Chha Dhala-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 15: nirtichAr shrAvak vrat pAlan karanekA phal (Dhal 4),1: bhAvanAoke chintavanakA kAran, usake adhikAree aur usakA phal (Dhal 5),2: bhAvanAokA phal aur mokShasukhkee praptikA samay (Dhal 5),3: 1. anitya bhAvanA (Dhal 5),4: 2. asharan bhAvanA (Dhal 5),5: 3. sansar bhAvanA (Dhal 5),6: 4. ekatva bhAvanA (Dhal 5),7: 5. anyatva bhAvanA (Dhal 5); Chauthee dhalka sArAnsh; Chauthee dhalka bhed-sangrah; Chauthee dhalka lakShan sangrah; Chauthee dhalka antar pradarshan; Chauthee dhAlki prashnavali; Panchavee Dhal.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 8 of 11

 

Page 117 of 192
PDF/HTML Page 141 of 216
single page version

background image
anvayArtha :(ur) maname.n (samatAbhAv) nirvikalpatA
arthAt shalyake abhAvako (dhar) dhAraN karake (sadA) hameshA
(sAmAyik) sAmAyik (kariye) karanA [so sAmAyik-shikShAvrat
hai; ] (parav chatuShTayamA.nhi) chAr parvake dino.nme.n (pAp) pApakAryo.nko
Cho.Dkar (proShadh) proShadhopavAs (dhariye) karanA [so proShadh-upavAs
shikShAvrat hai; ] (bhog) ek bAr bhogA jA sake aisI vastuo.nkA
tathA (upabhog) bArambAr bhogA jA sake aisI vastuo.nkA
(niyamakari) parimAN karake-maryAdA rakhakar (mamat) moh (nivArai)
Cho.D.h.h de [so bhog-upabhogaparimANavrat hai; ] (muniko) vItarAgI
muniko (bhojan) AhAr (dey) dekar (phe ra) phi ra (nij AhArai)
svaya.n bhojan kare [so atithisa.nvibhAgavrat kahalAtA hai . ]
bhAvArtha :svonmukhatA dvArA apane pariNAmo.nko sthir
karake pratidin vidhipUrvak sAmAyik karanA so sAmAyik
shikShAvrat hai . 1. pratyek aShTamI tathA chaturdashIke din kaShAy aur
vyApArAdi kAryo.nko Cho.Dkar (dharmadhyAnapUrvak) proShadhasahit upavAs
karanA so proShadhopavAs shikShAvrat kahalAtA hai . 2. parigrahaparimAN-
aNuvratame.n nishchay kI huI bhogopabhogakI vastuo.nme.n jIvanaparya.ntake
liye athavA kisI nishchit samayake liye niyam karanA so
bhogopabhogaparimAN shikShAvrat kahalAtA hai . 3. nirgra.nth muni Adi
satpAtro.nko AhAr deneke pashchAt svaya.n bhojan karanA so
atithisa.nvibhAg shikShAvrat kahalAtA hai .. 14..
niratichAr shrAvakavrat pAlan karanekA phal
bArah vrat ke atIchAr, pan pan na lagAvai .
maraN-samay sa.nnyAs dhAri, tasu doSh nashAvai ..

Page 118 of 192
PDF/HTML Page 142 of 216
single page version

background image
yo.n shrAvak-vrat pAl, svarga solam upajAvai .
taha.Nte.n chay narajanma pAy, muni hvai shiv jAvai ..15..
anvayArtha :jo jIv (bArah vratake) bArah vrato.nke
(pan pan) pA.Nch-pA.Nch (atichAr) atichAro.nko (na lagAvai) nahI.n
lagAtA aur (maraN-samay) mR^ityu-kAlame.n (sa.nnyAs) samAdhi (dhAr)
dhAraN karake (tasu) unake (doSh) doSho.nko (nashAvai) dUr karatA
hai vah (yo.n) is prakAr (shrAvak vrat) shrAvakake vrat (pAl) pAlan
karake (solam) solahave.n (svarga) svarga tak (upajAvai) utpanna hotA
hai, [aur ] (taha.Ntai.n) vahA.Nse (chay) mR^ityu prApta karake (narajanma)
manuShyaparyAy (pAy) pAkar (muni) muni (hvai) hokar (shiv) mokSha
(jAvai) jAtA hai .
bhAvArtha :jo jIv shrAvakake Upar kahe hue bArah
vrato.nkA vidhipUrvak jIvanaparya.nt pAlan karate hue unake pA.Nch-pA.Nch
atichAro.nko bhI TAlatA hai aur mR^ityukAlame.n pUrvopArjit doSho.nkA
nAsh karaneke liye vidhipUrvak samAdhimaraN
(sa.nllekhanA) dhAraN
krodhAdi ke vash hokar viSh, shastra athavA annatyAg Adise prANatyAg
kiyA jAtA hai, use ‘‘AtmaghAt’’ kahate hai.n . ‘sa.nllekhanA’ me.n
samyagdarshanasahit AtmakalyAN (dharma) ke hetuse kAyA aur kaShAy
ko kR^ish karate hue samyak ArAdhanApUrvak samAdhimaraN hotA hai;
isaliye vah AtmaghAt nahI.n; kintu dharmadhyAn hai .

