૧૬ ]
ઇષ્ટોપદેશ
[ ભગવાનશ્રીકુંદકુંદ-
दुत्कर्षं प्रापितम् । तर्हि क्व केषामिव तदित्याह, नाके नाकौकसामिव स्वर्गे देवानां यथा
अनन्योपममित्यर्थः ।
अत्र शिष्यः प्रत्यवतिष्ठते — यदि स्वर्गेऽपि सुखमुत्कृष्टं किमपवर्गप्रार्थनयेति । भगवन् !
यदि चेत् — स्वर्गेऽपि न केवलमपवर्गे — सुखमस्ति, कीदृशं ? उत्कृष्टं मर्त्यादिसुखातिशायि, तर्हि
किं कार्यं ? कया ? अपवर्गस्य मोक्षस्य प्रार्थनया — अपवर्गो मे भूयादित्यभिलाषेण ।
जाता है, जैसे ‘‘भैया ! राम-रावणका युद्ध तो राम-रावणके युद्ध समान ही था ।
रामरावणोर्युद्धं रामरावणयोरिव ।’’
अर्थात् इस पंक्तिमें युद्ध सम्बन्धी भयंकरताकी पराकाष्ठाको जैसा द्योतित किया गया
है । ऐसा ही सुखके विषयमें समझना चाहिए ।।५।।
शंका – इस समाधानको सुन, शिष्यको पुनः शंका हुई और वह कहने लगा —
‘‘भगवन् ! न केवल मोक्षमें, किन्तु यदि स्वर्गमें भी, मनुष्यादिकोंसे बढ़कर उत्कृष्ट सुख
पाया जाता है, तो फि र ‘‘मुझे मोक्षकी प्राप्ति हो जावे’’ इस प्रकारकी प्रार्थना करनेसे क्या
लाभ ?’’
‘ત્યારે ક્યાં કોના જેવું તે (સુખ) છે?’ — એમ (શિષ્યે) પૂછ્યું.
સ્વર્ગમાં નિવાસ કરનારા દેવોનું સુખ, સ્વર્ગવાસી દેવોના (સુખ) જેવું હોય છે,
અર્થાત્ તે સુખ અનન્યોપમ (જેની ઉપમા બીજા કોઈ સાથે થઈ શકે નહિ તેવું) હોય છે,
તેવો અર્થ છે.
ભાવાર્થ : — આ સ્વર્ગીય સુખ અતીન્દ્રિય નથી પણ ઇન્દ્રિયજનિત છે, છતાં તે
ઇન્દ્રિયજનિત સુખોમાં અનુપમ છે, કારણ કે રાજ્યાદિના સુખ જેવું ચિત્તક્ષોભ કરે તેવું નથી
અને દેવો તે સુખ પોતાની દેવીઓ સાથે સાગરોપમ કાલ સુધી ભોગવે છે; ભોગભૂમિના
સુખ જેવું તે અલ્પકાલીન નથી. ૫.
અહીં શિષ્ય પૂર્વપક્ષ લઈ પૂછે છે, ‘‘જો સ્વર્ગમાં પણ સુખ ઉત્કૃષ્ટ હોય તો મોક્ષ
માટે પ્રાર્થનાની શી જરૂર? ભગવન્! ન કેવલ મોક્ષમાં, કિન્તુ સ્વર્ગમાં પણ સુખ હોય –
કેવું? ઉત્કૃષ્ટ – મનુષ્યાદિના સુખને ટપી જાય તેવું હોય — તો (તેનું) શું પ્રયોજન? કોનું?
‘મને મોક્ષ હો (મોક્ષની પ્રાપ્તિ હો)’ એવી અપવર્ગ એટલે મોક્ષની અભિલાષારૂપ પ્રાર્થનાનું
(શું પ્રયોજન)?