Moksha Marg Prakashak-Gujarati (English transliteration). Samyaktva Sanmukh Mithyadrashtinu Niroopan; Pancha Labdhionu Swaroop; Adhikar Aathmo; Upadeshanu Swaroop; Anuyoganu Prayojan; Prathamanuyoganu Prayojan; Karananuyoganu Prayojan; Charananuyoganu Prayojan; Dravyanuyoganu Prayojan; Prathmanuyogama Vyakhyananu Vidhan; Karananuyogama Vyakhyananu Vidhan.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 15 of 20

 

Page 253 of 370
PDF/HTML Page 281 of 398
single page version

kAraN nathI; hA eTalun kharun keshubhopayog thatAn shuddhopayogano jo yatna kare to thaI jAy,
paN jo shubhopayogane ja bhalo jANI tenun sAdhan karyA kare to shuddhopayog kyAthi thAy?
mATe mithyAdraShTino shubhopayog to shuddhopayoganun kAraN chhe ja nahi, samyagdraShTine shubhopayog
thatAn nikaT shuddhopayoganI prApti thAy chhe evA mukhyapaNAthI koI ThekANe shubhopayogane
shuddhopayoganun kAraN paN kahIe chhIe
em samajavun.
vaLI A jIv potAne nishchayvyavahArarUp mokShamArgano sAdhak mAne chhe, tyAn pUrve kahyA
pramANe AtmAne shuddha mAnyo te to samyagdarshan thayun, te ja pramANe jANyo te samyaggnAn thayun,
tathA te ja pramANe vichAramAn pravartyo te samyakchAritra thayun. e pramANe to potAne nishchayaratnatray
thayun mAne chhe; paN hun pratyakSha ashuddha chhatAn shuddha kevI rIte mAnun
jANunvichArun chhun? ityAdi
vivekarahit bhramathI santuShTa thAy chhe.
vaLI arhantAdik vinA anya devAdikane mAnato nathI vA jainashAstrAnusAr jIvAdikanA
bhed shIkhI lIdhA chhe tene ja mAne chhe, anyane mAnato nathI te to samyagdarshan thayun, jainashAstronA
abhyAsamAn ghaNo pravartte chhe te samyaggnAn thayun, tathA vratAdirUp kriyAomAn pravartte chhe te
samyakchAritra thayun,
e pramANe potAne vyavahAraratnatray thayun mAne chhe; paN vyavahAr to
upachAranun nAm chhe ane te upachAr paN tyAre ja bane ke jyAre te satyabhUt nishchayaratnatrayanA
kAraNAdik thAy, arthAt jem nishchayaratnatray sadhAy tem tene sAdhe to temAn vyavahArapaNun paN
sambhave. paN Ane to satyabhUt nishchayaratnatrayanI pichhAN ja thaI nathI to A e pramANe
kevI rIte sAdhI shake? mAtra AgnAnusArI banI dekhAdekhI sAdhan kare chhe tethI tene nishchay
vyavahAr mokShamArga thayo nahi.
nishchayvyavahAr mokShamArganun nirUpaN AgaL karIshun tenun sAdhan thatAn ja
mokShamArga thashe.
e pramANe A jIv nishchayAbhAsane mAnejANe chhe, parantu vyavahArasAdhanane paN bhalAn
jANe chhe tethI svachchhandI banI ashubharUp pravartato nathI paN vratAdi shubhopayogarUp pravarte
chhe tethI antim graiveyakasudhInAn pad prApta kare chhe, tathA jo nishchayAbhAsanI prabaLatAthI
ashubharUp pravRutti thaI jAy to kugatimAn paN gaman thAy chhe. pariNAmAnusAr phaL pAme
chhe, parantu sansArano ja bhoktA rahe chhe, arthAt sAcho mokShamArga pAmyA vinA siddhapadane pAmI
shakato nathI.
e pramANe nishchayvyavahArAbhAs banne nayAvalambI mithyAdraShTionun nirUpaN karyun.
have samyaktvasanmukh je mithyAdraShTi chhe, tenun nirUpaN karIe chhIe

Page 254 of 370
PDF/HTML Page 282 of 398
single page version

samyaktvasanmukh mithyAdraShTinun nirupaN
koI mandakaShAyAdinun kAraN pAmIne gnAnAvaraNAdi karmono kShayopasham thayo, tethI
tattvavichAr karavAnI shakti pragaT thaI, tathA moh mand thayo tethI tattvavichAramAn udyamI thayo,
ane bAhyanimitta dev
gurushAstrAdikanun thatAn e vaDe satya upadeshano lAbh thayo.
tyAn potAnA prayojanabhUt mokShamArganA, devgurudharmAdikanA, jIvAditattvonA, sva
paranA vA potAne ahitakArIhitakArI bhAvonA, ityAdinA upadeshathI sAvadhAn thaI evo
vichAr karyo keaho! mane to A vAtanI khabar ja nathI, hun bhramathI bhUlI prApta paryAyamAn
ja tanmay thayo, paN A paryAyanI to thoDA ja kALanI sthiti chhe, ahIn mane sarva nimitto
maLyAn chhe mATe mAre A vAtano barAbar nirNay karavo joIe kAraN ke, AmAn to mArun
ja prayojan bhAse chhe; em vichArI je upadesh sAmbhaLyo teno nirdhAr karavAno udyam karyo.
tyAn uddesh, lakShaNanirdesh ane parIkShA vaDe teno nirdhAr thAy chhe mATe pratham to tenAn
devgurushAstranA uddesh eTale nAm jANe lakShaNathI oLakhe, nAm shIkhe te uddesh, pachhI tenAn
lakShaN jANe, pachhI Am sambhave chhe ke nahi? evA vichArapUrvak parIkShA karavA lAge.
have tyAn nAm shIkhI levAn tathA lakShaN jANI levAn e banne to upadeshAnusAr thAy
chhe; jevo upadesh maLyo hoy tevo yAd karI levo, tathA parIkShA karavAmAn potAno vivek
joIe, eTale vivekapUrvak ekAntamAn potAnA upayogamAn vichAr kare ke
‘jem upadesh Apyo
tem ja chhe ke anyathA chhe’ teno anumAnAdi pramANavaDe yathArtha nirNay kare, vA ‘upadesh to
Am chhe, tathA Am na mAnIe to Am thAy,’ have temAn prabaLayukti kaI chhe tathA
nirbaLayukti kaI chhe? je prabaL bhAse tene satya jANe; vaLI jo e upadeshathI anyathA satya
bhAse vA temAn sandeh rahe, nirdhAr na thAy to je koI visheSh gnAnI hoy tene pUchhe, ane
te je uttar Ape teno vichAr kare. e pramANe jyAnsudhI nirdhAr na thAy tyAnsudhI prashna
uttar kare athavA samAnabuddhinA dhArak hoy temane potAno jevo vichAr thayo hoy tevo kahe,
temanI sAthe prashna
uttar dvArA paraspar charchA kare, e prashnottaramAn je nirUpaN thayun hoy teno
ekAntamAn vichAr kare, e pramANe jyAnsudhI potAnA antarangamAn jevo upadesh Apyo hato tevo
ja nirNay thaI teno bhAv na bhAse tyAnsudhI evo ja udyam karyA kare.
vaLI anyamatIo dvArA je kalpit tattvono upadesh Apyo chhe te vaDe jain upadesh
anyathA bhAse, temAn sandeh thAy, topaN upar kahyA pramANe udyam kare.
e pramANe udyam karatAn, ‘jevo shrI jinadevano upadesh chhe tem ja satya chhe, mane paN
em ja bhAse chhe’ evo nirNay thAy chhe; kAraN ke jinadev anyathAvAdI nathI.