Page 119 of 192
PDF/HTML Page 143 of 216
single page version

background image
karake usake pA.Nch atichAro.nko bhI dUr karatA hai; vah Ayu pUrNa
hone par mR^ityu prApta karake solahave.n svarga tak utpanna hotA hai . phi ra
devAyu pUrNa hone par manuShya bhav pAkar, munipad dhAraN karake mokSha
(pUrNa shuddhatA) prApta karatA hai .
samyakchAritrakI bhUmikAme.n rahanevAle rAgake kAraN vah jIv
svargame.n devapad prApta karatA hai; dharmakA phal sa.nsArakI gati nahI.n hai;
kintu sa.nvar-nirjarArUp shuddhabhAv hai; dharmakI pUrNatA vah mokSha hai .
chauthI DhAlakA sArA.nsh
samyagdarshanake abhAvame.n jo j~nAn hotA hai use kuj~nAn
(mithyAj~nAn) kahA jAtA hai . samyagdarshan honeke pashchAt vahI j~nAn
samyagj~nAn kahalAtA hai . is prakAr yadyapi yah dono.n samyagdarshan
aur samyagj~nAn sAth hI hote hai.n; tathApi unake lakShaN bhinna-bhinna
hai.n aur kAraN-kArya bhAvakA antar hai arthAt samyagdarshan
samyagj~nAnakA nimittakAraN hai .
svaya.nko aur paravastuo.nko svasanmukhatApUrvak yathAvat jAne
vah samyagj~nAn kahalAtA hai; usakI vR^iddhi hone par antame.n
kevalaj~nAn prApta hotA hai . samyagj~nAnake atirikta sukhadAyak vastu
anya koI nahI.n hai aur vahI janma, jarA tathA maraNakA nAsh karatA
hai . mithyAdR^iShTi jIvako samyagj~nAnake binA karo.Do.n janma tak tap
tapanese jitane karmo.nkA nAsh hotA hai, utane karma samyagj~nAnI
jIvake triguptise kShaNamAtrame.n naShTa ho jAte hai.n . pUrvakAlame.n jo jIv
mokSha gaye hai.n; bhaviShyame.n jAye.nge aur vartamAname.n mahAvidehakShetrase jA
rahe hai.n– vah sab samyagj~nAnakA hI prabhAv hai . jisaprakAr mUsalAdhAr
varShA vanakI bhaya.nkar agniko kShaNamAtrame.n bujhA detI hai; usIprakAr

Page 120 of 192
PDF/HTML Page 144 of 216
single page version

background image
yah samyagj~nAn viShay-vAsanAko kShaNamAtrame.n naShTa kar detA hai .
puNya-pApake bhAv vah jIvake chAritraguNakI vikArI
(ashuddha) paryAye.n hai.n; ve raha.NTake gha.Do.nkI bhA.Nti ulTI-sIdhI hotI
rahatI hai.n; un puNya-pApake phalo.nme.n jo sa.nyog prApta hote hai.n, uname.n
harSha-shok karanA mUrkhatA hai . prayojanabhUt bAt to yah hai ki puNya-
pAp, vyavahAr aur nimittakI ruchi Cho.Dkar svonmukh hokar
samyagj~nAn prApta karanA chAhiye .
AtmA aur paravastuo.nkA bhedavij~nAn hone par samyagj~nAn
hotA hai . isaliye sa.nshay, viparyay aur anadhyavasAy ( tattvArtho.nkA
anirdhAr) kA tyAg karake tattvake abhyAs dvArA samyagj~nAn prApta
karanA chAhiye; kyo.nki manuShyaparyAy, uttam shrAvak kul aur
jinavANIkA sunanA Adi suyog– jisaprakAr samudrame.n DUbA huA
ratna punaH hAth nahI.n AtA, isIprakAr–bArambAr prApta nahI.n hotA .
aisA durlabh suyog prApta karake samyagdharma prApta na karanA mUrkhatA hai .
samyagj~nAn prApta karake phi ra samyakchAritra pragaT karanA
chAhiye; vahA.N samyakchAritrakI bhUmikAme.n jo kuCh bhI rAg rahatA hai,
vah shrAvakako aNuvrat aur muniko pa.nchamahAvratake prakArakA hotA
hai; use samyagdR^iShTi puNya mAnate hai.n .
na hi samyagvyapadesha.n chAritramaj~nAnapUrvaka.n labhate .
j~nAnAntaramukta.n, chAritrArAdhana.n tasmAt ..38..
artha–aj~nAnapUrvak chAritra samyak nahI.n kahalAtA; isaliye chAritrakA
ArAdhan j~nAn honeke pashchAt kahA hai .
(puruShArthasiddhayupAy gAthA-38)

