Page 117 of 192
PDF/HTML Page 141 of 216
single page version
(sAmAyik) sAmAyik (kariye) karanA [so sAmAyik-shikShAvrat
hai; ] (parav chatuShTayamA.nhi) chAr parvake dino.nme.n (pAp) pApakAryo.nko
Cho.Dkar (proShadh) proShadhopavAs (dhariye) karanA [so proShadh-upavAs
shikShAvrat hai; ] (bhog) ek bAr bhogA jA sake aisI vastuo.nkA
tathA (upabhog) bArambAr bhogA jA sake aisI vastuo.nkA
(niyamakari) parimAN karake-maryAdA rakhakar (mamat) moh (nivArai)
Cho.D.h.h de [so bhog-upabhogaparimANavrat hai; ] (muniko) vItarAgI
muniko (bhojan) AhAr (dey) dekar (phe ra) phi ra (nij AhArai)
svaya.n bhojan kare [so atithisa.nvibhAgavrat kahalAtA hai . ]
shikShAvrat hai . 1. pratyek aShTamI tathA chaturdashIke din kaShAy aur
vyApArAdi kAryo.nko Cho.Dkar (dharmadhyAnapUrvak) proShadhasahit upavAs
karanA so proShadhopavAs shikShAvrat kahalAtA hai . 2. parigrahaparimAN-
aNuvratame.n nishchay kI huI bhogopabhogakI vastuo.nme.n jIvanaparya.ntake
liye athavA kisI nishchit samayake liye niyam karanA so
bhogopabhogaparimAN shikShAvrat kahalAtA hai . 3. nirgra.nth muni Adi
satpAtro.nko AhAr deneke pashchAt svaya.n bhojan karanA so
atithisa.nvibhAg shikShAvrat kahalAtA hai .. 14..
Page 118 of 192
PDF/HTML Page 142 of 216
single page version
dhAraN karake (tasu) unake (doSh) doSho.nko (nashAvai) dUr karatA
atichAro.nko bhI TAlatA hai aur mR^ityukAlame.n pUrvopArjit doSho.nkA
nAsh karaneke liye vidhipUrvak samAdhimaraN
Page 119 of 192
PDF/HTML Page 143 of 216
single page version
hone par mR^ityu prApta karake solahave.n svarga tak utpanna hotA hai . phi ra
devAyu pUrNa hone par manuShya bhav pAkar, munipad dhAraN karake mokSha
(pUrNa shuddhatA) prApta karatA hai .
kintu sa.nvar-nirjarArUp shuddhabhAv hai; dharmakI pUrNatA vah mokSha hai .
samyagj~nAn kahalAtA hai . is prakAr yadyapi yah dono.n samyagdarshan
aur samyagj~nAn sAth hI hote hai.n; tathApi unake lakShaN bhinna-bhinna
hai.n aur kAraN-kArya bhAvakA antar hai arthAt samyagdarshan
samyagj~nAnakA nimittakAraN hai .
kevalaj~nAn prApta hotA hai . samyagj~nAnake atirikta sukhadAyak vastu
anya koI nahI.n hai aur vahI janma, jarA tathA maraNakA nAsh karatA
hai . mithyAdR^iShTi jIvako samyagj~nAnake binA karo.Do.n janma tak tap
tapanese jitane karmo.nkA nAsh hotA hai, utane karma samyagj~nAnI
jIvake triguptise kShaNamAtrame.n naShTa ho jAte hai.n . pUrvakAlame.n jo jIv
mokSha gaye hai.n; bhaviShyame.n jAye.nge aur vartamAname.n mahAvidehakShetrase jA
rahe hai.n– vah sab samyagj~nAnakA hI prabhAv hai . jisaprakAr mUsalAdhAr
varShA vanakI bhaya.nkar agniko kShaNamAtrame.n bujhA detI hai; usIprakAr
Page 120 of 192
PDF/HTML Page 144 of 216
single page version
rahatI hai.n; un puNya-pApake phalo.nme.n jo sa.nyog prApta hote hai.n, uname.n
harSha-shok karanA mUrkhatA hai . prayojanabhUt bAt to yah hai ki puNya-
pAp, vyavahAr aur nimittakI ruchi Cho.Dkar svonmukh hokar
samyagj~nAn prApta karanA chAhiye .
