46 ]
iShTopadesh
[ bhagavAnashrIkundakund-
टीका — वर्तते । किं तद्धनं । किं विशिष्टं ? इष्टमभिमतं । कथं, सुतरां अतिशयेन
कस्माज्जीवितात्प्राणेभ्यः । केषां ? धनिनां, किं कुर्वंतां ? वाञ्छतां । कं, निर्गमं अतिशयेन गमनं ।
कस्य, कालस्य । किं विशिष्टं ? आयुरित्यादि । आयुः क्षयस्य वृद्धयुत्कर्षस्य च कालान्तरवर्द्धनस्य
कारणम् अयमर्थो, धनिनां तथा जीवितव्यं नेष्टं यथा धनं । कथमन्यथा जीवितक्षयकारणमपि
धनवृद्धिहेतुं कालनिर्गमं वाञ्छन्ति अतो ‘धिग्धनम्’ एवंविधव्यामोहहेतुत्वाद् ।
विशदार्थ — मतलब यह है कि धनियोंको अपना जीवन उतना इष्ट नहीं, जितना
कि धन । धनी चाहता है कि जितना काल बीत जाएगा, उतनी ही ब्यातकी आमदानी बढ़
जाएगी । वह यह ख्याल नहीं करता कि जितना काल बीत जाएगा उतनी ही मेरी आयु
(जीवन) घट जाएगी । वह धनवृद्धिके ख्यालमें जीवन (आयु) विनाशकी ओर तनिक भी
लक्ष्य नहीं देता । इसलिए मालूम होता है कि धनियोंको जीवन (प्राणों) की अपेक्षा धन
ज्यादा अच्छा लगता है । इस प्रकारके व्यामोहका कारण होनेसे धनको धिक्कार है ।।१५।।
[वाञ्छतां धनिनाम् ] em ichchhatA dhanikone [जीवितात् ] potAnA jIvan karatAn [धनं ] dhan
[सुतरां ] atishay (ghaNun ja) [इष्टं ] (vahAlun) hoy chhe.
TIkA : — hoy chhe. shun te? dhan. kevun (hoy chhe)? iShTa – priy. kevI rIte? bahu
ja – atishayapaNe; konAthI? potAnA jIvananI – prANathI, kone (vahAlun hoy chhe)? dhanikone.
shun karatA? ichchhatA. shun (ichchhatA)? nirgamanane – atishayapaNe gamanane, konA (gamanane)?
kAlanA. kevA prakAranun? Ayu ityAdi. (kAlanun gaman te) AyukShayanun kAraN ane vRuddhi
(vyAj)nA utkarShanun kAraN chhe arthAt kAlanun antar (vyAjanI AmadAnImAn) vRuddhinun kAraN
chhe – evo artha chhe. dhanikone jevun dhan iShTa (vahAlun) hoy chhe tevun jIvitavya iShTa hotun
nathI. nahi to jIvananA kShayanun kAraN hovA chhatAn dhanavRuddhinA kAraNarUp kAlanirgamanane teo
kem ichchhe? mATe dhan AvA vyAmohanun kAraN hovAthI tene dhikkAr ho!
bhAvArtha : — jem jem kAl vyatIt thAy chhe tem tem Ayu ochhun thatun jAy chhe,
paN te kAlanun antar dhanikane vyAj vagerenI AmadAnImAn vadhAro karavAnun kAraN bane chhe,
tethI tene (kAlagamanane) te utkarShanun (AbAdInun) kAraN gaNe chhe.
je dhaniko lobhavash vyAj vagerenI kamANI karavA mATe kAlanun nirgaman ichchhe chhe
teo potAnA jIvan karatAn dhanane vadhAre vahAlun gaNe chhe, kAraN ke teo em samaje chhe
ke kAlanA nirgamanathI jem divaso vadhashe tem vyAj vagere vadhashe, paN teTalA divaso temanA
AyumAnthI ochhA thashe tenun temane bhAn hotun nathI. teo dhanavRuddhinA lobhamAn potAnA