Page 121 of 192
PDF/HTML Page 145 of 216
single page version

background image
jo shrAvak niratichAr samAdhi-maraNako dhAraN karatA hai, vah
samatApUrvak Ayu pUrNa honese yogtAnusAr solahave.n svarga tak utpanna
hotA hai, aur vahA.Nse Ayu pUrNa hone par manuShyaparyAy prApta karatA
hai; phi ra munipad pragaT karake mokShame.n jAtA hai; isaliye
samyagdarshan-j~nAnapUrvak chAritrakA pAlan karanA vah pratyek AtmArthI
jIvakA kartavya hai .
nishchay samyakchAritra hI sachchA chAritra hai–aisI shraddhA karanA,
tathA us bhUmikAme.n jo shrAvak aur munivratake vikalpa uThate hai.n
vah sachchA chAritra nahI.n; kintu chAritrame.n honevAlA doSh hai; kintu
us bhUmikAme.n vaisA rAg Aye binA nahI.n rahatA aur us
samyakchAritrame.n aisA rAg nimitta hotA hai; use sahachar mAnakar
vyavahAr samyakchAritra kahA jAtA hai . vyavahAr samyakchAritrako
sachchA samyakchAritra mAnanekI shraddhA Cho.D.h.h denA chAhiye .
chauthI DhAlakA bhed-sa.ngrah
kAl :–nishchayakAl aur vyavahArakAl athavA bhUt, bhaviShya aur
vartamAn .
chAritra– moh-kShobharahit AtmAke shuddha pariNAm, bhAvali.ngI
shrAvakapad tathA bhAvali.ngI munipad .
j~nAnake doSh– sa.nshay, viparyay aur anadhyavasAy (anishchitatA) .
dishA– pUrva, pashchim, uttar, dakShiN, IshAn, vAyavya, naiR^itya,
agnikoN, Urdhva aur adho–yah das hai.n .
parvachatuShTay– pratyek mAsakI do aShTamI tathA do chaturdashI .
muni– samasta vyApArase virakta, chAr prakArakI ArAdhanAme.n tallIn,

Page 122 of 192
PDF/HTML Page 146 of 216
single page version

background image
nirgrantha aur nirmoh–aise sarva sAdhu hote hai.n . (niyamasAr
gAthA-76) . ve nishchayasamyagdarshan sahit, virAgI hokar,
samasta parigrahakA tyAg karake, shuddhopayogarUp munidharma
a.ngIkAr karake antara.ngame.n shuddhopayog dvArA apane AtmAkA
anubhav karate hai.n, paradravyame.n aha.nbuddhi nahI.n karate . j~nAnAdi
svabhAvako hI apanA mAnate hai.n; parabhAvo.nme.n mamatva nahI.n karate .
kisIko iShTa-aniShTa mAnakar usame.n rAg-dveSh nahI.n karate .
hi.nsAdi ashubh upayogakA to unake astitva hI nahI.n
hotA . anek bAr sAtave.n guNasthAnake nirvikalpa Anandame.n
lIn hote hai.n . jab ChaThave.n guNasthAname.n Ate hai.n, tab unhe.n
aTThAIs mUlaguNo.nko akhaNDitarUpase pAlan karanekA shubh
vikalpa AtA hai . unhe.n tIn kaShAyo.nke abhAvarUp
nishchayasamyakchAritra hotA hai . bhAvali.ngI muniko sadA nagna-
digambar dashA hotI hai; usame.n kabhI apavAd nahI.n hotA .
kabhI bhI vastrAdi sahit muni nahI.n hote .
vikathA– strI, AhAr, desh aur rAjya–in chArakI ashubh bhAvarUp
kathA so vikathA hai .
shrAvakavrat–pA.Nch aNuvrat, tIn guNavrat aur chAr shikShAvrat aise
bArah vrat hai.n .
rogatray– janma, jarA aur mR^ityu .
hi.nsA– (1) vAstavame.n rAgAdibhAvo.nkA pragaT na honA so ahi.nsA
hai aur rAgAdi bhAvo.nkI utpatti honA so hi.nsA hai; aisA
jainashAstro.nkA sa.nkShipta rahasya hai .

