કહાન જૈનશાસ્ત્રમાળા ]
ઇષ્ટોપદેશ
[ ૧૭
एवं च संसारसुखे एव निर्बन्धं कुर्वन्तं प्रबोध्यं तत्सुखदुःखस्य भ्रांतत्वप्रकाशनाय आचार्यः
प्रबोधयति —
वासनामात्रमेवैतत्सुखं दुःखं च देहिनाम् ।
तथाह्युद्वेजयन्त्येते भोगा रोगा इवापदि ।।६।।
टीका — एतत् प्रतीयमानमैंद्रियकं सुखं दुःखं चास्ति । कीदृशं ? वासनामात्रमेव,
जीवस्योपकारकत्वापकारकत्वाभावेन परमार्थतो देहादावुपेक्षणीये । तत्त्वानवबोधादिदं
ममेष्टमुपकारकत्वादिदं चानिष्टमपकारकत्त्वादिति विभ्रमाज्जातः संस्कारो वासना,
संसार सम्बन्धी सुखमें ही सुखका आग्रह करनेवाले शिष्यको ‘संसार सम्बन्धी सुख
और दुःख भ्रान्त हैं ।’ यह बात बतलानेके लिए आचार्य आगे लिखा हुआ श्लोक कहते
हैं —
विषयी सुख दुःख मानते, है अज्ञान प्रसाद ।
भोग रोगवत् कष्टमें, तन मन करत विषाद ।।६।।
अर्थ — देहधारियोंको जो सुख और दुःख होता है, वह केवल कल्पना (वासना
या संस्कार) जन्य ही है । देखो ! जिन्हें लोकमें सुख पैदा करनेवाला समझा जाता है,
એવી રીતે સંસાર સંબંધી સુખનો જ આગ્રહ રાખતા શિષ્યને સંસાર સંબંધી
સુખદુઃખનું ભ્રાન્તિપણું પ્રકાશવા માટે આચાર્ય પ્રબોધે છે (સમજાવે છે)ઃ —
સુખદુઃખ સંસારીનાં, વાસના જન્ય તું માન,
આપદમાં દુઃખકાર તે, ભોગો રોગ સમાન. ૬
અન્વયાર્થ : — [देहिनां ] દેહધારીઓનાં [एतत् सुखं दुःख च ] તે સુખ તથા દુઃખ
[वासनामात्रम् एव ] કેવલ વાસના – માત્ર જ હોય છે. [तथा हि ] વળી [एते भोगाः ] તે (સુખ-
દુઃખરૂપ) (ભોગો) [आपदि ] આપત્તિના સમયે [रोगाः इव ] રોગોની જેમ (પ્રાણીઓને)
[उद्वेजयन्ति ] ઉદ્વેલિત (આકુલિત) કરે છે.
ટીકા : — પ્રતીતિ કરવામાં આવતાં તે ઇન્દ્રિયજનિત સુખ – દુઃખ છે. (તે) કેવાં છે?
(તે) કેવલ વાસનામાત્ર જ છે. જીવને (દેહાદિ પદાર્થો) ઉપકારક તથા અપકારક નહિ
હોવાથી, પરમાર્થે દેહાદિ (પદાર્થ) વિષે તે ઉપેક્ષણીય છે. તેમાં તત્ત્વજ્ઞાનના અભાવે, ‘આ