kahAn jainashAstramALA ]
iShTopadesh
[ 81
टीका — स्याद् भवेत् । कोसौ ? सम्बन्धः द्रव्यादिना प्रत्यासत्तिः । कयोः ? द्वयोः
कथंचिद्भिन्नयोः पदार्थयोः इति अनेन लोकप्रसिद्धेन प्रकारेण । कथमिति यथाहमस्मि । कीदृशः
कर्त्ता निर्माता । कस्य ? कटस्य वंशदलानां जलादिप्रतिबन्धाद्यर्थस्य परिणामस्य । एवं सम्बन्धस्य
द्विष्ठतां प्रदर्श्य प्रकृतेर्व्यतिरेकमाह । ध्यानमित्यादि ध्यायते येन ध्यायति वा यस्तद्धयानं
ध्यातिक्रियां प्रति करणं कर्ता वा ।
उक्तं च; [तत्त्वानुशासने ] —
हुआ करता है । जहाँ आत्मा ही ध्यान, ध्याता (ध्यान करनेवाला) और ध्येय हो जाता है,
वहाँ सम्बन्ध कैसा ?
विशदार्थ — लोकप्रसिद्ध तरीका तो यही है, कि किसी तरह भिन्न (जुदा – जुदा)
दो पदार्थोंमें सम्बन्ध हुआ करता है । जैसे बाँसकी खपच्चियोंसे जलादिकके सम्बन्धसे
बननेवाली चटाईका मैं कर्ता हूँ — बनानेवाला हूँ । यहाँ बनानेवाला ‘मैं’ जुदा हूँ और
बननेवाली ‘चटाई’ जुदी है । तभी उनमें ‘कर्तृकर्म’ नामक सम्बन्ध हुआ करता है । इस
प्रकार सम्बन्ध द्विष्ठ (दो में रहनेवाला) हुआ करता है । इसको बतलाकर, प्रकृतमें (ध्यानमें)
वह बात (भिन्नता) बिलकुल भी नहीं है, इसको दिखलाते हैं ।
‘‘ध्यायते येन, ध्यायति वा यस्तद् ध्यानं, ध्यातिक्रियां प्रति करणं कर्त्ता च’’ —
द्वयोः ] judA judA be padArtho vachche [सम्बन्धः ] sambandh [स्यात् ] hoI shake. [यदा ] jyAre
[आत्मा एव ] AtmA ja [ध्यानं ध्येयं ] dhyAn ane dhyeyarUp thaI jAy [तदा ] tyAre [कीदृशः
सम्बन्धः ] sambandh kevo?
TIkA : — hoI shake. koN te? sambandh arthAt dravyAdi sAthe pratyAsatti (nikaT
sanyog). kayA banneno (sambandh)? A lokaprasiddha prakAr vaDe kathanchit banne bhinna padArthono.
kevI rIte? jem ke ‘hun chhun.’ kevo (hun)? kartA eTale nirmAtA (karanAr). kono (karttA)
chaTAIno — arthAt vAnsanI chIponA jalAdinA sambandhathI utpanna thatA padArthanA
pariNAmano — evI rIte sambandhanun dviShThapaNun (eTale bannemAn rahevAvALA sambandhane) batAvIne
prakRitinI bhinnatA kahI (anAdithI AtmA ane karmano sanyog sambandh chhe, parantu sambandh banne
bhinna padArtho vachche hoI shake, tethI prakRiti (karma) AtmAthI bhinna padArtha chhe em kahyun ).
dhyAn ityAdi — je dvArA dhyAvavAmAn Ave arthAt je dhyAve te dhyAn chhe athavA
dhyAtikriyAmAn je karaN (sAdhan) hoy vA kartA hoy tene (sarvene) dhyAn kahe chhe.
‘तत्त्वानुशासन’ — shlok 67mAn kahyun chhe ke —