anirdhAr) kA tyAg karake tattvake abhyAs dvArA samyagj~nAn prApta
karanA chAhiye; kyo.nki manuShyaparyAy, uttam shrAvak kul aur
jinavANIkA sunanA Adi suyog– jisaprakAr samudrame.n DUbA huA
ratna punaH hAth nahI.n AtA, isIprakAr–bArambAr prApta nahI.n hotA .
aisA durlabh suyog prApta karake samyagdharma prApta na karanA mUrkhatA hai .
vah shrAvakako aNuvrat aur muniko pa.nchamahAvratake prakArakA hotA
hai; use samyagdR^iShTi puNya mAnate hai.n .
Page 121 of 192
PDF/HTML Page 145 of 216
single page version
hotA hai, aur vahA.Nse Ayu pUrNa hone par manuShyaparyAy prApta karatA
hai; phi ra munipad pragaT karake mokShame.n jAtA hai; isaliye
samyagdarshan-j~nAnapUrvak chAritrakA pAlan karanA vah pratyek AtmArthI
jIvakA kartavya hai .
vah sachchA chAritra nahI.n; kintu chAritrame.n honevAlA doSh hai; kintu
us bhUmikAme.n vaisA rAg Aye binA nahI.n rahatA aur us
samyakchAritrame.n aisA rAg nimitta hotA hai; use sahachar mAnakar
vyavahAr samyakchAritra kahA jAtA hai . vyavahAr samyakchAritrako
sachchA samyakchAritra mAnanekI shraddhA Cho.D.h.h denA chAhiye .
dishA– pUrva, pashchim, uttar, dakShiN, IshAn, vAyavya, naiR^itya,
muni– samasta vyApArase virakta, chAr prakArakI ArAdhanAme.n tallIn,
Page 122 of 192
PDF/HTML Page 146 of 216
single page version
gAthA-76) . ve nishchayasamyagdarshan sahit, virAgI hokar,
samasta parigrahakA tyAg karake, shuddhopayogarUp munidharma
a.ngIkAr karake antara.ngame.n shuddhopayog dvArA apane AtmAkA
anubhav karate hai.n, paradravyame.n aha.nbuddhi nahI.n karate . j~nAnAdi
svabhAvako hI apanA mAnate hai.n; parabhAvo.nme.n mamatva nahI.n karate .
kisIko iShTa-aniShTa mAnakar usame.n rAg-dveSh nahI.n karate .
hi.nsAdi ashubh upayogakA to unake astitva hI nahI.n
hotA . anek bAr sAtave.n guNasthAnake nirvikalpa Anandame.n
lIn hote hai.n . jab ChaThave.n guNasthAname.n Ate hai.n, tab unhe.n
aTThAIs mUlaguNo.nko akhaNDitarUpase pAlan karanekA shubh
vikalpa AtA hai . unhe.n tIn kaShAyo.nke abhAvarUp
nishchayasamyakchAritra hotA hai . bhAvali.ngI muniko sadA nagna-
digambar dashA hotI hai; usame.n kabhI apavAd nahI.n hotA .
kabhI bhI vastrAdi sahit muni nahI.n hote .
hi.nsA– (1) vAstavame.n rAgAdibhAvo.nkA pragaT na honA so ahi.nsA
jainashAstro.nkA sa.nkShipta rahasya hai .
Page 123 of 192
PDF/HTML Page 147 of 216
single page version
abhAvapUrvak) utpanna AtmAkI shuddhivisheShako deshachAritra
kahate hai.n . shrAvakadashAme.n pA.Nch pApo.nkA sthUlarUp-ekadesh
tyAg hotA hai, use aNuvrat kahA jAtA hai .
guN–dravyake Ashrayase, usake sampUrNa bhAgame.n tathA usakI samasta
Page 124 of 192
PDF/HTML Page 148 of 216
single page version
parokSha–jisame.n indriyAdi paravastue.N nimittamAtra hai.n, aise j~nAnako
(2) akShaprati–akSha = AtmA athavA j~nAn;
paryAy–guNo.nke visheSh kAryako (pariNamanako) paryAy kahate hai.n .
bhog– vah vastu jise ek hI bAr bhogA jA sake .
matij~nAn–(1) parAshrayakI buddhi Cho.Dkar darshan-upayogapUrvak
matij~nAn kahate hai.n .
vyavahAravratake shubhabhAvako mahAvrat nahI.n kahA hai; kintu
bAlavrat-aj~nAnavrat kahA hai . )
j~nAn .
