26 ]
iṣhṭopadesh
[ bhagavānashrīkundakund-
टीका — प्रपद्यते । कोऽसौ ? मूढः स्वपरविवेकज्ञानहीनः पुमान् । कानि, वपुर्गृहादीनि
वस्तूनि । किंविशिष्टानि ? स्वानि स्वश्चात्मा स्वानि चात्मीयानि स्वानि । एकशेषाश्रयणादेकस्य
स्वशब्दस्य लोपः । अयमर्थो दृढतममोहाविष्टो देहादिकमात्मानं प्रपद्यते — आत्मत्वेनाभ्युपगच्छति ।
दृढतरमोहाविष्टश्च आत्मीयत्वेन । किं विशिष्टानि सन्ति स्वानि प्रपद्यत इत्याह ।
सर्वथान्यस्वभावानि — सर्वेण द्रव्य – क्षेत्र – काल – भाव लक्षणेन प्रकारेण स्वस्वभावादन्यो भिन्नः
स्वभावो येषां तानि । किं किमित्याह – वपुः शरीरं तावदचेतनत्वादिस्वभावं प्रसिद्धमस्ति । एवं गृहं
धनं दारा भार्याः पुत्राः आत्मजाः मित्राणि सुह्रदः शत्रवोऽमित्राः ।
लिए हुए पर-अन्य हैं, परन्तु मूढ़ प्राणी मोहनीयकर्मके जालमें फसकर इन्हें आत्माके समान
मानता है ।
विशदार्थ — स्व और परके विवेकज्ञानसे रहित पुरुष शरीर आदिक पर पदार्थोंको
आत्मा व आत्माके स्वरूप ही समझता रहता है । अर्थात् दृढ़तम मोहसे वश प्राणी
देहादिकको (जो कि द्रव्य, क्षेत्र, काल, भाव लक्षणरूप हरेक प्रकारसे आत्मस्वभावसे भिन्न
स्वभाववाले हैं) ही आत्मा मानता है और दृढ़तर मोहवाला प्राणी, उन्हीं व वैसे ही
शरीरादिकको आत्मा नहीं, अपि तु आत्माके समान मानता रहता है ।।८।।
[मित्राणि ] mitro, [शत्रवः ] shatruo [सर्वथा अन्य स्वभावानि ] sarvathā (chaitanyasvabhāvathī) bhinna
svabhāvavāḷān chhe, [किन्तु ] chhatān [मूढः ] agnānī jīv [तानि ] temane [स्वानि ] potānān
[प्रपद्यते ] māne chhe.
ṭīkā : — māne chhe (samaje chhe). koṇ te? mūḍh arthāt sva – paranā vivekagnānathī
rahit puruṣh, kone (māne chhe)? sharīr, gr̥uh ādi vastuone; kevā prakāranī (māne chhe)?
potānī (māne chhe). sva eṭale nij ātmā, स्वानि eṭale ātmīy sva. [ekasheṣh samāsane
līdhe ek ‘sva’ shabdano lop thayo chhe]. āno artha e chhe ke – draḍhatam mohathī āviṣhṭa
(mohābhibhūt) prāṇī dehādikane ātmā māne chhe, eṭale ke temane ātmasvarūp samaje chhe
ane draḍhattar mohathī āviṣhṭa prāṇī (temane) ātmīy (eṭale ātmānān) māne chhe.
(shiṣhya) pūchhe chhe — kevā prakāranī vastuone potānī māne chhe? sarvathā (sarva prakāre)
anya (bhinna) svabhāvavāḷī (vastuone) — arthāt dravya – kṣhetra – kāḷ – bhāvarūp sarva prakāre
sva – svabhāvathī anya eṭale bhinna jeno svabhāv chhe tevī (vastuone). vaḷī pūchhyun, ‘‘kaī
kaī (vastuo)’’ pratham to vapu eṭale sharīr je achetanatvādi svabhāvavāḷun prasiddha chhe te,
tem ja ghar, dhan, dārā, strī (bhāryā), putro (ātmajo), mitro (suhr̥udo) ane shatruo
(amitro) vagere.