Page 255 of 370
PDF/HTML Page 283 of 398
single page version

prashnajo jinadev anyathAvAdI nathI to jevo temano upadesh chhe tem ja
shraddhAn karI laIe, parIkShA shAmATe karIe?
uttaraparIkShA karyA vinA evun to mAnavun thAy ke‘jinadeve A pramANe kahyun chhe
te satya chhe,’ parantu teno bhAv potAne bhAse nahi, ane bhAv bhAsyA vinA shraddhAn nirmaL
thAy nahi, kAraN ke
jenI koInA vachanadvArA ja pratIti karI hoy tenI anyanA vachanavaDe
anyathA paN pratIti thaI jAy tethI vachanavaDe karelI pratIti shaktiapekShAe apratIti samAn
ja chhe; paN jeno bhAv bhAsyo hoy tene anek prakAravaDe paN anyathA mAne nahi, mATe
bhAvabhAsanasahit je pratIti thAy te ja sAchI pratIti chhe.
ahIn kahesho ke‘puruShanI pramANatAthI vachananI pramANatA karIe chhIe,’ parantu puruShanI
pramANatA paN svayam to thatI nathI, pahelAn tenAn keTalAnk vachanonI parIkShA karI laIe tyAre
puruShanI pramANatA thAy chhe.
prashnaupadesh to anek prakAranA chhe, tyAn konI konI parIkShA karIe?
uttaraupadeshamAn koI upAdey koI hey tathA koI gneyatattvonun nirUpaN karavAmAn
Ave chhe, tyAn e upAdeyheyatattvonI parIkShA to avashya karI levI, kAraN ketemAn
anyathApaNun thatAn potAnun bUrun thAy chhe, arthAt jo upAdeyane hey mAnI le to bUrun thAy,
agar heyane upAdey mAnI le topaN bUrun thAy.
prashnapote parIkShA na kare ane jinavachanathI ja upAdeyane upAdey jANe
tathA heyane hey jANe to temAn kevI rIte bUrun thAy?
uttaraarthano bhAv bhAsyA vinA vachanano abhiprAy oLakhAy nahi. pote to
mAnI le ke hun ‘jinavachan anusAr mAnun chhun,’ parantu bhAv bhAsyA vinA anyathApaNun thaI jAy.
lokamAn paN nokarane koI kArya mATe mokalIe chhIe tyAn e nokar jo te kAryanA bhAvane
jANe to e kArya sudhAre, paN jo e nokarane teno bhAv na bhAse to koI ThekANe te chUkI
ja jAy; mATe bhAv bhAsavA arthe hey
upAdeyatattvonI parIkShA avashya karavI.
prashnajo parIkShA anyathA thaI jAy to shun karavun?
uttarajinavachan ane potAnI parIkShA e bannenI samAnatA thAy tyAre to jANavun
ke satya parIkShA thaI chhe. jyAnsudhI tem na thAy, tyAnsudhI jem koI hisAb kare chhe ne tenI
vidhi na maLe tyAnsudhI potAnI bhUl khoLe chhe; tem A paN potAnI parIkShAmAn vichAr
karyA kare.

Page 256 of 370
PDF/HTML Page 284 of 398
single page version

tathA je gneyatattva chhe tenI paN parIkShA thaI shake to kare; nahi to te anumAn kare ke
jeNe heyupAdeyatattva ja anyathA nathI kahyAn te gneyatattva anyathA shA mATe kahe? jem koI
prayojanarUp kAryomAn paN jUTh na bole te aprayojanarUp jUTh shA mATe bole? mATe gneyatattvonun
svarUp parIkShAvaDe vA AgnAvaDe paN jANavun, chhatAn teno yathArtha bhAv na bhAse topaN doSh nathI.
eTalA ja mATe jainashAstramAn jyAn tattvAdikanun nirUpaN karyun chhe tyAn to hetuyukti
AdivaDe jem tene anumAnAdivaDe pratIti thAy tem kathan karyun. tathA trilok, guNasthAn, mArgaNA
ane purANAdinun kathan AgnAnusAr karyun eTalA mATe hey
upAdey tattvonI parIkShA karavI
yogya chhe.
tyAn jIvAdi dravyo vA tattvone tathA svaparane pIchhANavAn, tyAgavAyogya mithyAtva-
rAgAdik tathA grahaN karavA yogya samyagdarshanAdikanun svarUp pIchhANavun tathA nimitta
naimittikAdikane jem chhe tem pIchhANavAn, ityAdi jene jANavAthI mokShamArgamAn pravRutti thAy chhe
tene avashya jANavAn, tenI to parIkShA karavI, sAmAnyapaNe koI hetu
yuktivaDe tene jANavAn,
pramANnayovaDe jANavAn, vA nirdeshsvAmitvAdivaDe vA satsankhyAdivaDe tenA visheSho jANavA,
arthAt jevI buddhi hoy ane jevun nimitta bane te pramANe tene sAmAnyavisheSharUp oLakhavA.
tathA e jANavAnA upakArI guNasthAnmArgaNAdik, purANAdik vA vratAdik kriyAdikanun paN
jANavun yogya chhe. tyAn jenI parIkShA thaI shake tenI parIkShA karavI, na thaI shake tenun AgnAnusAr
jANapaNun karavun.
e pramANe tene jANavA arthe koI vakhat pote ja vichAr kare chhe, koI vakhat shAstra
vAnche chhe, koI vakhat sAmbhaLe chhe, koI vakhat abhyAs kare chhe tathA koI vakhat prashnottar
kare chhe, ityAdirUp pravarte chhe, potAnun kArya karavAno tene ghaNo harSha chhe tethI antarang prItithI
tenun sAdhan kare chhe.
e pramANe sAdhan karatAn jyAnsudhI sAchun tattvagnAn na thAy,
1. ‘A Am ja chhe’ evI pratItisahit jIvAditattvonun svarUp potAne na bhAse,
2. jevI paryAyamAn ahambuddhi chhe tevI kevaL AtmAmAn ahambuddhi na thAy, 3. ane
hit
ahitarUp potAnA bhAvo chhe, tene na oLakhe tyAnsudhI te samyaktvasanmukh
mithyAdraShTi chhe. Avo jIv thoDA ja kALamAn samyaktvane prApta thashe. A ja bhavamAn
vA anya paryAyamAn samyaktvane pAmashe.
A bhavamAn abhyAsavaDe paralokamAn tiryanchAdi gatimAn paN jAy to tyAn A sanskAranA
baLathI devgurushAstranA nimitta vinA paN tene samyaktva thaI jAy chhe. kAraN keenA
abhyAsanA baLathI mithyAkarmano anubhAg (ras) ochho thAy chhe. jyAn teno uday na thAy
tyAn ja samyaktva thaI jAy chhe.

Page 257 of 370
PDF/HTML Page 285 of 398
single page version

evo abhyAs ja mUL kAraN chhe. devAdikanun to bAhyanimitta chhe. have mukhyapaNe
to tenA nimittathI ja samyaktva thAy chhe ane tAratamyatAthI pUrva abhyAsanA sanskArathI
vartamAnamAn tenun nimitta na hoy topaN samyaktva thaI shake chhe. siddhAntamAn evun sUtra chhe ke
‘तन्निसर्गादधिगमाद्वा’ (mokShashAstra a. 1, sUtra 3) arthAte samyagdarshan nisarga vA
adhigamathI thAy chhe, tyAn devAdi bAhyanimitta vinA thAy tene to nisargathI thayun kahIe chhIe,
devAdinA nimittathI thAy tene adhigamathI thayun kahIe chhIe.
juo, tattvavichArano mahimA! tattvavichAr rahit devAdikanI pratIti kare,
ghaNAn shAstrono abhyAs kare, vratAdik pALe, tapashcharaNAdi kare chhatAn tene to samyaktva
thavAno adhikAr nathI ane tattvavichAravALo e vinA paN samyaktvano adhikArI
thAy chhe.
vaLI koI jIvane tattvavichAr thavA pahelAn koI kAraN pAmIne devAdikanI pratIti thAy,
vA vrattap angIkAr thAy ane pachhI te tattvavichAr kare, parantu samyaktvano adhikArI
tattvavichAr thatAn ja thAy chhe.
vaLI koIne tattvavichAr thayA pachhI tattvapratIti na thavAthI samyaktva to na thayun ane
vyavahAradharmanI pratItiruchi thaI gaI tethI te devAdikanI pratIti kare chhe vA vrattapane
angIkAr kare chhe. tathA koIne devAdikanI pratIti ane samyaktva ekasAthe thAy chhe tathA vrat
tap samyaktvanI sAthe paN hoy athavA pahelAn pachhI paN hoy, parantu devAdikanI pratItino
to niyam chhe. e vinA samyaktva thAy nahi. vratAdik hovAno niyam nathI. ghaNA jIvo to
pahelAn samyaktva thAy pachhI ja vratAdik dhAraN kare chhe, koIne ekasAthe paN thaI jAy chhe.
e pramANe A tattvavichAravALo jIv samyaktvano adhikArI chhe; parantu tene samyaktva thAy ja
evo niyam nathI, kAraN ke
shAstramAn samyaktva hovA pahelAn pAnch labdhi hovI kahI chhe.
pAnch labdhiAonun svarup
kShayopashamalabdhi, vishuddhilabdhi, deshanAlabdhi, prAyogyalabdhi ane karaNalabdhi. tyAn
1. jenA hovAthI tattvavichAr thaI shake evo gnAnAvaraNAdi karmono kShayopasham thAy
arthAt udayakALane prApta sarvaghAtI spardhakonA niShekonA udayano abhAv te kShay, tathA
bhAvIkALamAn uday AvavA yogya karmonun sattArUp rahevun te upasham, evI deshaghAtI spardhakonA
udayasahit karmonI avasthA tenun nAm kShayopasham chhe, tenI je prApti te kShayopashamalabdhi chhe.
2. mohano mand uday AvavAthI mandakaShAyarUp bhAv thAy, ke jyAn tattvavichAr thaI
shake, te vishuddhilabdhi chhe.