Page 125 of 192
PDF/HTML Page 149 of 216
single page version
jAnatA hai, use kevalaj~nAn kahate hai.n .
Atmahit mAnanA; dehAdi paradravyako sva-rUp mAnanA,
apanese bhinna na mAnanA .
apekShit dharmo.nko nahI.n jAn sakate–aisA mAnanA so asatya hai aur
vah anantako athavA mAtra AtmAko hI jAnate hai.n; kintu sarvako
nahI.n jAnate hai.n
kShAyopashamik j~nAnavAle jIvo.nkI bhA.Nti avagrah, IhA, avAy aur
dhAraNArUp kramase nahI.n jAnate; kintu sarva dravya-kShetra-kAl-bhAv
ko yugapat (ekasAth) jAnate hai.n
amaryAdit) jisakA vistAr hai
sarvako jAnatA hai
hai.n
Page 126 of 192
PDF/HTML Page 150 of 216
single page version
bhAvapUrvak virakta honeko vrat kahate hai.n . (vrat samyagdarshan
honeke pashchAt hote hai.n aur A.nshik vItarAgatArUp
nishchayavrat sahit vyavahAravrat hote hai.n . )
shrutaj~nAn–(1) matij~nAnase jAne hue padArtho.nke sambandhame.n anya
orakA lakSha Cho.D.h.h denA) so samAdhi athavA sa.nllekhanA
kahalAtI hai .
kar sakatA hai yA parakA bhI ? dev-shAstra-guru, jIvAdi
sAt tattva AdikA svarUp aisA hI hogA ? athavA jaisA
anyamatame.n kahA hai vaisA ? nimitta athavA shubharAg dvArA
AtmAkA hit ho sakatA hai yA nahI.n ?
samay takakI hai .
Page 127 of 192
PDF/HTML Page 151 of 216
single page version
bhogopabhogaparimANavratame.n kiyA jAtA hai .
anna-jal-khAdya aur svAdya –in chAro.n AhAro.nkA sarvathA
tyAg hotA hai . proShadh-upavAsame.n Arambha, viShay-kaShAy
aur chAro.n AhAro.nkA tyAg tathA usake agale din aur
pAraNeke din arthAt agale-piChale din bhI ekAshan kiyA
jAtA hai .
vyavahArase bhI nahI.n bhog sakatA; kintu moh dvArA, mai.n ise
bhogatA hU.N –aisA mAnatA hai aur tatsambandhI rAgako, harSha-
shokako bhogatA hai . yah batalAneke liye usakA kathan
karanA so vyavahAr hai . )
upabhog, kevalaj~nAn, guNavrat, digvrat, duHshruti, deshavrat,
deshapratyakSha, parigrah-parimANANuvrat, parokSha, pApopadesh, pratyakSha,
pramAdacharyA, proShadh upavAs, brahmacharyANuvrat, bhogopabhog-
parimANavrat, bhog, matij~nAn, manaHparyayaj~nAn, viparyay, vrat,
shikShAvrat, shrutaj~nAn, sakalapratyakSha, samyakj~nAn, satyANuvrat,
Page 128 of 192
PDF/HTML Page 152 of 216
single page version
lakShaN batAo .
samyakchAritra, samyagj~nAnake doSh aur sa.nllekhanA
doSh–Adike bhed batalAo .
digvrat, deshavrat, pApopadesh–aise nAmo.nkA kAraN, puNya-
pApake phalame.n harSha-shokakA niShedh, shikShAvrat nAmakA kAraN,
samyagj~nAn, j~nAn, j~nAno.nkI parokShatA-pratyakShatA-deshapratyakShatA
aur sakalapratyakShatA Adike kAraN batalAo .
