130 ]
iShTopadesh
[ bhagavAnashrIkundakund-
pravRutti hotI nathI. tethI tene te padArthomAn iShTa – aniShTanI kalpanAno abhAv hovAthI tene
rAg – dveSh utpanna thatA nathI ane bandhanA kAraNarUp rAg – dveShanA abhAvamAn te karmothI bandhAto
nathI, parantu tene anekagaNI nirjarA thAy chhe.
gnAnIne vratAdinA AcharaNano vikalpa e shubh rAg chhe, tenAthI to tene Asrav – bandh
ja thAy; parantu te kALe je tenI sAthe tene shuddha pariNati chhe, te ja nirjarAnun vAstavik kAraN
chhe. tethI yogIone nirvikalpa dashAmAn tenAthI paN atishay nirjarA thAy chhe.
vaLI,
par to par chhe dukharUp, AtmAthI sukh thAy,
mahA puruSho udyam kare, AtmArthe man lAy. 45.
anvayArtha : — [परः परः ] par te par chhe, [ततः दुःखं ] tenAthI dukh thAy chhe.
ane [आत्मा आत्मा एव ] AtmA te AtmA ja chhe, [ततः सुखम् ] tenAthI sukh thAy chhe;
[अतः एव ] tethI ja [महात्मानः ] mahAtmAoe [तन्निमितं ] tenA nimitte (sukhArthe)
[कृतोद्यमाः ] udyam karyo chhe.
पैदा न होनेके कारण कर्मोंसे बँधता नहीं है, किन्तु व्रतादिकका आचरण करनेवालोंकी
अपेक्षा भी कर्मोंसे ज्यादा छूटता है ।।४४।।
और भी कहते हैं —
पर पर तातें दुःख हो, निज निज ही सुखदाय ।
महापुरुष उद्यम किया, निज हितार्थ मन लाय ।।४५।।
अर्थ — दूसरा दूसरा ही है, इसलिए उससे दुःख होता है, और आत्मा आत्मा ही है,
इसलिये उससे सुख होता है । इसीलिए महात्माओंने आत्माके लिए उद्यम किया है ।
पुनस्तत्राजायमानरागद्वेषत्वात्कर्मभिर्न बध्यते । किं तर्हि ? विशेषेण व्रताद्यनुष्ठातृभ्योऽतिरेकेण
तैर्मुच्यते ।
किं च —
परः परस्ततो दुःखमात्मैवात्मा ततः सुखम् ।
अत एव महात्मानस्तन्निमित्तं कृतोद्यमाः ।।४५।।