA) j~nAn aur chAritra
(samyaktA) sachchAI (na lahai) prApta nahI.n karate; isaliye (bhavya) he
bhavya jIvo ! (so) aise (pavitrA) pavitra (darshan) samyagdarshanako
(dhAro) dhAraN karo . (sayAne ‘daul’) he samajhadAr daulatarAm !
(sun) sun (samajh) samajh aur (chet) sAvadhAn ho, (kAl)
samayako (vR^ithA) vyartha (mat khovai) na ga.NvA; [kyo.nki ] (jo) yadi
(samyak) samyagdarshan (nahi.n hovai) nahI.n huA to (yah) yah
(narabhav) manuShya paryAy (phi ra) punaH (milan) milanA (kaThin hai)
durlabh hai .
bhAvArtha :yah samyagdarshan hI mokSharUpI mahalame.n
pahu.NchanekI pratham sI.DhI hai . isake binA j~nAn aur chAritra
samyakpaneko prApta nahI.n hote arthAt jab tak samyagdarshan na ho,
tab tak j~nAn vah mithyAj~nAn aur chAritra vah mithyAchAritra
kahalAtA hai; samyagj~nAn tathA samyakchAritra nahI.n kahalAte .
isaliye pratyek AtmArthIko aisA pavitra samyagdarshan avashya dhAraN
karanA chAhiye . paNDit daulatarAmajI apane AtmAko sambodh kar
kahate hai.n ki–he vivekI AtmA ! tU aise pavitra samyagdarshanake
svarUpako svaya.n sunakar anya anubhavI j~nAniyo.nse prApta karaneme.n
sAvadhAn ho; apane amUlya manuShyajIvanako vyartha na ga.NvA . is
janmame.n hI yadi samyaktva prApta na kiyA to phi ra manuShya paryAy Adi
achChe yog punaH punaH prApta nahI.n hote
..17..
samyagdR^iShTi jIvakI, nishchay kugati na hoy .
pUrvabandha te.n hoy to samyak doSh na koy ..

Page 85 of 192
PDF/HTML Page 109 of 216
single page version

background image
tIsarI DhAlakA sArA.nsh
AtmAkA kalyAN sukh prApta karaneme.n hai . AkulatAkA miT
jAnA vah sachchA sukh hai; mokSha hI sukharUp hai; isaliye pratyek
AtmArthIko mokShamArgame.n pravR^itti karanA chAhiye .
nishchayasamyagdarshan-samyagj~nAn-samyagchAritra–in tIno.nkI
ekatA so mokShamArga hai . usakA kathan do prakArase hai . nishchay-
samyagdarshan-j~nAn-chAritra to vAstavame.n mokShamArga hai aur vyavahAr-
samyagdarshan-chAritra vah mokShamArga nahI.n hai; kintu vAstavame.n bandhamArga
hai; lekin nishchayamokShamArgame.n sahachar honese use vyavahAramokShamArga
kahA jAtA hai .
AtmAkI paradravyo.nse bhinnatAkA yathArtha shraddhAn so nishchay-
samyagdarshan hai aur paradravyo.nse bhinnatAkA yathArtha j~nAn so nishchay-
samyagj~nAn hai . paradravyo.nkA Alamban Cho.Dkar AtmasvarUpame.n lIn
honA so nishchayasamyakchAritra hai tathA sAto.n tattvo.nkA yathAvat
bhedarUp aTal shraddhAn karanA so vyavahAr-samyagdarshan kahalAtA hai .
yadyapi sAt tattvo.nke bhedakI aTal shraddhA shubharAg honese vAstavame.n
samyagdarshan nahI.n hai; kintu nichalI dashAme.n (chauthe, pA.Nchave.n aur ChaThave.n
guNasthAname.n) nishchayasamyaktvake sAth sahachar honese vah vyavahAr-
samyagdarshan kahalAtA hai .
ATh mad, tIn mU.DhtA, Chah anAyatan aur sha.nkAdi
ATh–ye samyaktvake pachchIs doSh hai.n, tathA niHsha.nkitAdi ATh
samyaktvake a.ng (guN) hai.n; unhe.n bhalIbhA.Nti jAnakar doShakA tyAg
tathA guNakA grahaN karanA chAhiye .