Page 123 of 192
PDF/HTML Page 147 of 216
single page version

background image
(2) sa.nkalpI, ArambhI, udyoginI aur virodhinI ye chAr athavA
dravyahi.nsA aur bhAvahi.nsA–yah do .
chauthI DhAlakA lakShaN-sa.ngrah
aNuvrat–(1) nishchayasamyagdarshanasahit chAritraguNakI A.nshik shuddhi
honese (anantAnubandhI tathA apratyAkhyAnIy kaShAyo.nke
abhAvapUrvak) utpanna AtmAkI shuddhivisheShako deshachAritra
kahate hai.n . shrAvakadashAme.n pA.Nch pApo.nkA sthUlarUp-ekadesh
tyAg hotA hai, use aNuvrat kahA jAtA hai .
atichAr–vratakI apekShA rakhane par bhI usakA ekadesh bha.ng honA
so atichAr hai .
anadhyavasAy–(moh)–‘‘kuCh hai,’’ kintu kyA hai usake nishchayarahit
j~nAnako anadhyavasAy kahate hai.n .
anarthada.nD–prayojanarahit man, vachan, kAyakI orakI ashubh-
pravR^itti .
anarthada.nDavrat–prayojanarahit man, vachan, kAyakI orakI ashubh-
pravR^ittikA tyAg .
avadhij~nAn–dravya, kShetra, kAl, bhAvakI maryAdApUrvak rUpI padArtho.nko
spaShTa jAnanevAlA j~nAn .
upabhog–jise bArambAr bhogA jA sake aisI vastu .
guN–dravyake Ashrayase, usake sampUrNa bhAgame.n tathA usakI samasta
paryAyo.nme.n sadaiv rah,e use guN athavA shakti kahate hai.n .
guNavrat–aNuvrato.nko tathA mUlaguNo.nko puShTa karanevAlA vrat .

Page 124 of 192
PDF/HTML Page 148 of 216
single page version

background image
par–AtmAse (jIvase) bhinna vastuo.nko par kahA jAtA hai .
parokSha–jisame.n indriyAdi paravastue.N nimittamAtra hai.n, aise j~nAnako
parokSha j~nAn kahate hai.n .
pratyakSha– (1) AtmAke Ashrayase honevAlA atIndriy j~nAn .
(2) akShaprati–akSha = AtmA athavA j~nAn;
prati = (akShake) sanmukh–nikaT .
prati + akSha = AtmAke sambandhame.n ho aisA .
paryAy–guNo.nke visheSh kAryako (pariNamanako) paryAy kahate hai.n .
bhog– vah vastu jise ek hI bAr bhogA jA sake .
matij~nAn–(1) parAshrayakI buddhi Cho.Dkar darshan-upayogapUrvak
svasanmukhatAse pragaT honevAle nij-AtmAke j~nAnako
matij~nAn kahate hai.n .
(2) indriyA.N aur man jisame.n nimittamAtra hai.n aise j~nAnako
matij~nAn kahate hai.n .
mahAvrat–hi.nsAdi pA.Nch pApo.nkA sarvathA tyAg .
(nishchayasamyagdarshan-j~nAn aur vItarAgachAritrarahit mAtra
vyavahAravratake shubhabhAvako mahAvrat nahI.n kahA hai; kintu
bAlavrat-aj~nAnavrat kahA hai . )
manaHparyayaj~nAn–dravya-kShetra-kAl-bhAvakI maryAdAse dUsareke maname.n
rahe hue saral athavA gU.Dh.h.h rUpI padArtho.nko jAnanevAlA
j~nAn .
kevalaj~nAn– jo tInakAl aur tInalokavartI sarva padArtho.nko

Page 125 of 192
PDF/HTML Page 149 of 216
single page version

background image
( anantadharmAtmak sarva dravya-guN-paryAyo.nko ) pratyek
samayame.n yathAsthit, paripUrNarUpase spaShTa aur ek sAth
jAnatA hai, use kevalaj~nAn kahate hai.n .
viparyay–viparIt j~nAn . jaise ki–sIpako chA.NdI jAnanA aur
chA.NdIko sIp jAnanA . athavA shubhAsravase vAstavame.n
Atmahit mAnanA; dehAdi paradravyako sva-rUp mAnanA,
apanese bhinna na mAnanA .
vrat– shubhakArya karanA aur ashubhakAryako Cho.DnA so vrat hai athavA
dravya, guN, paryAyo.nko kevalaj~nAnI bhagavAn jAnate hai.n; kintu unake
apekShit dharmo.nko nahI.n jAn sakate–aisA mAnanA so asatya hai aur
vah anantako athavA mAtra AtmAko hI jAnate hai.n; kintu sarvako
nahI.n jAnate hai.n
aisA mAnanA bhI nyAyase viruddha hai . (laghu jain
si. praveshikA prashna 87, pR^iShTha 26) kevalaj~nAnI bhagavAn
kShAyopashamik j~nAnavAle jIvo.nkI bhA.Nti avagrah, IhA, avAy aur
dhAraNArUp kramase nahI.n jAnate; kintu sarva dravya-kShetra-kAl-bhAv
ko yugapat (ekasAth) jAnate hai.n
isaprakAr unhe.n sab kuCh
pratyakSha vartatA hai . (pravachanasAr gAthA 21 kI TIkA– bhAvArtha .)
ati vistArase bas hoo, anivArit (rokA na jA sake aisA–
amaryAdit) jisakA vistAr hai
aise prakAshavAlA honese
kShAyikaj~nAn (kevalaj~nAn) avashyamev sarvadA, sarvatra, sarvathA,
sarvako jAnatA hai
. (pravachanasAr gAthA 47 kI TIkA .)
TippaNI–shrutaj~nAn, avadhij~nAn, manaHparyayaj~nAn aur kevalaj~nAnase siddha
hotA hai ki pratyek dravyame.n nishchit aur kramabaddha paryAye.n hotI
hai.n
ulTI-sIdhI nahI.n hotI.n .

