34 ]
iṣhṭopadesh
[ bhagavānashrīkundakund-
टीका — भ्रमति संसरति । कोऽसौ ? असौ जीवश्चेतनः । क्व ? संसाराब्धौसंसारः
द्रव्यपरिवर्तनादिरूपो भवोऽब्धिः समुद्र इव दुःखहेतुत्वाद् दुस्तरत्त्वाच्च तस्मिन् । कस्मात् ?
अज्ञानात् देहादिष्वात्मविभ्रमात् । कियत्कालं, सुचिरं अतिदीर्घकालम् । केन ? रागेत्यादि । रागः
इष्टे वस्तुनि प्रीतिः द्वेषश्चानिष्टेऽप्रीतिस्तयोर्द्वयी । रागद्वेषयोः शक्तिव्यक्तिरूपतया युगपत्
प्रवृत्तिज्ञापनार्थं द्वयीग्रहणं, शेषदोषाणां च तद्द्वयप्रतिबद्धत्वबोधनार्थं ।
तथा चोक्तम् [ज्ञानार्णवे ] —
यत्र रागः पदं धत्ते, द्वेषस्तत्रेति निश्चयः ।
उभावेतौ समालम्ब्य विक्रमत्यधिकं मनः ।।२३।।
विशदार्थ — द्रव्य, क्षेत्र, काल, भव, भावरूप पंचपरावर्तनरूप संसार, जिसे दुःखका
कारण और दुस्तर होनेसे समुद्रके समान कहा गया है, उसमें अज्ञानसे-शरीरादिकोंमें
आत्मभ्रान्तिसे-अतिदीर्घ काल तक घूमता (चक्कर काटता) रहता है । इष्ट वस्तुमें प्रीति होनेको
राग और अनिष्ट वस्तुमें अप्रीति होनेको द्वेष कहते हैं । उनकी शक्ति और व्यक्तिरूपसे हमेशा
प्रवृत्ति होती रहती है, इसलिए आचार्योंने इन दोनोंकी जोड़ी बतलाई है । बाकीके दोष इस
जोड़ीमें ही शामिल है, जैसा कि कहा गया है : — ‘‘यत्र रागः पदं धत्ते०’’
‘‘जहाँ राग अपना पाँव जमाता है, वहाँ द्वेष अवश्य होता है या हो जाता है,
ṭīkā : — bhame chhe eṭale sansaraṇ kare chhe. koṇ te? te jīv – chetan. kyān (bhame
chhe)? sansār – samudramān, sansār eṭale dravyaparivartanādirūp bhav, je duḥkhanun kāraṇ ane
dustar hovāthī abdhi eṭale samudra jevo chhe – temān. shā kāraṇathī bhame chhe? agnānane līdhe
arthāt dehādimān ātmavibhramanā kāraṇe. keṭalā kāḷ sudhī (bhame chhe)? suchir eṭale bahu
lāmbā kāḷ sudhī. shāthī? ‘रागेत्यादि०’ rāg ityādithī.
rāg eṭale iṣhṭa vastumān prīti ane dveṣh eṭale aniṣhṭa vastumān aprīti, te bannenun
yugal. rāg – dveṣhanī pravr̥utti, shaktirūpe tathā vyaktirūpe hammeshān ekīsāthe hoy chhe; te
jaṇāvavā māṭe tathā bākīnā doṣho paṇ te (bannenā) yugalamān garbhit chhe (arthāt sāmel
chhe – te sāthe sambandh rākhe chhe) te batāvavā māṭe (āchārye) te bannenun (rāg – dveṣhanun yugal)
grahaṇ karyun chhe.
vaḷī, ‘gnānārṇav’mān kahyun chhe ke —
‘jyān rāg potāno pag jamāve chhe (rākhe chhe) tyān dveṣh avashya hoy chhe. te bannenā