Page 86 of 192
PDF/HTML Page 110 of 216
single page version

background image
jo vivekI jIv nishchayasamyaktvako dhAraN karatA hai, use
jab tak nirbalatA hai, tab tak puruShArthakI mandatAke kAraN yadyapi
ki.nchit sa.nyam nahI.n hotA; tathApi vah indrAdike dvArA pUjA jAtA
hai . tIn lok aur tIn kAlame.n nishchayasamyaktvake samAn sukhakArI
anya koI vastu nahI.n hai . sarva dharmo.nkA mUl, sAr tathA mokShamArgakI
pratham sI.DhI yah samyaktva hI hai; isake binA j~nAn aur chAritra
samyakpaneko prApta nahI.n hote; kintu mithyA hI kahalAte hai.n .
AyuShyakA bandha honese pUrva samyaktva dhAraN karanevAlA jIv
mR^ityuke pashchAt dUsare bhavame.n nArakI, jyotiShI, vya.ntar, bhavanavAsI,
napu.nsak, strI, sthAvar, vikalatray, pashu, hInA.ng, nIch gotravAlA,
alpAyu tathA daridrI nahI.n hotA . manuShya aur tirya.nch samyagdR^iShTi
marakar vaimAnik dev hotA hai dev aur nArakI samyagdR^iShTi marakar
karmabhUmime.n uttam kShetrame.n manuShya hI hotA hai . yadi samyagdarshan honese
pUrva–1. dev, 2. manuShya, 3. tirya.nch yA 4. narakAyukA bandha ho
gayA ho to vah marakar 1. vaimAnik dev, 2. bhogabhUmikA manuShya;
3. bhogabhUmikA tirya.nch athavA 4. pratham narakakA nArakI hotA hai .
isase adhik nIcheke sthAname.n janma nahI.n hotA . –isaprakAr
nishchay-samyagdarshanakI apAr mahimA hai .
isaliye pratyek AtmArthIko satshAstro.nkA svAdhyAy,
tattvacharchA, satsamAgam tathA yathArtha tattvavichAr dvArA nishchay-
samyagdarshan prApta karanA chAhiye; kyo.nki yadi is manuShyabhavame.n
nishchayasamyaktva prApta nahI.n kiyA to punaH manuShyaparyAyakI prApti
AdikA suyog milanA kaThin hai .

Page 87 of 192
PDF/HTML Page 111 of 216
single page version

background image
tIsarI DhAlakA bhed-sa.ngrah
achetan dravya :–pudgal, dharma, adharma, AkAsh aur kAl .
chetan ek, achetan pA.Ncho.n, rahe sadA guN-paryayavAn .
keval pudgal rUpavAn hai, pA.Ncho.n sheSh arUpI jAn ..
antara.ng parigrah :–1 mithyAtva, 4 kaShAy, 9 nokaShAy
Asrav :–5 mithyAtva, 12 avirati, 25 kaShAy, 15 yog .
kAraN :–upAdAn aur nimitta .
dravyakarma :–j~nAnAvaraNAdi ATh .
nokarma :–audArik, vaikriyik aur AhArakAdi sharIr .
parigrah :–antara.ng aur bahira.ng .
pramAd :–4 vikathA, 4 kaShAy, 5 indriy, 1 nidrA, 1 praNay
(sneh) .
bahira.ng parigrah :– kShetra, makAn, sonA, chA.NdI, dhan, dhAnya, dAsI,
dAs, vastra aur baratan–yah das hai.n .
bhAvakarma :–mithyAtva, rAg, dveSh, krodhAdi .
mad–ATh prakArake hai.n–
jAti lAbh kul rUp tap, bal vidyA adhikAr .
inako garva na kIjiye, ye mad aShTa prakAr ..
mithyAtva :–viparIt, ekAnta, vinay, sa.nshay, aur aj~nAn .
ras :–khArA, khaTTA, mIThA, ka.DvA, charaparA aur kaShAyalA .
rUp :–(ra.ng)–kAlA, pIlA, harA, lAl aur saphe da–yah pA.Nch rUp
hai.n .