Page 126 of 192
PDF/HTML Page 150 of 216
single page version

background image
hi.nsA, asatya, chorI, maithun aur parigrah–in pA.Nch pApo.nse
bhAvapUrvak virakta honeko vrat kahate hai.n . (vrat samyagdarshan
honeke pashchAt hote hai.n aur A.nshik vItarAgatArUp
nishchayavrat sahit vyavahAravrat hote hai.n . )
shikShAvrat–munivrat pAlan karanekI shikShA denevAlA vrat .
shrutaj~nAn–(1) matij~nAnase jAne hue padArtho.nke sambandhame.n anya
padArtho.nko jAnanevAle j~nAnako shrutaj~nAn kahate hai.n .
(2) AtmAkI shuddha anubhUtirUp shrutaj~nAnako bhAvashrutaj~nAn
kahate hai.n .
sa.nnyAs–(sa.nllekhanA) AtmAkA dharma samajhakar apanI shuddhatAke
liye kaShAyo.nko aur sharIrako kR^ish karanA (sharIrakI
orakA lakSha Cho.D.h.h denA) so samAdhi athavA sa.nllekhanA
kahalAtI hai .
sa.nshay–virodh sahit anek prakAro.nkA avalamban karanevAlA j~nAn
jaise ki–yah sIp hogI yA chA.NdI ? AtmA apanA hI kArya
kar sakatA hai yA parakA bhI ? dev-shAstra-guru, jIvAdi
sAt tattva AdikA svarUp aisA hI hogA ? athavA jaisA
anyamatame.n kahA hai vaisA ? nimitta athavA shubharAg dvArA
AtmAkA hit ho sakatA hai yA nahI.n ?
chauthI DhAlakA antar-pradarshan
1. digvratakI maryAdA to jIvanaparya.ntake liye hai; kintu
deshavratakI maryAdA gha.DI, ghaNTA Adi nishchit kiye gaye
samay takakI hai .

Page 127 of 192
PDF/HTML Page 151 of 216
single page version

background image
2. parigrahaparimANavratame.n parigrahakA jitanA pramAN (maryAdA)
kiyA jAtA hai, usase bhI kam pramAN
bhogopabhogaparimANavratame.n kiyA jAtA hai .
3. proShadhame.n to Arambha aur viShay-kaShAyAdikA tyAg karane
par bhI ekabAr bhojan kiyA jAtA hai, upavAsame.n to
anna-jal-khAdya aur svAdya –in chAro.n AhAro.nkA sarvathA
tyAg hotA hai . proShadh-upavAsame.n Arambha, viShay-kaShAy
aur chAro.n AhAro.nkA tyAg tathA usake agale din aur
pAraNeke din arthAt agale-piChale din bhI ekAshan kiyA
jAtA hai .
4. bhog to ek hI bAr bhogane yogya hotA hai; kintu upabhog
bArambAr bhogA jA sakatA hai . (AtmA paravastuko
vyavahArase bhI nahI.n bhog sakatA; kintu moh dvArA, mai.n ise
bhogatA hU.N –aisA mAnatA hai aur tatsambandhI rAgako, harSha-
shokako bhogatA hai . yah batalAneke liye usakA kathan
karanA so vyavahAr hai . )
chauthI DhAlakI prashnAvalI
1. achauryavrat, aNuvrat, atichAr, atithisa.nvibhAg, anadhyavasAy,
anarthada.nD, anarthada.nDavrat, apadhyAn, avadhij~nAn, ahi.nsANuvrat,
upabhog, kevalaj~nAn, guNavrat, digvrat, duHshruti, deshavrat,
deshapratyakSha, parigrah-parimANANuvrat, parokSha, pApopadesh, pratyakSha,
pramAdacharyA, proShadh upavAs, brahmacharyANuvrat, bhogopabhog-
parimANavrat, bhog, matij~nAn, manaHparyayaj~nAn, viparyay, vrat,
shikShAvrat, shrutaj~nAn, sakalapratyakSha, samyakj~nAn, satyANuvrat,

