104 ]
iShTopadesh
[ bhagavAnashrIkundakund-
anvayArtha : — [यः ] je [गुरूपदेशात् ] gurunA upadeshathI [अभ्यासात् ] abhyAs dvArA
[संवित्तेः ] svasamvedanathI [स्वपरान्तरं ] sva – parano bhed [जानाति ] jANe chhe, [सः ] te [निरन्तरं ]
nirantar [मोक्षसौख्यं ] mokShanun sukh [जानाति ] anubhave chhe.
TIkA : — je jANe chhe. shun te? sva – paranun antar arthAt AtmA ane parano
bhed, — arthAt je potAnA AtmAne parathI bhinna dekhe chhe (jANe chhe) — evo artha chhe.
kayA kAraNathI? samvittithI (svasamvedanathI) arthAt lakShaNathI potAnA lakShyanA (AtmAnA)
anubhavathI. te paN kevI rIte? abhyAsathI arthAt abhyAsanI bhAvanAthI; te (abhyAs)
paN gurunA upadeshathI arthAt dharmAchAryanA tathA AtmAnA sudraDh sva – paranun bhedagnAn utpanna
karanAr vAkyathI (thAy chhe). tevI rIte svAtmAne parathI bhinna anubhav karanAr te nirantar
eTale avichchhinnapaNe mokShasukhano anubhav kare chhe, kAraN ke te (mokShasukhano) anubhav,
karmothI bhinna AtmAno anubhav karanArane avinAbhAvIpaNe hoy chhe (bIjAne nahi).
tathA ‘तत्त्वानुशासन’ shlok 170mAn kahyun chhe ke —
टीका — यो जानाति । किं ? तत्स्वपरान्तरं आत्म - परयोर्भेदं, यः स्वात्मानं परस्माद्भिन्नं
पश्यतीत्यर्थः । कुतः हेतोः ? संवित्तेर्लक्षणतः स्वलक्ष्यानुभवात् । एषोऽपि कुतः ? अभ्यासात्
अभ्यासभावनातः । एषोऽपि गुरूपदेशात् धर्माचार्यस्यात्मनश्च सुदृढस्वपरविवेकज्ञानोत्पादक-
वाक्यात् । स तथान्यापोढस्वात्मानुभविता मोक्षसौख्यं निरन्तरमविच्छिन्नमनुभवति । कर्म-
विविक्तानुभाव्यविनाभावित्वात्तस्य ।
तथा चोक्तं [तत्त्वानुशासने ] —
अर्थ — जो गुरुके उपदेशसे अभ्यास करते हुए अपने ज्ञान (स्वसंवेदन)से अपने
और परके अन्तरको (भेदको) जानता है । वह मोक्षसम्बन्धी सुखका अनुभवन करता रहता
है ।
विशदार्थ — गुरु कहिये धर्माचार्य अथवा गुरु कहिये स्वयं आत्मा, उसके उपदेशसे
सुदृढ़ स्व पर विवेक ज्ञानके पैदा करनेवाले वाक्योंके और उसके अनुसार अभ्यास करना
चाहिये । बार बार अभ्यास करनेसे संवित्ति-अपने लक्ष्यका अनुभव होने लगता है । उस
संवित्ति (स्वसंवेदन)के द्वारा जो स्वात्माको परसे भिन्न जानता – देखता है, भिन्न आत्माका
अनुभव करनेवाला मोक्ष-सुखको निरन्तर हमेशा विच्छेद रहित अनुभव करने लग जाता
है । क्योंकि वह मोक्ष-सुखका अनुभव, कर्मोंसे भिन्न आत्माका अनुभव करनेवालोंको होता
है, अन्योंको नहीं । जैसा कि तत्त्वानुशासनमें कहा है — ‘‘तदेवानुभंवश्चाय०,’’