Page 88 of 192
PDF/HTML Page 112 of 216
single page version

background image
sparsha :–halakA, bhArI, rUkhA, chikanA, ka.DA, komal, ThaNDA, garma
–yah ATh sparsha hai.n .
tIsarI DhAlakA lakShaN-sa.ngrah
anAyatan :–kuguru, kudev, kudharma aur in tIno.nke sevak –ye
Chaho.n adharmake sthAnak .
anAyatanadoSh :–samyaktvakA nAsh karanevAle kudevAdikI prasha.nsA
karanA .
anukampA :–prANI mAtra par dayAkA bhAv .
arihanta :–chAr ghAtikarmo.nse rahit, anantachatuShTayasahit vItarAg
aur kevalaj~nAnI paramAtmA .
alok :–jahA.N AkAshake atirikta anya dravya nahI.n hai, vah
sthAn .
avirati :–pApo.nme.n pravR^itti arthAt 1. nirvikAr svasa.nvedanase viparIt
avrat pariNAm 2. Chah kAy (pA.Ncho.n sthAvar tathA ek
trasakAy) jIvo.nkI hi.nsAke tyAgarUp bhAv na honA tathA pA.Nch
indriy aur manake viShayo.nme.n pravR^itti karanA –aise bArah prakAr
avirati hai .
avirati samyagdR^iShTi :–samyagdarshan sahit; kintu vratarahit aise
chauthe guNasthAnavartI jIv .
Astikya :–jIvAdi Chah dravya, puNya aur pAp, sa.nvar, nirjarA,
mokSha tathA paramAtmAke prati vishvAs so Astikya
kahalAtA hai .

Page 89 of 192
PDF/HTML Page 113 of 216
single page version

background image
kaShAy :–jo AtmAko duHkh de, guNo.nke vikAsako roke tathA
parata.ntra kare vah arthAt mithyAtva tathA krodh, mAn, mAyA aur
lobh–vah kaShAyabhAv hai.n .
guNasthAn :–moh aur yogake sadbhAv yA abhAvase AtmAke guNo.n
(samyagdarshan-j~nAn-chAritra)kI hInAdhikatAnusAr honevAlI
avasthAo.nko guNasthAn kahate hai.n . (varA.ngacharitra pR^i. 362)
ghAtiyA :–ananta chatuShTayako rokaneme.n nimittarUp karmako ghAtiyA
kahate hai.n .
chAritramoh :–AtmAke chAritrako rokaneme.n nimitta so mohanIy
karma .
jinendra :–chAr ghAtiyA karmo.nko jItakar kevalaj~nAnAdi ananta
chatuShTay pragaT karanevAle 18 doSharahit paramAtmA .
devamU.DhtA :–bhay, AshA, sneh, lobhavash rAgI-dveShI devo.nkI sevA
karanA athavA unhe.n va.ndan-namaskAr karanA .
deshavratI :–shrAvakake vrato.nko dhAraN karanevAle samyagdR^iShTi, pA.Nchave.n
guNasthAname.n vartanevAle jIv .
nimittakAraN :–jo svaya.n kAryarUp na ho; kintu kAryakI utpattike
samay upasthit rahe vah kAraN .
nokarma :–audArikAdi pA.Nch sharIr tathA Chah paryAptiyo.nke yogya
pudgalaparamANu nokarma kahalAte hai.n .
pAkha.nDI mU.DhtA :–rAgI-dveShI aur vastrAdi parigrahadhArI, jhUThe tathA
kuli.ngI sAdhuo.nkI sevA karanA athavA unhe.n va.ndan-namaskAr
karanA .

