૪૮ ]
ઇષ્ટોપદેશ
[ ભગવાનશ્રીકુંદકુંદ-
टीका — योऽवित्तो निर्धनः सन् संचिनोति सेवाकृष्यादिकर्मणोपार्जयति । किं ? तद्वित्तं
धनं । कस्मै ? त्यागाय पात्रदानदेवपूजाद्यर्थं त्यागायेत्यस्य देवपूजाद्युपलक्षणार्थत्वात् । कस्मै
त्यागः ? श्रेयसे अपूर्वपुण्याय पूर्वोपात्तपापक्षयाय । यस्य तु चक्रवर्त्यादेरिवायत्नेन धनं सिद्धयति
स तेन श्रयोऽर्थं पात्रदानादिकमपि करोत्विति भावः । स किं करोतीत्याह विलिम्पति विलेपनं
करोति । कोऽसौ ? सः । किं तत् ? स्वशरीरं । केन ? पङ्केन कर्दमेन । कथं कृत्वेत्याह
स्नास्यामीति । अयमर्थो, यथा कश्चिन्निर्मलाङ्गं स्नानं करिष्यामीति पङ्केन विलिम्पन्नसमीक्षकारी
अर्थ — जो निर्धन ऐसा ख्याल करे कि ‘पात्रदान, देवपूजा आदि करनेसे नवीन
पुण्यकी प्राप्ति और पूर्वोपार्जित पापकी हानि होगी, इसलिए पात्रदानादि करनेके लिए धन
कमाना चाहिए’। नौकरी, खेती आदि करके धन कमाता है, समझना चाहिए कि वह ‘स्नान
कर डालूँगा’ ऐसा विचार कर अपने शरीरको कीचड़से लिप्त करता है । खुलासा यह है
कि जैसे कोई आदमी अपने निर्मल अंगको ‘स्नान कर लूँगा’का ख्याल कर कीचड़से लिप्त
कर डाले, तो वह बेवकूफ ही गिना जाएगा । उसी तरह पापके द्वारा पहिले धन कमा
लिया जाय, पीछे पात्रदानादिके पुण्यसे उसे नष्ट कर डालूँगा, ऐसे ख्यालसे धनके कमानेमें
દાન કરવા માટે [वित्तं ] ધનનો [संचिनोति ] સંચય કરે છે, [सः ] તે [स्नास्यामि इति ] ‘સ્નાન
કરી લઈશ’ એમ સમજી [स्वशरीरं ] પોતાના શરીરને [पद्केन ] કાદવથી [विलिम्पति ] ખરડે
છે — (અર્થાત્ પોતાના શરીરે કાદવ લપેડે છે.)
ટીકા : — જે પૈસા વિનાનો એટલે નિર્ધન છે, તે નોકરી, ખેતી આદિ કાર્યથી સંચય
કરે છે – ઉપાર્જન કરે છે. શું તે (સંચય કરે છે)? વિત્ત એટલે ધન. શા માટે? ત્યાગ માટે
અર્થાત્ પાત્રદાન, દેવપૂજા આદિ (કાર્ય) માટે; કારણ કે ‘ત્યાગ’ શબ્દમાં દેવ – પૂજાદિનો અર્થ
ગર્ભિત છે. શાને માટે ત્યાગ? કલ્યાણ એટલે અપૂર્વ પુણ્યને માટે અને પૂર્વોપાર્જિત પાપના
ક્ષયને માટે.
જેને ચક્રવર્તી આદિની માફક યત્ન વિના ધનની સિદ્ધિ (પ્રાપ્તિ) હોય છે, તો તે
ધનથી પુણ્યાર્થે પાત્રદાનાદિક કરે – એવો ભાવ છે.
(શિષ્ય) પૂછે છે – ‘તે શું કરે છે?’ લપેડે છે — ખરડે છે (ચોપડે છે). કોણ તે?
તે (ત્યાગ કરનાર). કોને (ખરડે છે)? પોતાના શરીરને. શા વડે? પંક વડે – કાદવ વડે.
(શિષ્ય) પૂછે છે — ‘શું સમજીને?’ ‘સ્નાન કરી લઈશ’ એમ સમજીને, આનો અર્થ
એ છે કે — જેમ કોઈ એક (મનુષ્ય), ‘સ્નાન કરી લઈશ’ એમ સમજી પોતાના નિર્મળ
(સ્વચ્છ) અંગને (શરીરને) કાદવથી ખરડે છે, તે અવિચારી (મૂર્ખ) છે, તેમ પાપથી