kahAn jainashAstramALA ]
iShTopadesh
[ 119
indrajAl sam dekh jag, Atamahit chitta lAy,
anyatra chitta jAy jo, manamAn te pastAy. 39.
anvayArtha : — yogI [निःशेष जगत् ] samasta jagatane [इन्द्रजालोपम् ] indrajAl
samAn [निशामयति ] samaje chhe (dekhe chhe), [आत्मलाभाय ] AtmasvarUpanI prApti mATe
[स्पृहयति ] spRuhA (abhilAShA) kare chhe ane [अन्यत्र गत्वा अनुतप्यते ] anyatra (anya
viShayamAn) lAgI jAy, to te pashchAttAp kare chhe.
TIkA : — ‘योगी’ shabda anta dIpak hovAthI badhe yojavo. (arthAt निशामयति,
स्पृहयति Adi kriyApado sAthe tene kartA tarIke yojavo.)
svAtma samvedanamAn jene ras chhe tevo dhyAtA (yogI) char (jangam), achar (sthAvar)
rUp bAhya vastu samUhane, indrijAlik dvArA batAvelA sarpa, hArAdi padArtha – samUh samAn
dekhe chhe, kAraN ke avashya upekShaNIyapaNAne lIdhe (te vastuo) tyAg – grahaN (viShayak)
buddhino viShay chhe; tathA te AtmalAbh mATe spRuhA (ichchhA) kare chhe. arthAt chidAnandasvarUp
AtmAno anubhav karavA ichchhe chhe; tathA anyatra arthAt svAtmAne chhoDI anya koI paN
निशामयति निःशेषमिन्द्रजालोपं जगत् ।
स्पृहयत्यात्मलाभाय गत्वान्यत्रानुतप्यते ।।३९।।
टीका — योगीत्यन्तदीपकत्वात्सर्वत्र योज्यः । स्वात्मसंवित्तिरसिको ध्याता चरांचरं
बहिर्वस्तुजातमवश्योपेक्षणीयतया हानोपादानबुद्धिविषयत्वादिन्द्रजालिकोपदर्शितसर्पहारादिपदार्थसदृशं
पश्यति । तथात्मलाभाय स्पृहयति चिदानन्दस्वरूपमात्मानं संवेदयितुमिच्छति । तथा अन्यत्र स्वात्म-
इन्द्रजाल सम देख जग, निज अनुभव रुचि लात ।
अन्य विषय में जात यदि, तो मनमें पछतात ।।३९।।
अर्थ — योगी समस्त संसारको इन्द्रजालके समान समझता है । आत्मस्वरूपकी
प्राप्तिके लिये अभिलाषा करता है । तथा यदि किसी अन्य विषयमें उलझ जाता, या लग
जाता है तो पश्चात्ताप करता है ।
विशदार्थ — श्लोक नं. ४२में कहे गये ‘‘योगी योगपरायणः’’ शब्दको अन्त्यदीपक
होनेसे सभी ‘‘निशामयति स्पृहयति’’ आदि क्रियापदोंके साथ लगाना चाहिए । स्वात्म-संवेदन
करनेमें जिसे आनन्द आया करता है, ऐसा योगी इस चर, अचर, स्थावर, जंगमरूप समस्त