Page 90 of 192
PDF/HTML Page 114 of 216
single page version

background image
pudgal :–jo pure aur gale . paramANu bandhasvabhAvI honese milate
hai.n tathA pR^ithak hote hai.n; isaliye ve pudgal kahalAte hai.n athavA
jisame.n rUp, ras, gandha aur sparsha ho vah pudgal .
pramAd :–svarUpame.n asAvadhAnI pUrvak pravR^itti athavA dhArmik kAryo.nme.n
anutsAh .
prasham :–anantAnubandhI kaShAyake antapUrvak sheSh kaShAyo.nkA a.nshataH
manda honA so prasham . (pa.nchAdhyAyI bhAg 2, gAthA 428)
mad :–aha.nkAr, ghamaNDa, abhimAn .
bhAvakarma :–mithyAtva, rAg-dveShAdi jIvake malin bhAv .
mithyAdR^iShTi :–tattvo.nkI viparIt shraddhA karanevAle .
lokamU.DhtA :–dharma samajhakar jalAshayame.n snAn karanA tathA ret,
patthar AdikA Dher banAnA–Adi kArya .
visheSh dharma :–jo dharma amuk vishiShTa dravyame.n rahe, use visheSh dharma
kahate hai.n .
shuddhopayog :–shubh aur ashubh rAg-dveShakI pariNatise rahit
samyagdarshan-j~nAn sahit chAritrakI sthiratA .
sAmAnya guN :–sarva dravyo.nme.n samAnatAse vidyamAn guNo.nko sAmAnya
guN kahate hai.n .
sAmAnya :–pratyek vastume.n traikAlik dravya-guNarUp, abhed ekarUp
bhAvako sAmAnya kahate hai.n .
siddha :–ATh guNo.n sahit tathA ATh karmo.n eva.n sharIrarahit
parameShThI . [vyavahArase mukhya ATh guN aur nishchayase ananta
guN pratyek siddha paramAtmAme.n hai.n . ]

Page 91 of 192
PDF/HTML Page 115 of 216
single page version

background image
sa.nveg :–sa.nsArase bhay honA aur dharma tathA dharmake phalame.n param
utsAh honA . sAdharmI aur pa.nchaparameShThIme.n prItiko bhI sa.nveg
kahate hai.n .
nirved :–sa.nsAr, sharIr aur bhogo.nme.n samyak prakArase udAsInatA
arthAt vairAgya .
antar-pradarshan
(1) jIvake moh-rAg-dveSharUp pariNAm vah bhAv-Asrav hai aur
us pariNAmame.n snigdhatA vah bhAvabandha hai .
(2) anAyataname.n to kudevAdikI prasha.nsA kI jAtI hai; kintu
mU.DhtAme.n to unakI sevA, pUjA aur vinay karate hai.n .
(3) mAtAke va.nshako jAti aur pitAke va.nshako kul kahA jAtA
hai .
(4) dharmadravya to Chah dravyo.nme.nse ek dravya hai aur dharma vah vastukA
svabhAv athavA guN hai .
(5) nishchayanay vastuke yathArtha svarUpako batalAtA hai . vyavahAranay
svadravya-paradravyakA athavA unake bhAvo.nkA athavA kAraN-
kAryAdikakA kisIko kisIme.n milAkar nirUpaN karatA hai .
aise hI shraddhAnase mithyAtva hai; isaliye usakA tyAg karanA
chAhiye .
(mokShamArga prakAshak adhyAy.7)
(6) nikal ( –sharIr rahit) paramAtmA ATho.n karmo.nse rahit hai.n
aur sakal (–sharIr sahit) paramAtmAko chAr aghAtikarma
hote hai.n .