Page 258 of 370
PDF/HTML Page 286 of 398
single page version

3. shrI jinendradevadvArA upadeshelA tattvanun dhAraN thavun, teno vichAr thavo te deshanAlabdhi
chhe. narkAdikamAn jyAn upadeshanun nimitta na hoy tyAn te pUrvasanskArathI thAy chhe.
4. karmonI pUrvasattA ghaTI ane antakoDAkoDIsAgar pramAN rahI jAy tathA navInabandh
paN antakoDAkoDIsAgar pramANe sankhyAtamA bhAgamAtra thAy, te paN e labdhikALathI mAnDIne
kramathI ghaTato ja jAy ane keTalIk pApaprakRitiono bandh kramathI maTato jAy; ityAdi yogya
avasthA thavI tenun nAm prAyogyalabdhi chhe.
e chAre labdhi bhavya tathA abhavya bannene hoy chhe. e chAr labdhio thayA pachhI
samyaktva thAy to thAy ane na thAy to na paN thAy em shrI *labdhisAr gAthA 3 mAn
kahyun chhe, mATe e tattvavichAravALAne samyaktva hovAno niyam nathI. jem koIne hitashikShA
ApI, tene jANI te vichAr kare ke A shikShA ApI te kevI rIte chhe? pachhI vichAr karatAn
tene
‘Am ja chhe’ evI te shikShAnI pratIti thaI jAy, athavA anyathA vichAr thAy, vA
anya vichAramAn lAgI te shikShAno nirdhAr na kare to tene pratIti na paN thAy; tem shrIgurue
tattvopadesh Apyo tene jANI vichAr kare ke
A upadesh Apyo te kevI rIte chhe? pachhI vichAr
karatAn tene ‘Am ja chhe’ evI shikShAnI pratIti thaI jAy, athavA anyathA vichAr thAy, athavA
anya vichAramAn lAgI te upadeshano nirdhAr na kare to pratIti na paN thAy. paN teno udyam
to mAtra tattvavichAr karavAno ja chhe.
5. pAnchamI karaNalabdhi thatAn samyaktva avashya thAy ja evo niyam chhe. paN te to
jene pUrve kahelI chAr labdhio thaI hoy ane antarmuhUrta pachhI jene samyaktva thavAnun hoy
te ja jIvane karaNalabdhi thAy chhe.
e karaNalabdhivALA jIvane buddhipUrvak to eTalo ja udyam hoy chhe kete
tattvavichAramAn upayogane tadrUp thaI lagAve tethI samaye samaye tenA pariNAm nirmaL thatA
jAy chhe. jem koIne shikShAno vichAr evo nirmaL thavA lAgyo ke jethI tene shikShAnI pratIti
turat ja thaI jashe, tem tattva upadeshano vichAr evo nirmaL thavA lAgyo ke jethI tene tenun
turat ja shraddhAn thaI jAy, vaLI e pariNAmonun tAratamya kevaLagnAnavaDe dekhyun tenun
karaNAnuyogamAn nirUpaN karyun chhe.
e karaNalabdhinA traN bhed chheadhakaraN, apUrvakaraN ane anivRuttikaraN; tenun
visheSh vyAkhyAn to shrI labdhisAr shAstramAn karyun chhe tyAnthI jANavun, ahIn sankShepamAn kahIe
chhIe
trikALavartI sarva karaNalabdhivALA jIvonA pariNAmonI apekShAe e traN nAm chhe, temAn
karaNanAm to pariNAmanun chhe.

Page 259 of 370
PDF/HTML Page 287 of 398
single page version

adhakaraNajyAn pahelAn ane pAchhalA samayonA pariNAm samAn hoy te
adhakaraN chhe. jem koI jIvanA pariNAm te karaNanA pahelA samaye alpavishuddhatA sahit thayA,
pachhI samaye samaye anantaguNI vishuddhatAthI vadhatA thayA, vaLI tene jem bIjA
trIjA Adi
samayomAn pariNAm thAy tevA koI anya jIvone pratham samayamAn ja thAy tene tenAthI samaye
samaye anant guNI vishuddhatAvaDe vadhatA hoy e pramANe
adhapravRuttakaraN jANavun.
1
apUrvakaraNajemAn pahelA ane pAchhalA samayonA pariNAm samAn na hoy, apUrva
ja hoy te apUrvakaraN chhe. jemakete karaNanA pariNAm jevA pratham samayamAn hoy tevA koI
paN jIvane dvitIyAdi samayomAn na hoy paN vadhatA ja hoy, tathA ahIn adhakaraNavat je
jIvone karaNano pratham samay ja hoy te anek jIvonA pariNAm paraspar samAn paN hoy
chhe tathA adhik
hIn vishuddhatA sahit paN hoy chhe, parantu ahIn eTalun visheSh thayun ketenI
utkRuShTatAthI paN dvitIyAdi samayavALAnA jaghanya pariNAm paN anantaguNI vishuddhatA sahit ja
hoy chhe. e ja pramANe jene karaN mAnDye dvitIyAdi samay thayA hoy, tene te samayavALAonA
pariNAm to paraspar samAn vA asamAn hoy chhe, parantu uparanA samayavALAnA pariNAm te
samaye sarvathA samAn hoy nahi paN apUrva ja hoy chhe. e
2apUrvakaraN jANavun.
anivRuttikaraNavaLI jemAn samAn samayavartI jIvonA pariNAm samAn ja hoy,
nivRutti arthAt paraspar bhed tenAthI rahit hoy chhe. jem te karaNanA pahelA samayamAn sarva
jIvonA pariNAm paraspar samAn ja hoy chhe e ja pramANe dvitIyAdi samayomAn paraspar
samAnatA jANavI, tathA prathamAdi samayavALAothI dvitIyAdi samayavALAone anantaguNI
vishuddhatAsahit hoy chhe, e pramANe
3anivRuttikaraN jANavun.
e pramANe e traN karaN jANavAn.
temAn pahelAn antarmuhUrta kALaparyant adhakaraN thAy chhe tyAn chAr Avashyak thAy chhe
1labdhisAr gA0 35.
2.समए समए भिण्णा भावा तम्हा अपुव्वकरणो हु ।। लब्धिसार३६ ।।
जम्हा उवरिमभावा हेट्ठिमभावेहिं णत्थि सरिसत्तं
तम्हा बिदियं करणं अपुव्वकरणेत्ति णिद्दिट्ठं ।। लब्धि० ।।
करणं परिणामो अप्पुब्बाणि च ताणि करणाणि च अपुव्वकरणाणि, असमाणपरिणामा त्ति जं उत्तं होदि ।।
धवला १।।
3.एगसमए वट्टंताणं जीवाणं परिणामेहि ण विज्जदे णियट्ठी णिव्वत्ती जत्थ ते अणियट्टीपरिणामा धवला १
एक्कम्हि कालसमये संठाणादीहिं जह णिवट्टंति ण णिवट्टंति तहा परिणामेहिं मिहो जेहि ।। गो० जीव० ५६ ।।