Page 128 of 192
PDF/HTML Page 152 of 216
single page version

background image
sAmAyik, sa.nshay, svastrIsa.ntoShavrat tathA hi.nsAdAn Adike
lakShaN batAo .
2. aNuvrat, anarthada.nDavrat, kAl, guNavrat, deshapratyakSha, dishA,
parokSha, parva, pAtra, pratyakSha, vikathA, vrat, rogatray, shikShAvrat,
samyakchAritra, samyagj~nAnake doSh aur sa.nllekhanA
doSh–Adike bhed batalAo .
3. aNuvrat, anarthada.nDavrat, guNavrat–aise nAm rakhanekA kAraN;
avichal j~nAnaprApti, graiveyak tak jAne par bhI sukhakA abhAv,
digvrat, deshavrat, pApopadesh–aise nAmo.nkA kAraN, puNya-
pApake phalame.n harSha-shokakA niShedh, shikShAvrat nAmakA kAraN,
samyagj~nAn, j~nAn, j~nAno.nkI parokShatA-pratyakShatA-deshapratyakShatA
aur sakalapratyakShatA Adike kAraN batalAo .
4. aNuvrat aur mahAvratame.n, digvrat aur deshavratame.n, parigrah-
parimANavrat aur bhogopabhogaparimANavratame.n, proShadh aur
upavAsame.n tathA proShadhopavAsame.n, bhog aur upabhogame.n, yam aur
niyamame.n, j~nAnI aur aj~nAnIke karmanAshame.n tathA samyagdarshan
aur samyagj~nAname.n kyA antar hai–vah batalAo .
5. anadhyavasAy, manuShyaparyAy AdikI durlabhatA, viparyay, viShay-
ichChA, samyagj~nAn aur sa.nshayake dR^iShTAnta do .
6. anarthadaNDo.nkA pUrNa parimAN, avichal sukhakA upAy,
Atmaj~nAnakI prAptikA upAy, janma-maraN dUr karanekA
upAy, darshan aur j~nAname.n pahalI utpatti; dhanAdikase lAbh
na honA, niratichAr shrAvakavrat-pAlanase lAbh,
brahmacharyANuvratIkA vichAr, bhedavij~nAnakI AvashyakatA,

Page 129 of 192
PDF/HTML Page 153 of 216
single page version

background image
manuShyaparyAyakI durlabhatA tathA usakI saphalatAkA upAy,
maraNasamayakA kartavya; vaidya-Do.ckTarake dvArA maraN ho; tathApi
ahi.nsA, shatrukA sAmanA karanA–na karanA; samyagj~nAn,
samyagj~nAn honekA samay aur usakI mahimA, sa.nllekhanAkI
vidhi aur kartavya, j~nAnake binA mukti tathA sukhakA abhAv,
j~nAnakA phal tathA j~nAnI-aj~nAnIkA karmanAsh aur viShayo.nkI
ichChAko shA.nt karanekA upAy–AdikA varNan karo .
7. achal rahanevAlA j~nAn, atithisa.nvibhAgIkA dUsarA nAm, tIn
rogo.nkA nAsh karanevAlI vastu, mithyAdR^iShTi muni, vartamAname.n
mukti ho sake aisA kShetra, vratadhArIko prApta honevAlI gati,
prayojanabhUt bAt, sarvako jAnanevAlA j~nAn aur sarvottam sukh
denevAlI vastu–inakA nAm batalAo .
8. amuk shabda, charaN athavA padyakA artha aur bhAvArtha
batalAo . chauthI DhAlakA sArA.nsh kaho .
9. aNuvrat, digvrat, bArah vrat, shikShAvrat aur deshachAritrake
sambandhame.n jo jAnate ho vah samajhAo .
JDJ

Page 130 of 192
PDF/HTML Page 154 of 216
single page version

background image

pA.NchavI.n DhAl
(chAl Chanda)
bhAvanAo.nke chi.ntavanakA kAraN, usake adhikArI aur
usakA phal
muni sakalavratI ba.DbhAgI, bhav-bhoganatai.n vairAgI .
vairAgya upAvan mAI, chintai.n anuprekShA bhAI ..1..
anvayArtha :(bhAI) he bhavya jIv ! (sakalavratI)
mahAvrato.nke dhArak (muni) bhAvali.ngI munirAj (ba.DbhAgI) mahAn
puruShArthI hai.n; kyo.nki ve (bhav-bhoganatai.n) sa.nsAr aur bhogo.nse (vairAgI)
virakta hote hai.n aur (vairAgya) vItarAgatAko (upAvan) utpanna
karaneke liye (mAI) mAtA samAn (anuprekShA) bArah bhAvanAo.nkA
(chintai.n) chi.ntavan karate hai.n .
bhAvArtha :pA.Nch mahAvrato.nko dhAraN karanevAle bhAvali.ngI
munirAj mahApuruShArthavAn hai.n; kyo.nki ve sa.nsAr, sharIr aur bhogo.nse
atyanta virakta hote hai.n aur jis prakAr koI mAtA putrako janma