Page 92 of 192
PDF/HTML Page 116 of 216
single page version

background image
(7) sAmAnya dharma athavA guN to anek vastuo.nme.n rahatA hai; kintu
visheSh dharma yA visheSh guN to amuk khAs vastume.n hI hotA
hai .
(8) samyagdarshan a.ngI hai aur niHsha.nkit a.ng usakA ek a.ng
hai .
tIsarI DhAlakI prashnAvalI
(1) ajIv, adharma, anAyatan, alok, antarAtmA, arihanta,
AkAsh, AtmA, Asrav, ATh a.ng, ATh mad, uttam
antarAtmA, upayog, kaShAy, kAl, kul, gandha, chAritramoh,
jaghanya antarAtmA, jAti, jIv, mad, devamU.DhtA, dravyakarma,
nikal, nishchayakAl, samyagdarshan-j~nAn-chAritra, mokShamArga,
nirjarA, nokarma, paramAtmA, pAkha.n.DI mU.DhtA, pudgal, bahirAtmA,
bandha, madhyam antarAtmA, mU.DhtA, mokSha, ras, rUp, lokamU.DhtA,
visheSh, vikalatray, vyavahArakAl, samyagdarshan, sham, sachche
dev-shAstra-guru, sukh, sakal paramAtmA, sa.nvar, sa.nveg,
sAmAnya, siddha tathA sparsha Adike lakShaN batalAo .
(2) anAyatan aur mU.DhtAme.n, jAti aur kulame.n, dharma aur
dharmadravyame.n, nishchay aur vyavahArame.n, sakal aur nikalame.n,
samyagdarshan aur niHsha.nkit a.ngame.n tathA sAmAnya aur visheSh
Adime.n kyA antar hai .
(3) aNuvratIkA AtmA, Atmahit, chetanadravya, nirAkuladashA
athavA sthAn, sAt tattva, unakA sAr, dharmakA mUl, sarvottam
dharma, samyagdR^iShTiko namaskArake ayogya tathA hey-upAdey
tattvo.nke nAm batalAo .

Page 93 of 192
PDF/HTML Page 117 of 216
single page version

background image
(4) aghAtiyA, a.ng, ajIv, anAyatan, antarAtmA, antara.ng-
parigrah, amUrtik dravya, AkAsh, AtmA, Asrav, karma,
kaShAy, kAraN, kAl, kAladravya, ga.ndh, ghAtiyA, jIvatattva,
dravya, duHkhadAyak bhAv, dravyakarma, nokarma, paramAtmA, parigrah,
pudgalake guN, bhAvakarma, pramAd, bahira.ng parigrah, mad,
mithyAtva, mU.DhtA, mokShamArga, yog, rUpI dravya, ras, varNa,
samyaktvake doSh aur samyakdarshan-j~nAn-chAritrake bhed
batalAo .
(5) tattvaj~nAn hone par bhI asa.nyam; avratIkI pUjyatA, AtmAke
duHkh, samyagdarshan, samyagj~nAn, samyakchAritra tathA
samyagdR^iShTikA kudevAdiko namaskAr na karanA–Adike kAraN
batalAo .
(6)* amUrtik dravya, paramAtmAke dhyAnase lAbh, munikA AtmA,
mUrtik dravya, mokShakA sthAn aur upAy, bahirAtmapaneke
tyAgakA kAraN; sachche sukhakA upAy aur samyagdR^iShTikI
utpatti na honevAle sthAn–inakA spaShTIkaraN karo .
(7) amuk pad, charaN athavA ChandakA artha tathA bhAvArtha batalAo;
tIsarI DhAlakA sArA.nsh sunAo . AtmA, mokShamArga, jIv, Chah
dravya aur samyaktvake doSh par lekh likho .
G

Page 94 of 192
PDF/HTML Page 118 of 216
single page version

background image

chauthI DhAl
samyagj~nAnakA lakShaN aur usakA samay
samyak shraddhA dhAri puni, sevahu samyagj~nAn .
sva-par artha bahudharmajut, jo pragaTAvan bhAn ..1..
anyavArtha–(samyak shraddhA) samyagdarshan (dhAri) dhAraN karake
(puni) phi ra (samyagj~nAn) samyagj~nAnakA (sevahu) sevan karo; [jo
samyagj~nAn ] (bahu dharmajut) anek dharmAtmak (sva-par artha) apanA
aur dUsare padArtho.nkA (pragaTAvan) j~nAn karAneme.n (bhAn) sUrya samAn
hai .
bhAvArtha :samyagdarshan sahit samyagj~nAnako dR^i.Dh.h.h karanA
chAhiye . jis prakAr sUrya samasta padArtho.nko tathA svaya.n apaneko
yathAvat darshAtA hai; usIprakAr jo anek dharmayukta svaya.n apaneko
(AtmAko) tathA par padArtho.nko
1 jyo.nkA tyo.n batalAtA hai, use
samyagj~nAn kahate hai.n .
1. svApUrvArthavyavasAyAtmaka.n j~nAn pramANam .
(prameyaratnamAlA, pra. u. sUtra- 1)