Page 260 of 370
PDF/HTML Page 288 of 398
single page version

1samaye samaye anantaguNI vishuddhatA thAy, 2navInabandhanI sthiti ek ek antarmuhUrtathI
ghaTatI jAy chhe te sthitibandhApasaraN chhe. 3samaye samaye prashasta prakRitiono anubhAg
anantaguNo vadhe, 4samaye samaye aprashasta prakRitiono anubhAgabandh anantamA bhAge thAy
e pramANe chAr Avashyak thAy chhe.
te pachhI apUrvakaraN thAy chhe, teno kAL adhakaraNanA kALanA sankhyAtamA bhAg chhe.
temAn A Avashyak bIjA thAy chhe. (1) sattAbhUt pUrvakarmanI sthitine ek ek antarmuhUrtathI
ghaTADe tevo sthitikAnDakaghAt thAy, (2) tenAthI alpa ek ek antarmuhUrtathI pUrvakarmanA
anubhAgane ghaTADe tevo anubhAgakAnDakaghAt thAy, (3) guNashreNinA kALamAn kramathI asankhyAt-
guNA pramANasahit karma, nirjaravA yogya kare tevI guNashreNi nirjarA thAy, tathA guNasankramaN
ahIn thatun nathI paN anyatra apUrvakaraN thAy chhe tyAn thAy chhe.
e pramANe apUrvakaraN thayA pachhI anivRuttikaraN thAy chhe teno kAL apUrvakaraNanA paN
sankhyAtamA bhAg chhe, temAn pUrvokta Avashyakasahit keTalok kAL gayA pachhI 1antarakaraN kare
chhe, je anivRuttikaraNanA kAL pachhI uday AvavA yogya evAn mithyAtvakarmanAn muhUrtamAtra
niShekono abhAv kare chhe; ane te paramANuone anya sthitirUp pariNamAve chhe. (tene
antarakaraN kahevAy chhe.) te antarakaraN pachhI upashamakaraN kare chhe, arthAt antakaraN vaDe
abhAvarUp karelA niShekonA uparanA je mithyAtvanA niShek chhe tene uday AvavAne ayogya
kare chhe, ityAdi kriyAvaDe anivRuttikaraNanA antasamayanA anantar je niShekono abhAv karyo hato
teno uday kAL AvatAn te kALe niSheko vinA uday kono Ave? tethI mithyAtvano uday na
hovAthI prathamopashamasamyaktvanI prApti thAy chhe. anAdi mithyAdraShTine samyaktvamohanIy ane
mishramohanIyanI sattA nathI tethI te ek mithyAtvakarmano ja upasham karI upashamasamyagdraShTi thAy
chhe, tathA koI jIv samyaktva pAmI pachhI bhraShTa thAy chhe tenI dashA paN anAdi mithyAdraShTi
jevI thaI jAy chhe.
prashnapratham parIkShAvaDe tattvashraddhAn karyun hatun chhatAn teno abhAv kevI rIte thAy?
uttarajem koI puruShane shikShA ApI. tenI parIkShA vaDe tene ‘Am ja chhe’ evI
pratIti paN AvI hatI, pachhI koI prakAre anyathA vichAr thayo. tethI e shikShAmAn tene sandeh
thayo ke
‘Am chhe ke Am chhe?’ athavA ‘na mAlUm kem hashe?’ athavA te shikShAne jUTh jANI
tenAthI viparItatA thaI tyAre tene apratIti thaI ane tethI te shikShAnI pratItino tene abhAv
thayo. athavA pahelAn to anyathA pratIti hatI ja, vachamAn shikShAnA vichArathI yathArtha pratIti
1.किमंतरकरणं णाम ? विवक्खियकम्माणं हेट्ठिमोवरिमट्ठिदीओ मोत्तूण मज्झे अन्तोमुहुत्तमेत्ताणं ट्ठिदीणं परिणाम-
विसेसेण णिसेगाणमभावीकरण मंतरकरणमिदि भण्णदे
।।(जयधवला, अ० प० ९५३)

Page 261 of 370
PDF/HTML Page 289 of 398
single page version

thaI hatI paN te shikShAno vichAr karye ghaNo kAL thaI gayo tyAre tene bhUlI, jevI pahelAn
anyathA pratIti hatI tevI ja svayam thaI gaI, tyAre te shikShAnI pratItino abhAv thaI jAy
chhe, athavA pahelAn to yathArtha pratIti karI hatI, pachhI na to koI anyathA vichAr karyo ke
na ghaNo kAL gayo parantu koI evA ja karmodayathI honahAr anusAr svayamev te pratItino
abhAv thaI anyathApaNun thayun. e pramANe anek prakArathI te shikShAnI yathArtha pratItino abhAv
thAy chhe; tem jIvane shrIjinadevano tattvAdirUp upadesh thayo, tenI parIkShA vaDe tene A ‘Am
ja chhe’ evun shraddhAn thayun paN pAchhaLathI pahelAn jem kahyun hatun tem anek prakArathI te
yathArthashraddhAnano abhAv thAy chhe. A kathan sthULapaNAthI batAvyun chhe parantu tAratamyatAthI to
kevaLagnAnamAn bhAse chhe ke
‘A samayamAn shraddhAn chhe ke A samayamAn nathI,’ kAraN keahIn
(nimittamAn to) mULakAraN mithyAtvakarma chhe, teno uday thAy tyAre to anya vichArAdi kAraNo
maLo vA na maLo, svayamev samyakshraddhAnano abhAv thAy chhe, tathA teno uday na hoy tyAre
anya kAraN maLo vA na maLo, samyakshraddhAn svayamev thaI jAy chhe. have e pramANe antarang
samay samay sambandhI sUkShmadashAnun jANavun. chhadmasthane hotun nathI tethI tene potAnI mithyA
samyakshraddhArUp avasthAnA tAratamyano nishchay thaI shakato nathI paN kevaLagnAnamAn bhAse chhe, e
apekShAe guNasthAnonI palaTanA shAstramAn kahI chhe.
e pramANe je samyaktvathI bhraShTa thAy tene sAdimithyAdraShTi kahIe chhIe, tene paN pharI
samyaktvanI prAptimAn pUrvokta pAnch labdhio thAy chhe, visheSh eTalun ke ahIn koI jIvane
darshanamohanI traN prakRitionI sattA hoy chhe te traNeno upasham karI te prathamopashamasamyaktvI
thAy chhe, athavA koIne samyakmohanIyano uday Ave chhe ane be prakRitiono uday thato nathI
te kShayopashamasamyaktvI thAy chhe. tene guNashreNI Adi kriyA tathA anivRuttikaraN hotAn nathI; koIne
mishramohanIyano uday Ave chhe ane be prakRitiono uday thato nathI te mishraguNasthAnane prApta
thAy chhe, tene karaN thatAn nathI. e pramANe sAdimithyAdraShTine mithyAtva chhUTatAn dashA thAy chhe.
kShAyikasamyaktvane vedakasamyagdraShTi ja pAme chhe, tethI tenun kathan ahIn karyun nathI. e pramANe sAdi-
mithyAdraShTino jaghanya (kAL) to madhyam antarmuhUrtamAtra tathA utkRuShTa kinchitnyUn ardhapudgal-
parAvartan mAtra (kAL) jANavo.
juo, pariNAmonI vichitratA! kekoI jIv to agiyAramA guNasthAne yathAkhyAt-
chAritra pAmI pAchho mithyAdraShTi banI kinchitnyUn ardhapudgalaparAvartanakAL sudhI sansAramAn rakhaDe
chhe, tyAre koI jIv nityanigodamAnthI nIkaLI manuShya thaI ATh varShanI AyumAn mithyAtvathI
अर्थ :अन्तरकरणका क्या स्वरूप है ? उत्तर :विवक्षितकर्मोंको अधस्तन और उपरिम स्थितियोंको
छोडकर मध्यवर्ती अन्तर्मुहूर्तमात्र स्थितियोंके निषेकोंका परिणाम विशेषके द्वारा अभाव करनेको अन्तरकरण कहते
हैं