Page 131 of 192
PDF/HTML Page 155 of 216
single page version

background image
detI hai; usIprakAr yah bArah bhAvanAe.N vairAgya utpanna karatI hai.n;
isaliye munirAj in bArah bhAvanAo.nkA chi.ntavan karate hai.n
..1..
bhAvanAo.nkA phal aur mokShasukhakI prAptikA samay
in chintat samasukh jAgai, jimi jvalan pavanake lAgai .
jabahI jiy Atam jAnai, tabahI jiy shivasukh ThAnai ..2..
anvayArtha :(jimi) jisaprakAr (pavanake) vAyuke
(lAgai) laganese (jvalan) agni (jAgai) bhabhak uThatI hai, [usI-
prakAr in bArah bhAvanAo.nkA ] (chi.ntat) chi.ntavan karanese (sam
sukh) samatArUpI sukh (jAgai) pragaT hotA hai . (jab hI) jab
(jiy) jIv (Atam) AtmasvarUpako (jAnai) jAnatA hai (tab hI)
tabhI (jIv) jIv (shivasukh) mokShasukhako (ThAnai) prApta karatA hai .
bhAvArtha :jisaprakAr vAyu laganese agni ekadam bhabhak
uThatI hai; usIprakAr in bArah bhAvanAo.nkA bAra.nbAr chi.ntavan karanese
samatA-shA.ntirUpI sukh pragaT ho jAtA hai–ba.Dh.h.h jAtA hai . jab yah
jIv AtmasvarUpako jAnatA hai, tab puruShArtha ba.DhAkar parapadArtho.nse
sambandha Cho.Dkar paramAnandamay svasvarUpame.n lIn hokar samatArasakA
pAn karatA hai aur a.ntame.n mokShasukh prApta karatA hai
..2..

Page 132 of 192
PDF/HTML Page 156 of 216
single page version

background image
un bArah bhAvanAo.nkA svarUp kahA jAtA hai–
1. anitya bhAvanA. anitya bhAvanA
joban gR^ih go dhan nArI, hay gay jan Aj~nAkArI .
indriy-bhog Chin thAI, suradhanu chapalA chapalAI ..3..
anvayArtha :(joban) yauvan, (gR^ih) makAn, (go)
gAy-bhai.ns, (dhan) lakShmI, (nArI) strI, (hay) gho.DA (gay) hAthI,
(jan) kuTumba (Aj~nAkArI) naukar-chAkar tathA (indriy-bhog) pA.Nch
indriyo.nke bhog–yah sab (suradhanu) indradhanuSh tathA (chapalA)
bijalIkI (chapalAI) cha.nchalatA-kShaNikatAkI bhA.Nti (Chin thAI)
kShaNamAtra rahanevAle hai.n .
bhAvArtha :yauvan, makAn, gAy-bhai.ns, dhan-sampatti, strI,
gho.DA-hAthI, kuTumbIjan, naukar-chAkar tathA pA.Nch indriyo.nke
viShay–yah sarva vastue.N kShaNik hai.n–anitya hai.n–nAshavAn hai.n .
jisaprakAr indradhanuSh aur bijalI dekhate hI dekhate vilIn ho jAte
hai.n; usIprakAr ye yauvanAdi kuCh hI kAlame.n nAshako prApta hote hai.n;
ve koI padArtha nitya aur sthAyI nahI.n hai.n; kintu nij shuddhAtmA

Page 133 of 192
PDF/HTML Page 157 of 216
single page version

background image
hI nitya aur sthAyI hai .
aisA svonmukhatApUrvak chi.ntavan karake, samyagdR^iShTi jIv
vItarAgatAkI vR^iddhi karatA hai, yah ‘‘anitya bhAvanA’’ hai . mithyAdR^iShTi
jIvako anityAdi ek bhI bhAvanA yathArtha nahI.n hotI
..3..
2. asharaN bhAvanA. asharaN bhAvanA
sur asur khagAdhip jete, mR^ig jyo.n hari, kAl dale te .
maNi ma.ntra ta.ntra bahu hoI, marate na bachAvai koI ..4..
anvayArtha :(sur asur khagAdhip) devo.nke indra,
asuro.nke indra aur khagendra [garu.D.h.h, ha.ns ] (jete) jo-jo hai.n (te)
un sabakA (mR^ig hari jyo.n) jisaprakAr hiranako si.nh mAr DAlatA
hai; usIprakAr (kAl) mR^ityu (dale) nAsh karatA hai . (maNi)
chintAmaNi Adi maNiratna, (ma.ntra) ba.De-ba.De rakShAma.ntra; (ta.ntra) ta.ntra,
(bahu hoI) bahutase hone par bhI (marate) maranevAleko (koI) ve
koI (na bachAvai) nahI.n bachA sakate .
bhAvArtha :is sa.nsArame.n jo-jo devendra, asurendra, khagendra,

