18 ]
iShTopadesh
[ bhagavAnashrIkundakund-
इष्टानिष्टार्थानुभवानन्तरमुद्भूतः स्वसंवेद्य आभिमानिकः परिणामः । वासनैव, न
स्वाभाविकमात्मस्वरूपमित्यन्ययोगव्यवच्छेदार्थो मात्र इति, स्वयोगव्यवस्थापकश्चैव शब्दः ।
केषामेतदेवंभूतमस्तीत्याह — देहिनां — देह एवात्मत्वेन गृह्यमाणो अस्ति येषां ते देहिनो
बहिरात्मानस्तेषाम् । एतदेव समर्थयितुमाह — तथा हीत्यादि । उक्तार्थस्य दृष्टान्तेन समर्थनार्थस्तथा
हीति शब्द । उद्वेजयन्ति उद्वेगं कुर्वन्ति, न सुखयन्ति, के ते ? एते सुखजनकत्वेन लोके प्रतीता
भोगा रमणीयरमणीप्रमुखाः इन्द्रियार्थाः । क इव ? रोगा इव ज्वरादिव्याधयो यथा । कस्यां
सत्यामापाद – दुर्निवारवैरिप्रभृतिसंपादितदौर्मनस्य लक्षणायां विपदि । तथा चोक्तम् —
ऐसे कमनीय कामिनी आदिक भोग भी आपत्ति (दुर्निवार, शत्रु आदिके द्वारा की गई
बेचेनी)के समयमें रोगों (ज्वरादिक व्याधियों)की तरह प्राणियोंको आकुलता पैदा करनेवाले
होते हैं । यही बात सांसारिक प्राणियोंके सुख-दुःखके सम्बन्धमें है ।
mane upakArak hovAthI iShTa chhe ane apakArak hovAthI aniShTa chhe’ evA vibhramathI utpanna
thayelo sanskAr te vAsanA chhe. te (vAsanA) iShTa – aniShTa padArthonA anubhavanA anantare
utpanna thayelo svasamvedya abhimAnayukta pariNAm chhe. te vAsanA ja chhe, svAbhAvik
AtmasvarUp nathI.
em anyanA yogano vyavachchhed (abhAv) darshAvavAnA arthamAn ‘मात्र’ shabda chhe ane
svano yog (sambandh) jaNAvavAnA arthamAn ‘एव’ shabda chhe.
(shiShye) pUchhyun — Avun (sukh – dukh) kone hoy chhe? dehadhArIone arthAt dehane
ja jeo AtmA tarIke grahaN kare chhe, te dehI bahirAtmAo – temane (tevI sukh – dukhanI
kalpanA hoy chhe).
AnA ja samarthanamAn kahe chhe — तथाहित्यादि ।
ukta arthanA draShTAnta dvArA samarthan mATe ‘तथाहि’ shabda chhe.
udvelit kare chhe, eTale udveg kare chhe – sukhI karatA nathI. koN te? ‘te sukh utpanna
kare chhe’ em lokamAn pratIt thayelA (mAnavAmAn AvelA) bhogo – arthAt ramaNIy strI Adi
indriy – padArtho. konI mAphak (udveg kare chhe)? rogonI mAphak – jvarAdi vyAdhionI jem.
shun hotAn? Apatti AvI paDatAn – arthAt durnivAr shatru Adi dvArA karavAmAn AvelI
chittakShobh lakShaNavALI vipatti AvI paDatAn; tathA kahyun chhe ke —