Page 262 of 370
PDF/HTML Page 290 of 398
single page version

chhUTI antarmuhUrtamAn kevaLagnAn prApta kare chhe. em jANI potAnA pariNAm bagADavAno
bhay rAkhavo tathA tene sudhAravAno upAy karavo.
vaLI e sAdimithyAdraShTine thoDo kAL mithyAtvano uday rahe to bAhya jainIpaNun naShTa
thatun nathI, tattvonun ashraddhAn pragaT thatun nathI tathA vichAr karyA vinA ja yA alpa vichArathI
ja tene pharI samyaktvanI prApti thaI jAy chhe, tathA jo ghaNo kAL mithyAtvano uday rahe to
jevI anAdi mithyAdraShTinI dashA hoy chhe tevI tenI paN dashA thaI jAy chhe, gRuhItamithyAtvane
paN te grahaN kare chhe tathA nigodAdikamAn paN rakhaDe chhe, enun kAI pramAN nathI.
vaLI koI jIv samyaktvathI bhraShTa thaI sAsAdanI thAy chhe to jaghanya ekasamay tathA
utkRuShTa chha AvalIpramAN kAL rahe chhe. tenA pariNAmanI dashA vachan dvArA kahI shakAtI nathI.
ahIn sUkShmakALamAtra koI jAtinA kevaLagnAnagamya pariNAm hoy chhe, tyAn anantAnubandhIno uday
to hoy chhe paN mithyAtvano uday hoto nathI, tenun svarUp AgamapramANathI jANavun.
vaLI koI jIv samyaktvathI bhraShTa thaI mishraguNasthAnane prApta thAy chhe tyAn
mishramohanIyano uday thAy chhe. teno kAL madhyamaantarmuhUrtamAtra chhe; teno kAL paN thoDo chhe
eTale tenA pariNAm paN kevaLagnAnagamya chhe. ahIn eTalun bhAse chhe ke
jem koIne shikShA
ApI tene te k ksatya ane k kasatya ek kALamAn mAne chhe, tem Ane tattvonun shraddhAn
ashraddhAn ek kALamAn hoy chhe, te mishradashA chhe.
prashna‘amAre to jinadev vA anyadev badhAy vandan karavA yogya chhe.’
ityAdi mishrashraddhAnane mishraguNasthAn kahe chhe?
uttaranA, e to pratyakSha mithyAtvadashA chhe; vyavahArarUp devAdikanun shraddhAn hovA
chhatAn paN mithyAtva rahe chhe tyAre Ane to devkudevano kAI nirNay ja nathI, eTale Ane
to pragaT vinayamithyAtva chhe em jANavun.
e pramANe samyaktvasanmukh mithyAdraShTionun kathan karyun; prasangopAt anya paN kathan
karyun.
e pramANe jainamatavALA mithyAdraShTionA svarUpanun nirUpaN karyun.
ahIn nAnA prakAranA mithyAdraShTionun kathan karyun chhe tenun prayojan e jANavun kee
prakArone oLakhI potAnAmAn evA doSh hoy to tene dUr karI samyakshraddhAnayukta thavun, paN
anyanA evA doSh joI joIne kaShAyI na thavun. kAraN ke
potAnun bhalunbUrun to potAnA
pariNAmothI chhe; jo anyane ruchivAn dekhe to k kupadesh ApI tenun bhalun kare. potAnA

Page 263 of 370
PDF/HTML Page 291 of 398
single page version

pariNAm sudhAravAno upAy karavo yogya chhe, sarva prakAranA mithyAtvabhAv chhoDI
samyagdraShTi thavun yogya chhe, kAraN ke sansAranun mUL mithyAtva chhe, mithyAtva samAn
anya koI pAp nathI.
ek mithyAtva ane tenI sAthe anantAnubandhI (kaShAy)no abhAv thatAn ekatAlIs
prakRitiono bandh to maTI ja jAy chhe,1 tathA sthiti antakoDAkoDIsAgaranI rahI jAy chhe ane
anubhAg thoDo ja rahI jAy chhe. shIghra ja mokShapad prApta kare chhe; paN mithyAtvano sadbhAv
rahetAn anek upAy karavA chhatAn paN mokShamArga thato nathI, mATe harakoI upAyavaDe sarva prakAre
mithyAtvano nAsh karavo yogya chhe.
e pramANe shrI mokShamArgaprakAshak shAstramAn jainamatavALA
mithyAdraShTionun nirUpaN karavAvALo sAtamo
adhikAr samApta
1. e ekatALIs prakRitionAn nAmmithyAtva, hunDakasansthAn, napunsakaved, asamprAptAsRupATikA-
sanhanan, ekendriy, sthAvar, AtAp, sUkShma, aparyApta, sAdhAraN, beindriy, traindriy, chaurindriy, narkagati,
narkagatyAnupUrvi, narkAyu.
e soL prakRitionA bandhanun kAraN ek mithyAtva ja chhe, te mithyAtvaguNasthAnanA
antasamayamAn e soL prakRitionA bandhano vichchhed thAy chhe; tathA anantAnubandhI kaShAyanA kAraNe pachIs
karmaprakRiti temAn
anantAnubandhInI chAr, styAnagRuddhinidrAnidrAprachalAprachalAe traN nidrA, durbhag, dusvar,
anAdey, nyagrodhaparimanDalsvAtikubja ane vAman e chAr sansthAn, vajranArAchnArAchardhanArAch
ane kIlit e chAr sanhanan, aprashastavihAyogati, strIved, nIchagotra, tiryanchagati, tiryanchAnupUrvi, tiryanchAyu
ane udyot e 25 prakRitionI vyuchchhiti bIjA sAsAdan guNasthAnanA ant samayamAn thAy chhe.
(gommaTasAr karmakAnD gAthA. 9596)

Page 264 of 370
PDF/HTML Page 292 of 398
single page version

adhikAr AThamo
upadeshanun svarup
have mithyAdraShTi jIvone mokShamArgano upadesh ApI temano upakAr karavo e ja uttam
upakAr chhe. shrI tIrthankargaNadharAdi paN evo ja upakAr kare chhe. mATe A shAstramAn paN temanA
ja upadeshAnusAr upadesh ApIe chhIe.
tyAn pratham upadeshanun svarUp jANavA arthe k kvyAkhyAn karIe chhIe, kAraN ke jo
upadeshane yathAvat na pichhANe to te anyathA mAnI viparIt pravarte, mATe ahIn pratham upadeshanun
svarUp kahIe chhIe
jainamatamAn upadesh chAr anuyogadvArA Apyo chheprathamAnuyog, karaNAnuyog, charaNAnu-
yog ane dravyAnuyog; e chAr anuyog chhe.
tyAn tIrthankarchakravartI Adi mahAn puruShonAn charitra jemAn nirUpaN karyAn hoy te
prathamAnuyog chhe; guNasthAnmArgaNAdirUp jIvanun, karmonun vA trilokAdinun jemAn nirUpaN hoy te
karaNAnuyog chhe; gRuhasthamuninA dharmaAcharaN karavAnun jemAn nirUpaN hoy te charaNAnuyog chhe tathA
chha dravya, sAt tattvAdik ane svaparabhedavignAnAdikanun jemAn nirUpaN hoy te dravyAnuyog chhe.
anuyoganun prayojan
have tenun prayojan kahIe chhIe
prathamAnuyoganun prayojan
prathamAnuyogamAn to sansAranI vichitratA, puNyapApanAn phaL tathA mahApuruShonI pravRutti
ityAdi nirUpaNathI jIvone dharmamAn lagAvyA chhe. je jIv tuchchhabuddhivAn hoy te paN A
anuyogathI dharmasanmukh thAy chhe, kAraN ke te jIv sUkShmanirUpaNane samajato nathI, paN laukik
vArtAone jANe chhe tathA tyAn teno upayog lAge chhe. prathamAnuyogamAn laukikapravRuttirUp ja nirUpaN
hovAthI tene te barAbar samajI shake chhe. vaLI lokamAn to rAjAdikanI kathAomAn pApanun poShaN
thAy chhe, paN ahIn prathamAnuyogamAn mahApuruSho je rAjAdik tenI kathAo to chhe parantu prayojan
to jyAn
tyAnthI pApane chhoDAvI dharmamAn lagAvavAnun pragaT karyun chhe, tethI te jIv kathAonI
lAlachavaDe tene vAnchesAmbhaLe chhe to pAchhaLathI pApane bUrun tathA dharmane bhalo jANI dharmamAn
ruchivAn thAy chhe.