Page 134 of 192
PDF/HTML Page 158 of 216
single page version

background image
(pakShiyo.nke rAjA) Adi hai.n, un sabakA–jisaprakAr hiranako si.nh
mAr DAlatA hai; usIprakAr–kAl arthAt mR^ityu nAsh karatA hai .
chi.ntAmaNi Adi maNi, ma.ntra aur ja.ntra-ta.ntrAdi koI bhI mR^ityuse nahI.n
bachA sakatA .
yahA.N aisA samajhanA ki nij AtmA hI sharaN hai; usake
atirikta anya koI sharaN nahI.n hai . koI jIv anya jIvakI rakShA
kar sakaneme.n samartha nahI.n hai; isaliye parase rakShAkI AshA karanA
vyartha hai . sarvatra-sadaiv ek nij AtmA hI apanA sharaN hai . AtmA
nishchayase maratA hI nahI.n; kyo.nki vah anAdi-ananta hai–aisA
svonmukhatApUrvak chi.ntavan karake samyagdR^iShTi jIv vItarAgatAkI vR^iddhi
karatA hai, yah ‘‘asharaN bhAvanA’’ hai
..4..
3. sa.nsAr bhAvanA. sa.nsAr bhAvanA
chahu.Ngati duHkh jIv bharai hai, parivartan pa.nch karai hai .
sabavidhi sa.nsAr asArA, yAme.n sukh nAhI.n lagArA ..5..
anvayArtha :(jIv) jIv (chahu.Ngati) chAr gatime.n
(duHkh) duHkh (bharai hai) bhogatA hai aur (parivartan pa.nch) pA.Nch
parAvartan pA.Nch prakArase paribhramaN (karai hai) karatA hai . (sa.nsAr)

Page 135 of 192
PDF/HTML Page 159 of 216
single page version

background image
sa.nsAr (sabavidhi) sarva prakArase (asArA) sArarahit hai, (yAme.n)
isame.n (sukh) sukh (lagArA) leshamAtra bhI (nAhi.n) nahI.n hai .
bhAvArtha :jIvakI ashuddha paryAy vah sa.nsAr hai . aj~nAnake
kAraN jIv chAr gatime.n duHkh bhogatA hai aur pA.Nch (dravya, kShetra,
kAl, bhav tathA bhAv) parAvartan karatA rahatA hai; kintu kabhI shA.nti
prApta nahI.n karatA; isalie vAstavame.n sa.nsArabhAv sarvaprakArase
sArarahit hai, usame.n ki.nchitmAtra sukh nahI.n hai; kyo.nki jisaprakAr
sukhakI kalpanA kI jAtI hai, vaisA sukhakA svarUp nahI.n hai aur
jisame.n sukh mAnatA hai vah vAstavame.n sukh nahI.n hai; kintu vah
paradravyake AlambanarUp malin bhAv honese AkulatA utpanna
karanevAlA bhAv hai . nij AtmA hI sukhamay hai, usake dhruvasvabhAvame.n
sa.nsAr hai hI nahI.n –aisA svonmukhatApUrvak chi.ntavan karake samyagdR^iShTi
jIv vItarAgatAme.n vR^iddhi karatA hai, yah ‘‘sa.nsAr bhAvanA’’ hai
..5..
4. ekatva bhAvanA. ekatva bhAvanA
shubh-ashubh karamaphal jete, bhogai jiy ek hi tete .
sut-dArA hoy na sIrI, sab svArathake hai.n bhIrI ..6..

Page 136 of 192
PDF/HTML Page 160 of 216
single page version

background image
anvayArtha :(jete) jitane (shubh-karamaphal)
shubhakarmake phal aur (ashubh-karamaphal) ashubhakarmake phal hai.n (te
te) ve sab (jiy) yah jIv (ek hi) akelA hI (bhogai) bhogatA
hai; (sut) putra (dArA) strI (sIrI) sAth denevAle (na hoy) nahI.n
hote . (sab) ve sab (svArathake) apane svArthake (bhIrI) sage (hai.n)
hai.n .
bhAvArtha :jIvakA sadA apane svarUpase apanA ekatva
aur parase vibhaktapanA hai; isaliye vah svaya.n hI apanA hit athavA
ahit kar sakatA hai –parakA kuCh nahI.n kar sakatA . isaliye
jIv jo bhI shubh yA ashubh bhAv karatA hai, unakA phal (AkulatA)
vah svaya.n akelA hI bhogatA hai, usame.n anya koI-strI, putra,
mitrAdi sahAyak nahI.n ho sakate; kyo.nki ve sab par padArtha hai.n aur
ve sab padArtha jIvako j~neyamAtra hai.n; isaliye ve vAstavame.n jIvake
sage-sambandhI hai.n hI nahI.n; tathApi aj~nAnI jIv unhe.n apanA mAnakar
duHkhI hotA hai . parake dvArA apanA bhalA-burA honA mAnakar parake
sAth kartR^itva-mamatvakA adhikAr mAnatA hai; vah apanI bhUlase hI
akelA duHkhI hotA hai .
sa.nsArame.n aur mokShame.n yah jIv akelA hI hai–aisA jAnakar
samyagdR^iShTi jIv nij shuddha AtmAke sAth hI sadaiv apanA ekatva
mAnakar apanI nishchayapariNati dvArA shuddha ekatvakI vR^iddhi karatA hai,
yah ‘‘ekatva bhAvanA’’ hai
..6..
5. anyatva bhAvanA. anyatva bhAvanA
jal-pay jyo.n jiy-tan melA, pai bhinna-bhinna nahi.n bhelA .
to pragaT jude dhan-dhAmA, kyo.n hvai ik mili sut-rAmA ..7..