54 ]
iṣhṭopadesh
[ bhagavānashrīkundakund-
इस तरह आरम्भ, मध्य और अन्तमें क्लेश-तृष्णा एवं आसक्तिके कारणभूत इन
भोगोपभोगोंको कौन बुद्धिमान् इन्द्रियरूपी नलियोंसे अनुभवन करेगा ? कोई भी नहीं ।
यहाँ पर शिष्य शंका करता है कि तत्त्वज्ञानियोंने भोगोंको न भोगा हो यह बात
सुननेमें नहीं आती है । अर्थात् बड़े बड़े तत्त्वज्ञानियोंने भी भोगोंको भोगा है, यही प्रसिद्ध
है । तब ‘भोगोंको कौन बुद्धिमान-तत्त्वज्ञानी सेवन करेगा ?’ यह उपदेश कैसे मान्य किया
जाय ? इस बात पर कैसे श्रद्धान किया जाय ? आचार्य जवाब देते हैं — कि हमने उपर्युक्त
कथनके साथ ‘‘कामं अत्यर्थं०’’ आसक्तिके साथ रुचिपूर्वक यह भी विशेषण लगाया है ।
तात्पर्य यह है, कि चारित्रमोहके उदयसे भोगोंको छोड़नेके लिये असमर्थ होते हुए भी
तत्त्वज्ञानी पुरुष भोगोंको त्याज्य-छोड़ने योग्य समझते हुए ही सेवन करते हैं । और जिसका
मोहोदय मंद पड़ गया है, वह ज्ञान-वैराग्यकी भावनासे इन्द्रियोंको रोककर, इन्द्रियोंको
वशमें कर, शीघ्र ही अपने (आत्म) कार्य करनेके लिये कटिबद्ध-तैयार हो जाता है —
जैसा कि कहा गया है — ‘इदं फलमियं क्रिया०’’
buddhimān bhogone sevashe (bhogavashe’ — evā upadeshamān kevī rīte shraddhā karāy? (arthāt
evo upadesh kevī rīte manāy?......)
āchārya kahe chhe — (gnānī) ‘कामम्’ eṭale atishayapaṇe (āsaktipūrvak – ruchipūrvak
te sevato nathī) ahīn tātparya e chhe ke —
chāritramohanā udayathī bhogone chhoḍavā asamartha hovā chhatān, tattvagnānī bhogone
heyarūpe samajīne (eṭale teo chhoḍavā yogya chhe em samajīne) seve chhe. jeno mohano
uday mand paḍī gayo chhe, tevo te (gnānī) gnān ane vairāgyanī bhāvanāthī indriy – samūhane
vash karī (indriyo taraphanā valaṇane sanyamit karī) ekāek (shīghra) ātmakārya māṭe
utsāhit thāy chhe; tathā kahyun chhe ke — ‘इदंफलमियं......’
‘ā phal chhe, ā kriyā chhe, ā karaṇ chhe, ā kram chhe, ā vyay (hāni – kharcha)
chhe, ā ānuṣhaṅgik (bhogone anusaratun) phal chhe, ā mārī dashā chhe, ā mitra chhe, ā
shatru chhe, ā desh chhe, ā kāl chhe — e sarva vāto upar pūro khyāl rākhī buddhimān
puruṣh prayatna kare chhe, parantu bījo (koī mūrkha) tem karato nathī.’
āchārya pharīthī kahe chhe — ‘यदर्थमेतदेवंविधमिति’.
bhāvārtha : — ādi, madhya ane antamān bhogopabhog klesh, tr̥uṣhṇā ane āsaktinā
kāraṇabhūt chhe. bhogya vastuone prāpta karavāmān kr̥uṣhi, nokarī ādi kāraṇothī ārambhamān