50 ]
iShTopadesh
[ bhagavAnashrIkundakund-
पुनराह शिष्यः ‘भोगोपभोगायेति ।’ भगवन् ! यद्येवं धनार्जनस्य पापप्रायतया
दुःखहेतुत्वात् धनं निन्द्यं, तर्हि धनं विना सुखहेतोर्भोगोपभोगस्यासंभवात्तदर्थं स्यादिति प्रशस्यं
भविष्यति । भोगो भोजनताम्बूलादिः । उपभोगो वस्तु कामिन्यादिः । भोगोश्चोपभोगाश्च
भोगोपभोगं तस्मै । अत्राह गुरुः । तदपि नेति न केवलं पुण्यहेतुतया धनं प्रशस्यमिति यत्त्वयोक्तं
तदुक्तरीत्या न स्यात् । किं तर्हि ? भोगोपभोगार्थं धनं तत्साधनं प्रशस्यमिति । यत्त्वया संप्रत्युच्यते
तदपि न स्यात् । कुत इति चेत्, यतः ।
उत्थानिका — फि र शिष्य कहता है कि भगवन् ! धनके कमानेमें यदि ज्यादातर पाप
होता है, और दुःखका कारण होनेसे धन निंद्य है, तो धनके बिना भोग और उपभोग भी
नहीं हो सकते, इसलिए उनके लिए धन होना ही चाहिए, और इस तरह धन प्रशंसनीय
माना जाना चाहिए । इस विषयमें आचार्य कहते हैं कि ‘यह बात भी नहीं है’ अर्थात् ‘पुण्यका
कारण होनेसे धन प्रशंसनीय है,’ यह जो तुमने कहा था, सो वैसा ख्याल कर धन कमाना
उचित नहीं, यह पहिले ही बताया जा चुका है । ‘भोग और उपभोगके लिए धन साधन है,’
यह जो तुम कह रहे हो, सो भी बात नहीं है, यदि कहो क्यों ? तो उसके लिये कहते हैं : —
paN tenA jevo ja mUrkha chhe, kAraN ke te em samaje chhe ke dhanopArjanamAn je pAp thashe te
dAnAdithI upArjit puNyathI nAsh pAmashe, paN A eno bhram chhe.
jem varShARUtumAn nadIo melA pANIthI ja ubharAy chhe, tem pApabhAvI dhananun upArjan
thAy chhe. mATe dhanopArjan karavAno pApabhAv karavo ane pachhI te dhanane puNyopArjan mATe
pUjA – pAtradAnAdi shubhakAryamAn ‘hun te kharchIsh’ evo agnAnabhAv karavo mUDhatA chhe. 16.
shiShya pharIthI kahe chhe – ‘bhog ane upabhogane mATe’ he bhagavan! jo e rIte
dhanopArjanamAn prAya pAp hoy, dhan dukhanun kAraN hoy ane tethI te nindya hoy, to dhan
vinA sukhanA kAraNarUp bhog – upabhog asambhavit bane; tethI te (bhog – upabhog) mATe
dhan hoy to te prashansanIy chhe.
bhojan, tAmbul Adi te bhog chhe ane vastu, strI Adi upabhog chhe. bhog
ane upabhog – te bhogopabhog – te mATe (dhan hovun yogya chhe, em shiShyanI dalIl chhe).
ahIn, AchArya kahe chhe – te vAt paN nathI. ‘puNyanA kAraNe dhan prashansanIy chhe – em
je ten kahyun te rIte (prashansanIy) hoI shake nahi. vaLI bhog – upabhog mATe tenun (dhananun)
sAdhan prashansanIy chhe, em je ten hamaNAn kahyun te paN kem banI shake? jo tun kahe, ‘kem?’
to kAraN e chhe ke —