upavAsame.n tathA proShadhopavAsame.n, bhog aur upabhogame.n, yam aur
niyamame.n, j~nAnI aur aj~nAnIke karmanAshame.n tathA samyagdarshan
aur samyagj~nAname.n kyA antar hai–vah batalAo .
upAy, darshan aur j~nAname.n pahalI utpatti; dhanAdikase lAbh
na honA, niratichAr shrAvakavrat-pAlanase lAbh,
brahmacharyANuvratIkA vichAr, bhedavij~nAnakI AvashyakatA,
Page 129 of 192
PDF/HTML Page 153 of 216
single page version
maraNasamayakA kartavya; vaidya-Do.ckTarake dvArA maraN ho; tathApi
ahi.nsA, shatrukA sAmanA karanA–na karanA; samyagj~nAn,
samyagj~nAn honekA samay aur usakI mahimA, sa.nllekhanAkI
vidhi aur kartavya, j~nAnake binA mukti tathA sukhakA abhAv,
j~nAnakA phal tathA j~nAnI-aj~nAnIkA karmanAsh aur viShayo.nkI
ichChAko shA.nt karanekA upAy–AdikA varNan karo .
mukti ho sake aisA kShetra, vratadhArIko prApta honevAlI gati,
prayojanabhUt bAt, sarvako jAnanevAlA j~nAn aur sarvottam sukh
denevAlI vastu–inakA nAm batalAo .
Page 130 of 192
PDF/HTML Page 154 of 216
single page version
puruShArthI hai.n; kyo.nki ve (bhav-bhoganatai.n) sa.nsAr aur bhogo.nse (vairAgI)
virakta hote hai.n aur (vairAgya) vItarAgatAko (upAvan) utpanna
karaneke liye (mAI) mAtA samAn (anuprekShA) bArah bhAvanAo.nkA
(chintai.n) chi.ntavan karate hai.n .
atyanta virakta hote hai.n aur jis prakAr koI mAtA putrako janma
Page 131 of 192
PDF/HTML Page 155 of 216
single page version
isaliye munirAj in bArah bhAvanAo.nkA chi.ntavan karate hai.n
prakAr in bArah bhAvanAo.nkA ] (chi.ntat) chi.ntavan karanese (sam
sukh) samatArUpI sukh (jAgai) pragaT hotA hai . (jab hI) jab
(jiy) jIv (Atam) AtmasvarUpako (jAnai) jAnatA hai (tab hI)
tabhI (jIv) jIv (shivasukh) mokShasukhako (ThAnai) prApta karatA hai .
samatA-shA.ntirUpI sukh pragaT ho jAtA hai–ba.Dh.h.h jAtA hai . jab yah
jIv AtmasvarUpako jAnatA hai, tab puruShArtha ba.DhAkar parapadArtho.nse
sambandha Cho.Dkar paramAnandamay svasvarUpame.n lIn hokar samatArasakA
pAn karatA hai aur a.ntame.n mokShasukh prApta karatA hai
Page 132 of 192
PDF/HTML Page 156 of 216
single page version
(jan) kuTumba (Aj~nAkArI) naukar-chAkar tathA (indriy-bhog) pA.Nch
indriyo.nke bhog–yah sab (suradhanu) indradhanuSh tathA (chapalA)
bijalIkI (chapalAI) cha.nchalatA-kShaNikatAkI bhA.Nti (Chin thAI)
kShaNamAtra rahanevAle hai.n .
viShay–yah sarva vastue.N kShaNik hai.n–anitya hai.n–nAshavAn hai.n .
jisaprakAr indradhanuSh aur bijalI dekhate hI dekhate vilIn ho jAte
hai.n; usIprakAr ye yauvanAdi kuCh hI kAlame.n nAshako prApta hote hai.n;
ve koI padArtha nitya aur sthAyI nahI.n hai.n; kintu nij shuddhAtmA
Page 133 of 192
PDF/HTML Page 157 of 216
single page version
jIvako anityAdi ek bhI bhAvanA yathArtha nahI.n hotI
un sabakA (mR^ig hari jyo.n) jisaprakAr hiranako si.nh mAr DAlatA
hai; usIprakAr (kAl) mR^ityu (dale) nAsh karatA hai . (maNi)
chintAmaNi Adi maNiratna, (ma.ntra) ba.De-ba.De rakShAma.ntra; (ta.ntra) ta.ntra,
(bahu hoI) bahutase hone par bhI (marate) maranevAleko (koI) ve
koI (na bachAvai) nahI.n bachA sakate .