Page 265 of 370
PDF/HTML Page 293 of 398
single page version

e pramANe tuchchhabuddhivAnone samajAvavA mATe A anuyog chhe. ‘pratham’ arthAt
‘avyutpanna-mithyAdraShTi’ temanA mATe je anuyog chhe te prathamAnuyog chhe, evo artha
gommaTasAranI TIkAmAn karyo chhe.
1
vaLI je jIvone tattvagnAn thayun hoy pachhI teo A prathamAnuyog vAnchesAmbhaLe to temane
A tenA udAharaNarUp bhAse chhe; jem kejIv anAdinidhan chhe, sharIrAdi sanyogI padArtha chhe,
em A jANato hato, have purANAdikamAn jIvonAn bhavAntaronun nirUpaN karyun chhe te e jANavAmAn
udAharaNarUp thayun, vaLI A shubh
ashubhshuddhopayogane jANato hato, vA tenA phaLane jANato
hato, have purANomAn te upayoganI pravRutti tathA tenun phaL jIvone je thayun hoy tenun nirUpaN karyun
chhe e ja A jANavAmAn udAharaNarUp thayun e ja pramANe anya paN jANavun.
ahIn udAharaNano artha e chhe kejem A jANato hato tem ja koI jIvane avasthA
thaI tethI te AnA jANavAmAn sAkShI thaI.
vaLI jem koI subhaT chhe te subhaTonI prashansA ane kAyaronI nindA jemAn hoy evI
koI purANapuruShonI kathA sAmbhaLavAthI subhaTatAmAn ati utsAhavAn thAy chhe, tem dharmAtmA chhe
te dharmIonI prashansA ane pApIonI nindA jemAn hoy evI koI purANapuruShonI kathA
sAmbhaLavAthI dharmamAn ati utsAhavAn thAy chhe.
e pramANe A prathamAnuyoganun prayojan jANavun.
karaNAnuyoganun prayojan
karaNAnuyogamAn jIvonI vA karmonI visheShatA tathA trilokAdikanI rachanA nirUpaN karI
jIvone dharmamAn lagAvyA chhe. je jIv dharmamAn upayog lagAvavA ichchhe chhe te jIvonA guNasthAn
mArgaNAdi bhed tathA karmonAn kAraNavasthAphaL kone kone kevI rIte hoy chhe. ityAdi bhed
tathA traNalokamAn narkasvargAdinAn ThekANAn oLakhI pApathI vimukh thaI dharmamAn lAge chhe. vaLI
jo evA vichAramAn upayog ramI jAy to pApapravRutti chhUTI svayam tatkAL dharma Upaje chhe, tathA
tenA abhyAsathI tattvagnAnanI paN prApti shIghra thAy chhe. vaLI Avun sUkShma ane yathArtha kathan
jainamatamAn ja chhe, anya ThekANe nathI
evo teno mahimA jANI te jainamatano shraddhAnI thAy chhe.
bIjun, je jIv tattvagnAnI thaIne A karaNAnuyogano abhyAs kare tene A tenA
१. प्रथमानुयोगः प्रथमं मिथ्यादृष्टिमव्रतिकमव्युत्पन्नं वा प्रतिपाद्यमाश्रित्य प्रवृत्तोऽनुयोगोऽधिकारः प्रथमानुयोगः।
arthapratham arthAt mithyAdraShTiavratI visheShagnAnarahitane upadesh ApavA arthe je pravRutta thayelo adhikAr
arthAt anuyog tene prathamAnuyog kahe chhe.
(gommaTasAr jIvakAnD gAthA 361362 nI TIkA.)anuvAdak.

Page 266 of 370
PDF/HTML Page 294 of 398
single page version

visheShaNarUp bhAse chhe. jem jIvAdik tattvone pote jANe chhe, have tenA ja visheSh (bhed)
karaNAnuyogamAn karyA chhe, temAn keTalAnk visheShaN to yathAvat nishchayarUp chhe tathA keTalAnk
upachArasahit vyavahArarUp chhe, keTalAnk dravya
kShetrakALbhAvAdikanun svarUp pramANAdirUp chhe
tathA keTalAnk nimittaAshrayAdinI apekShAsahit chhe; ityAdi anek prakAranAn visheShaN nirUpaN
karyAn chhe, tene jem chhe tem mAnIne A karaNAnuyogano abhyAs kare chhe.
e abhyAsathI tattvagnAn nirmaL thAy chhe. jem koI em to jANato hato ke ‘A
ratna chhe,’ parantu e ratnonA ghaNA visheShaN (bhedo) jANatAn te nirmaL ratnano parIkShak thAy
chhe, tem A tattvone jANato to hato ke ‘A jIvAdik chhe,’ parantu e tattvonA ghaNA bhedo
jANe to tene tattvagnAn nirmaL thAy chhe, ane tattvagnAn nirmaL thatAn pote ja visheSh dharmAtmA
thAy chhe.
vaLI anya ThekANe upayogane lagAve to rAgAdikanI vRuddhi thAy chhe ane chhadmasthano
upayog nirantar ekAgra rahe nahi, mATe gnAnI A karaNAnuyoganA abhyAsamAn potAnA
upayogane lagAve chhe, je vaDe kevaLagnAnavaDe dekhelA padArthonun jANapaNun tene thAy chhe. bhedamAtra
tyAn pratyakSha
apratyakShano ja chhe paN bhAsavAmAn viruddhatA nathI.
e pramANe A karaNAnuyoganun prayojan jANavun.
‘karaN’ eTale gaNitakAryanA kAraNarUp je sUtra, teno jemAn ‘anuyog’ arthAt adhikAr
hoy te karaNAnuyog chhe. A anuyogamAn gaNitavarNananI mukhyatA chhe. em samajavun.
charaNAnuyoganun prayojan
charaNAnuyogamAn nAnAprakAranAn dharmasAdhan nirUpaN karI jIvone dharmamAn lagAvIe chhIe.
je jIv hitahitane jANato nathI ane hinsAdi pApakAryomAn tatpar thaI rahyo chhe, tene jem
te pApakAryone chhoDI dharmakAryamAn joDAy tem ahIn upadesh Apyo chhe. tene jANI jinadharmAcharaN
karavAne sanmukh thatAn te jIv gRuhastha
munidharmanun vidhAn sAmbhaLI potAnAthI jevo dharma sadhAy
tevA dharmasAdhanamAn lAge chhe.
evA sAdhanathI kaShAy mand thAy chhe ane tenA phaLamAn eTalun to thAy chhe ke te kugatinAn
dukh na pAmatAn sugatinAn sukh prApta kare chhe. vaLI evA sAdhanathI jainamatanAn nimitta banyAn
rahe chhe. tyAn tattvagnAnanI prApti thavAnI hoy to thaI jAy.
bIjun, je jIv tattvagnAnI thaI charaNAnuyogano abhyAs kare chhe tene e badhAn AcharaN
potAnA vItarAgabhAv anusAr bhAse chhe. ekadeshvA sarvadesh vItarAgatA thatAn evI
shrAvakadashAmunidashA thAy chhe, kAraN ke (e ekadesh
sarvadesh vItarAgatA ane A shrAvak

Page 267 of 370
PDF/HTML Page 295 of 398
single page version

munidashAne) tene nimitta-naimittikapaNun hoy chhe, em jANI shrAvakmunidharmanA bhedone oLakhI
jevo potAne vItarAgabhAv thayo hoy tevo potAne yogya dharma sAdhe chhe. tyAn jeTalA anshe
vItarAgatA hoy chhe tene kAryakArI jANe chhe. jeTalA anshe rAg rahe chhe tene hey jANe chhe
tathA sampUrNa vItarAgatAne paramadharma mAne chhe.
e pramANe charaNAnuyoganun prayojan chhe.
dravyAnuyoganun prayojan
dravyAnuyogamAn dravyonA ane tattvonA nirUpaN vaDe jIvone dharmamAn lagAvIe chhIe. je
jIv, jIvajIvAdi dravyone vA tattvone oLakhato nathI tathA svaparane bhinna jANato nathI
tene hetudraShTAntyuktidvArA ane pramANnayAdivaDe tenun svarUp e pramANe batAvyun chhe ke jethI
tene tenI pratIti thaI jAy; ane tenA abhyAsathI anAdi agnAnatA dUr thAy chhe. anyamatanAn
kalpit tattvAdik jUThAn bhAse tyAre jainamatanI pratIti thAy, tathA jo tenA bhAvane oLakhavAno
abhyAs rAkhe to tene turat ja tattvagnAnanI prApti thaI jAy.
vaLI jene tattvagnAn thayun hoy te jIv dravyAnuyogano abhyAs kare to tene potAnA
shraddhAnAnusAr e badhAn kathan pratibhAse chhe. jem koIe koI vidyA shIkhI lIdhI hoy paN
jo te teno abhyAs rAkhyA kare to te yAd rahe, na rAkhe to bhUlI jAy; tem Ane tattvagnAn
to thayun chhe parantu jo tenA pratipAdak dravyAnuyogano abhyAs karyA kare to te tattvagnAn TakI
rahe, na kare to bhUlI jAy. athavA sankShepatAthI tattvagnAn thayun hatun te ahIn nAnA yukti
hetudraShTAntAdivaDe spaShTa thaI jAy to pachhI temAn shithilatA thaI shake nahi ane tenA abhyAsathI
rAgAdik ghaTavAthI alpakALamAn mokSha sadhAy chhe.
e pramANe dravyAnuyoganun prayojan jANavun.
have e anuyogomAn kevA prakArathI vyAkhyAn chhe te ahIn kahIe chhIe
prathamAnuyogamAn vyAkhyAnanun vidhAAn
prathamAnuyogamAn je mULakathAo chhe te to jevI chhe tevI ja nirUpavAmAn Ave chhe tathA
temAn prasangopAt je vyAkhyAn hoy chhe te koI to jevun ne tevun hoy chhe tathA koI granthakartAnA
vichArAnusAr hoy chhe, parantu tyAn prayojan anyathA hotun nathI.
udAharaNjem, tIrthankaradevonA kalyANakomAn indro AvyA e kathA to satya chhe. parantu
tyAn indre stuti karI tenun je ahIn vyAkhyAn karyun, tyAn indre to anyaprakArathI ja stuti karI
hatI ane ahIn granthakartAe anyaprakArathI ja stuti karavI lakhI, parantu stutirUp prayojan