Page 95 of 192
PDF/HTML Page 119 of 216
single page version

background image
samyagdarshan aur samyagj~nAname.n antar
(rolA Chanda)
samyak sAthai j~nAn hoy, pai bhinna arAdhau .
lakShaN shraddhA jAn, duhUme.n bhed abAdhau ..
samyak kAraN jAn, j~nAn kAraj hai soI .
yugapat hote hU, prakAsh dIpakatai.n hoI ..2..
anvayArtha :(samyak sAthai) samyagdarshanake sAth
(j~nAn) samyagj~nAn (hoy) hotA hai . (pai) tathApi [un dono.nko ]
(bhinna) bhinna (arAdhau) samajhanA chAhiye; kyo.nki (lakShaN) un
dono.nke lakShaN [kramashaH ] (shraddhA) shraddhA karanA aur (jAn) jAnanA
hai tathA (samyak) samyagdarshan (kAraN) kAraN hai aur (j~nAn)
samyagj~nAn (kAraj) kArya hai . (soI) yah bhI (duhUme.n) dono.nme.n
(bhed) antar (abAdhau) nirbAdh hai . [jisaprakAr ] (yugapat) ek
sAth (hote hU) hone par bhI (prakAsh) ujAlA (dIpakatai.n) dIpakakI
jyotise (hoI) hotA hai usIprakAr .
bhAvArtha :samyagdarshan aur samyagj~nAn yadyapi ekasAth
pragaT hote hai.n; tathApi ve dono.n bhinna-bhinna guNo.nkI paryAye.n hai.n .

Page 96 of 192
PDF/HTML Page 120 of 216
single page version

background image
samyagdarshan shraddhAguNakI shuddhaparyAy hai aur samyagj~nAn j~nAnaguNakI
shuddhaparyAy hai . punashcha, samyagdarshanakA lakShaN viparIt abhiprAy-
rahit tattvArthashraddhA hai aur samyagj~nAnakA lakShaN sa.nshay
1 Adi doSh
rahit sva-parakA yathArthatayA nirNay hai –is prakAr dono.nke lakShaN
bhinna-bhinna hai.n .
tathA samyagdarshan nimittakAraN hai aur samyagj~nAn naimittik
kArya hai–isaprakAr un dono.nme.n kAraN-kAryabhAvase bhI antar hai .
prashna :–j~nAn-shraddhAn to yugapat (ekasAth) hote hai.n, to
uname.n kAraN-kAryapanA kyo.n kahate ho ?
uttar :–‘‘vah ho to vah hotA hai’’–is apekShAse kAraN-
kAryapanA kahA hai . jisaprakAr dIpak aur prakAsh dono.n yugapat
hote hai.n; tathApi dIpak ho to prakAsh hotA hai; isaliye dIpak
kAraN hai aur prakAsh kArya hai; usIprakAr j~nAn-shraddhAn bhI hai.n .
(mokShamArgaprakAshak (dehalI) pR^iShTha 126)
jab tak samyagdarshan nahI.n hotA tab tak kA j~nAn samyagj~nAn
nahI.n kahalAtA . –aisA honese samyagdarshan vah samyagj~nAnakA kAraN
hai .
2
1. sa.nshay, vimoh, (vibhram-viparyay) anirdhAr .
2. pR^ithagArAdhanamiShTa.n darshanasahabhAvino.api bodhasya .
lakShaNabheden yato, nAnAtva.n sa.nbhavatyanayoH ..32..
samyagj~nAna.n kArya.n samyaktva.n kAraNa.n vadanti jinAH .
j~nAnArAdhanamiShTa.n samyaktvAnantara.n tasmAt ..33..
kAraNakAryavidhAna.n, samakAla.n jAyamAnayorapi hi .
dIpaprakAshayoriv, samyaktvaj~nAnayoH sughaTam ..34..
(–shrI amR^itachandrAchAryadevarachit puruShArthasiddhi-upAy)