Page 134 of 192
PDF/HTML Page 158 of 216
single page version
mAr DAlatA hai; usIprakAr–kAl arthAt mR^ityu nAsh karatA hai .
chi.ntAmaNi Adi maNi, ma.ntra aur ja.ntra-ta.ntrAdi koI bhI mR^ityuse nahI.n
bachA sakatA .
kar sakaneme.n samartha nahI.n hai; isaliye parase rakShAkI AshA karanA
vyartha hai . sarvatra-sadaiv ek nij AtmA hI apanA sharaN hai . AtmA
nishchayase maratA hI nahI.n; kyo.nki vah anAdi-ananta hai–aisA
svonmukhatApUrvak chi.ntavan karake samyagdR^iShTi jIv vItarAgatAkI vR^iddhi
karatA hai, yah ‘‘asharaN bhAvanA’’ hai
parAvartan pA.Nch prakArase paribhramaN (karai hai) karatA hai . (sa.nsAr)
Page 135 of 192
PDF/HTML Page 159 of 216
single page version
isame.n (sukh) sukh (lagArA) leshamAtra bhI (nAhi.n) nahI.n hai .
kAl, bhav tathA bhAv) parAvartan karatA rahatA hai; kintu kabhI shA.nti
prApta nahI.n karatA; isalie vAstavame.n sa.nsArabhAv sarvaprakArase
sArarahit hai, usame.n ki.nchitmAtra sukh nahI.n hai; kyo.nki jisaprakAr
sukhakI kalpanA kI jAtI hai, vaisA sukhakA svarUp nahI.n hai aur
jisame.n sukh mAnatA hai vah vAstavame.n sukh nahI.n hai; kintu vah
paradravyake AlambanarUp malin bhAv honese AkulatA utpanna
karanevAlA bhAv hai . nij AtmA hI sukhamay hai, usake dhruvasvabhAvame.n
sa.nsAr hai hI nahI.n –aisA svonmukhatApUrvak chi.ntavan karake samyagdR^iShTi
jIv vItarAgatAme.n vR^iddhi karatA hai, yah ‘‘sa.nsAr bhAvanA’’ hai
Page 136 of 192
PDF/HTML Page 160 of 216
single page version
te) ve sab (jiy) yah jIv (ek hi) akelA hI (bhogai) bhogatA
hai; (sut) putra (dArA) strI (sIrI) sAth denevAle (na hoy) nahI.n
hote . (sab) ve sab (svArathake) apane svArthake (bhIrI) sage (hai.n)
hai.n .
ahit kar sakatA hai –parakA kuCh nahI.n kar sakatA . isaliye
jIv jo bhI shubh yA ashubh bhAv karatA hai, unakA phal (AkulatA)
vah svaya.n akelA hI bhogatA hai, usame.n anya koI-strI, putra,
mitrAdi sahAyak nahI.n ho sakate; kyo.nki ve sab par padArtha hai.n aur
ve sab padArtha jIvako j~neyamAtra hai.n; isaliye ve vAstavame.n jIvake
sage-sambandhI hai.n hI nahI.n; tathApi aj~nAnI jIv unhe.n apanA mAnakar
duHkhI hotA hai . parake dvArA apanA bhalA-burA honA mAnakar parake
sAth kartR^itva-mamatvakA adhikAr mAnatA hai; vah apanI bhUlase hI
akelA duHkhI hotA hai .
mAnakar apanI nishchayapariNati dvArA shuddha ekatvakI vR^iddhi karatA hai,
yah ‘‘ekatva bhAvanA’’ hai