Page 268 of 370
PDF/HTML Page 296 of 398
single page version

anyathA nathI. vaLI koIne paraspar vachanAlAp thayo hoy tyAn temane to anyaprakAre akSharo
nIkaLyA hatA ane ahIn granthakartAe anyaprakAre kahyA, parantu tyAn prayojan ek ja darshAve chhe.
nagar
vansangrAmAdikanAn nAmAdik to jem chhe tem ja lakhyAn, parantu tyAn varNan hInAdhik
paN prayojanane poShak nirUpavAmAn Ave chhe. ityAdi e ja pramANe samajavun.
vaLI prasangarUp kathAo paN granthakartA potAnA vichArAnusAr kahe chhe. jem dharmaparIkShAmAn
mUrkhanI kathA lakhI tyAn e ja kathA manovege kahI hatI evo niyam nathI, parantu mUrkhapaNAne
poShak ja evI koI vArtA kahI hatI evA abhiprAyanun poShaN kare chhe. e ja pramANe anya
ThekANe paN samajavun.
prashnaayathArtha kahevun tau jainashAstromAn sambhave nahi?
uttaraanyathA to tenun nAm chhe ke jo prayojan anyanun anya pragaT karavAmAn
Ave. jemkoIne kahyun ke tun phalANAne ‘A pramANe’ kaheje, have teNe te ja akShar to na
kahyA parantu te ja prayojanasahit kahyA to tene mithyAvAdI kahetA nathI. ahIn em jANavun
ke
jo jem chhe tem lakhavAno sampradAy hoy to koIe ghaNA prakArathI vairAgyachintavan karyun hatun
tenun sarva varNan lakhatAn granth vadhI jAy, tathA kAI paN lakhavAmAn na Ave to teno bhAv
bhAse nahi, mATe vairAgyanA ThekANe potAnA vichArAnusAr thoDun ghaNun vairAgyapoShak ja kathan kare
paN sarAgapoShak na kare to tyAn anyathA prayojan na thayun, tethI tene ayathArtha kahetA nathI.
e ja pramANe anya ThekANe paN samajavun.
vaLI prathamAnuyogamAn jenI mukhyatA hoy tene ja poShavAmAn Ave chhe. jem koIe
upavAs karyo tenun phaL to alpa hatun, parantu tene anya dharmapariNatinI visheShatA thavAthI
uchchapadanI prApti thaI tyAn tene upavAsanun ja phaL nirUpaN kare chhe. e ja pramANe anya ThekANe
paN samajavun.
vaLI jem koIe shIlanI ja pratignA draDh rAkhI vA namaskAramantranun smaraN karyun vA
anya dharmasAdhan karyun ane tene kaShTa dUr thayAnatishay pragaT thayA, tyAn tenun ja evun phaL
nathI thayun paN anya koI karmanA udayathI evAn kArya thayAn, topaN tene te shIlAdikanA ja
phaLarUpe nirUpaN kare chhe. e ja pramANe koI pApakArya karyun, tene tenun ja tevun phaL to nathI
thayun paN anya karmanA udayathI nIch gati prApta thaI vA kaShTAdik thayAn, chhatAn tene te ja pApanA
phaLarUpe nirUpaN kare chhe. ityAdi e ja pramANe samajavun.
prashnaem jUThAn phaL darshAvavAn to yogya nathI, evAn kathanane pramAN kem karIe?
uttaraje agnAnI jIv ghaNun phaL darshAvyA vinA dharmamAn na joDAy vA pApathI

Page 269 of 370
PDF/HTML Page 297 of 398
single page version

na Dare, tenun bhalun karavA arthe e pramANe varNan karIe chhIe. jUTh to tyAre thAy ke jyAre
dharmanA phaLane pApanun phaL batAve tathA pApanA phaLane dharmanun phaL batAve. paN em to chhe ja
nahi. jem dash puruSh maLI koI kArya kare tyAn upachArathI koI ek puruShe karyun paN kahIe
to tyAn doSh nathI; athavA jenA pitAdike koI kArya karyun hoy tene ekajAti apekShAe
upachArathI putrAdike karyun kahIe to tyAn doSh nathI, tem ghaNA shubh vA ashubh kAryonun ek
phaL thayun. tene upachArathI ek shubh vA ashubh kAryanun phaL kahIe to tyAn doSh nathI; athavA
koI anya shubh vA ashubhakAryanun phaL je thayun hoy, tene ekajAti apekShAe upachArathI koI
anya ja shubh vA ashubh kAryanun phaL kahIe to tyAn doSh nathI. upadeshamAn koI ThekANe vyavahAr
varNan chhe tathA koI ThekANe nishchay varNan chhe. have ahIn upachArarUp vyavahAr varNan karyun chhe,
e pramANe tene pramAN kare chhe paN tene tAratamya (sUkShma) na mAnI levun, tAratamyanun to
karaNAnuyogamAn nirUpaN karyun chhe tyAnthI jANavun.
vaLI prathamAnuyogamAn upachArarUp koI dharmaang thatAn tyAn sampUrNa dharma thayo kahIe
chhIe; jem jIvone shankAkAnkShAdi na karatAn tene samyaktva thayun kahIe chhIe; paN koI ek
kAryamAn shankAkAnkShA na karavAmAtrathI to samyaktva na thAy, samyaktva to tattvashraddhAn thatAn ja
thAy chhe; parantu ahIn nishchayasamyaktvano to vyavahArasamyaktvamAn upachar karyo tathA vyavahAr-
samyaktvanA koI ek angamAn sampUrNa vyavahArasamyaktvano upachAr karyo; e pramANe tene
upachArathI samyaktva thayun kahIe chhIe. vaLI jainashAstranun koI ek ang jANatAn samyaggnAn
thayun kahIe chhIe, have samyaggnAn to sanshayAdirahit tattvagnAn thatAn ja thAy, parantu ahIn
pUrvavat upachArathI samyaggnAn kahIe chhIe. tathA koI rUDun AcharaN thatAn samyakchAritra thayun
kahIe chhIe, tyAn jeNe jainadharma angIkAr karyo hoy athavA koI nAnI
moTI pratignA grahaN
karI hoy tene shrAvak kahIe chhIe, have shrAvak to panchamaguNasthAnavartI thatAn ja thAy chhe parantu
pUrvavat upachArathI tene shrAvak kahyo chhe. uttarapurANamAn shreNikane shrAvakottam kahyo paN te to
asanyamI hato, parantu jain hato mATe kahyo. e pramANe anya ThekANe paN samajavun. vaLI koI
samyaktvarahit muniling dhAraN kare vA dravyathI paN koI atichAr lagAvato hoy chhatAn tene
paN ahIn muni kahIe chhIe, have muni to chhaThThun Adi guNasthAnavartI thatAn ja thAy chhe parantu
pUrvavat upachArathI tene muni kahyo chhe.
samavasaraNasabhAmAn munionI sankhyA kahI tyAn
kAI badhAy shuddha bhAvalingI muni nahotA parantu muniling dhAravAthI tyAn badhAne muni
kahyA;
e ja pramANe sarva ThekANe samajavun.
vaLI prathamAnuyogamAn koI dharmabuddhithI anuchit kArya kare tenI paN prashansA karavAmAn
Ave chhe, jem viShNukumAre munijanono upasarga dUr karyo te to dharmAnurAgathI karyo, parantu
munipad chhoDI A kArya karavun yogya nahotun, kAraN ke evun kArya to gRuhasthadharmamAn sambhave

