kahān jainashāstramāḷā ]
iṣhṭopadesh
[ 35
अपि च — आत्मनि सति परसंज्ञा, स्वपरविभागात् परिग्रहद्वेषौ ।
अनयोः संप्रतिबद्धाः सर्वे दोषाश्च जायन्ते ।।
सा दीर्धनेत्रायतमन्थाकर्षणपाश इव भ्रमणहेतुत्वात्तस्यापकर्षणकर्मजीवस्य रागादिरूपतया
परिणमनं नेत्रस्यापकर्षणत्वाभिभुखानयनं तेन अत्रोपमानभूतो मन्थदण्ड आक्षेप्यस्तेन यथा —
नेत्राकर्षणव्यापारेण मन्थाचलः समुद्रे सुचिरं भ्रान्तो लोके प्रसिद्धस्तथा स्वपरविवेकानवबोधात् ।
यदुद्भूतेन रागादिपरिणामेन कारणकार्योपचारात्तज्जनितकर्मबन्धेन अनादिकालं संसारे भ्रान्तो
यह निश्चय है । इन दोनों (राग-द्वेष)के आलम्बनसे मन अधिक चंचल हो उठता है । और
जितने दोष हैं, वे सब राग-द्वेषके संबद्ध हैं,’’ जैसा कि कहा गया है — ‘‘आत्मनि सति
परसंज्ञा०’’
‘‘निजत्वके होने पर परका ख्याल हो जाता और जहाँ निज-परका विभाग (भेद) हुआ
वहाँ निजमें रागरूप और परमें द्वेषरूप भाव हो ही जाते हैं । बस इन दोनोंके होनेसे अन्य
समस्त दोष भी पैदा होने लग जाते हैं, कारण कि वे सब इन दोनोंके ही आश्रित हैं ।’’
वह राग-द्वेषकी जोड़ी तो हुई मंथानीके डंडेको घुमानेवाली रस्सीके फाँसाके समान
और उसका घूमना कहलाया जीवका रागादिरूप परिणमन । सो जैसे लोकमें यह बात
प्रसिद्ध है कि नेतरीके खींचा-तानीसे जैसे मंथराचल पर्वतको समुद्रमें बहुत काल तक भ्रमण
(rāg-dveṣhanā) avalambanathī man adhik vikārī bane chhe (kṣhobh pāme chhe – chañchaḷ bane
chhe).’ (23)
vaḷī, jyān mārāpaṇāno bhāv āve chhe, tyān parasañgnā (par taraphano bhāv) āve
chhe. sva – paranā vibhāgane līdhe rāg-dveṣh hoy chhe, (arthāt jyān ā mārun chhe ane e
bījānun chhe – evo sva – parano vibhāg – bhed chhe, tyān svamān rāgarūp ane paramān dveṣharūp bhāv
thāy chhe). ā banne doṣho sāthe sambandh rākhatā (anya) sarva doṣho utpanna thāy chhe (arthāt
anya sarva doṣhonun mūḷ rāg-dveṣh chhe).
jene manthanadaṇḍanā bhramaṇanun kāraṇ tene kheñchavāmān pāsharūp dīrghanetarān (dorī)nā
ākarṣhaṇanī (kheñchatāṇanī) kriyā chhe, tem jīvane (sansāramān) bhramaṇanun kāraṇ tenun rāgādirūp
pariṇamavun te chhe. netarānnā ākarṣhaṇathī abhimukh lāvelo upamānabhūt (jenī sāthe jīvanī
sarakhāmaṇī chhe tevo) manthanadaṇḍ bhamavā yogya chhe.
lokamān e vāt prasiddha chhe, ke netarān (dorīo)nī kheñchatāṇanī kriyāthī (ākarṣhaṇanī
kriyāthī) jem mantharāchal parvat samudramān bahu lāmbā kāḷ sudhī ghūmato rahyo, tem sva – paranā