Page 270 of 370
PDF/HTML Page 298 of 398
single page version

chhe, have gRuhasthadharmathI to munidharma shreShTha chhe eTale shreShTha dharma chhoDI nIcho dharma angIkAr karyo
te to ayogya chhe. parantu vAtsalyaanganI pradhAnatAthI ahIn viShNukumAranI prashansA karI; paN
e chhaLavaDe bIjAoe shreShTha dharma chhoDI nIcho dharma angIkAr karavo yogya nathI. vaLI jem
govALiyAe munine agnivaDe tapAvyA e kArya to teNe karuNAthI karyun, parantu AvyA upasargane
dUr karatAn to sahaj avasthAmAn je shItAdikano pariShah thAy chhe tene dUr karavAthI tyAn rati
mAnI levAnun kAraN thAy chhe, ane temane rati to karavI nathI mATe tyAn to UlaTo upasarga
thAy chhe eTalA mATe vivekI to tyAn shItAdikano upachAr karatA nathI; parantu govALiyo
avivekI hato ane karuNAvaDe teNe A kArya karyun tethI tenI ahIn prashansA karI, paN tethI
chhaLavaDe bIjAoe dharmapaddhatimAn je viruddha hoy te kArya karavun yogya nathI. vaLI jem
vajrakaraN rAjA sinhodar rAjAne namyo nahi paN mudrikAmAn pratimA rAkhI, have moTA moTA
samyagdraShTio rAjAdikane naman kare chhe temAn doSh nathI, tathA mudrikAmAn pratimA rAkhavAthI
avinay thAy
yathAvat vidhithI evI pratimA hoy nahi tethI e kAryamAn doSh chhe, parantu tene
evun gnAn nahotun, tene to dharmAnurAgathI ‘hun bIjAone namun nahi’ evI buddhi thaI mATe tenI
prashansA karI, paN e chhaLathI bIjAoe evAn kArya karavAn yogya nathI. vaLI koI puruShoe
putrAdikanI prApti arthe vA rog
kaShTAdik dUr karavA arthe chaityAlaypUjanAdi kArya karyAn,
stotrAdi karyAn, vA namaskAramantra smaraN karyun; have e pramANe karatAn to nikAnkShitaguNano
abhAv thAy chhe, nidAnabandh nAmanun ArtadhyAn thAy chhe; tathA antarangamAn pApanun ja prayojan
chhe tethI pApano ja bandh thAy chhe, parantu mohit thaIne paN ghaNA pApabandhanA kAraNarUp
kudevAdinun to pUjanAdi teNe na karyun! eTalo ja teno guN grahaN karI ahIn tenI prashansA
karIe chhIe; paN e chhaLathI bIjAoe laukik kAryo arthe dharmasAdhan karavun yogya nathI.
e ja pramANe anya ThekANe paN samajavun. e ja pramANe prathamAnuyogamAn anya kathan paN
hoy tene yathAsambhav samajavAn, parantu bhramarUp thavun nahi.
karaNAnuyogamAn vyAkhyAnanun vidhAAn
have karaNAnuyogamAn kevA prakArathI vyAkhyAn chhe te ahIn kahIe chhIejem
kevaLagnAnavaDe jANyun tem karaNAnuyogamAn vyAkhyAn chhe, tathA kevaLagnAnavaDe to ghaNun jANyun parantu
AtmAne kAryakArI jIv
karmAdikanun vA trilokAdikanun ja AmAn nirUpaN hoy chhe, tenun paN
sarva svarUp nirUpaN thaI shakatun nathI mATe jem vachanagochar thAy ane chhadmasthanA gnAnamAn teno
k kbhAv bhAse, e pramANe ahIn sankoch pUrvak nirUpaN karavAmAn Ave chhe. ahIn
udAharaN
jem, jIvonA bhAvonI apekShAe guNasthAn kahyAn chhe paN te bhAv anant-
svarUpasahit hovAthI vachanagochar nathI, tethI tyAn ghaNA bhAvonI ekajAti karI chaud guNasthAn
kahyAn, jIv jANavAnA anek prakAr chhe chhatAn tyAn mukhya chaud mArgaNAonun nirUpaN karyun;

Page 271 of 370
PDF/HTML Page 299 of 398
single page version

karmaparamANu anantaprakAranI shaktisahit chhe chhatAn temAn ghaNAnI ekajAti karI ATh vA ekaso
aDatAlIs prakRiti kahI; traN lokamAn anek rachanA chhe chhatAn tyAn mukhya rachanAonun nirUpaN
kare chhe, tathA pramANanA anant bhed chhe chhatAn tyAn sankhyAtAdi traN bhed vA tenA ekavIs bhed
nirUpaN karyA,
e pramANe anya ThekANe paN samajavun.
vaLI karaNAnuyogamAnjo ke vastunA dravya, kShetra, kAL ane bhAvAdik akhanDit chhe
topaN chhadmasthane tenun hInAdhik gnAn thavA arthe pradesh, samay ane avibhAgapratichchhedAdikanI
kalpanA karI tenun pramAN nirUpaN karavAmAn Ave chhe. ek vastumAn judA judA guNo vA paryAyono
bhed karI nirUpaN karIe chhIe tathA jIv
pudgalAdik joke bhinna bhinna chhe topaN
sambandhAdikavaDe vA anek dravyathI nipajelA gatijAti Adi bhedone ek jIvanA nirUpaN kare
chhe. ityAdi vyAkhyAn vyavahAranayanI pradhAnatA sahit samajavun. kAraN kevyavahAr vinA visheSh
jANI shakAy nahi. vaLI koI ThekANe nishchay varNan paN hoy chhe. jem kejIvAdik dravyonun
pramAN nirUpaN karyun tyAn judAn judAn eTalAn ja dravya chhe, te yathAsambhav jANI levAn.
vaLI karaNAnuyogamAn je kathan chhe temAn koI to chhadmasthane pratyakShaanumAnAdigochar
thAy chhe, paN je na thAy tene AgnApramANavaDe ja mAnavAn. jem jIvpudgalanA sthUL ghaNA
kALasthAyI manuShyAdi paryAy vA ghaTAdi paryAy nirUpaN karyA tenAn to pratyakShaanumAnAdik thaI
shake chhe parantu samaye samaye thatAn sUkShma pariNamananI apekShAe gnAnAdikanA tathA snigdha
rukShAdikanA anshonun je nirUpaN karyun chhe te to AgnAthI ja pramAN thAy chhe. e ja pramANe
anya ThekANe paN samajavun.
karaNAnuyogamAn chhadmasthonI pravRutti anusAr varNan karyun nathI paN kevaLagnAnagamya
padArthonun nirUpaN chhe. jem keTalAk jIv to dravyAdikano vichAr kare chhe tathA vratAdik pALe
chhe parantu tene antarang samyaktva
chAritrashakti nahi hovAthI tene mithyAdraShTiavratI kahIe
chhIe; tathA keTalAk jIv dravyAdikanA vA vratAdikanA vichAr rahit chhe, anya kAryomAn pravarte
chhe vA nidrAdi vaDe nirvichAr thaI rahyA chhe topaN tene samyaktvAdi shaktino sadbhAv hovAthI
samyagdraShTi vA vratI kahIe chhIe. vaLI koI jIvane kaShAyonI pravRutti to ghaNI chhe paN jo
tene antarang kaShAyashakti thoDI chhe to tene mandakaShAyI kahIe chhIe, tathA koI jIvane kaShAyonI
pravRutti to thoDI chhe paN jo tene antarang kaShAyashakti ghaNI chhe to tene tIvrakaShAyI kahIe
chhIe. jem vyantarAdi devo kaShAyothI nagaranAshAdi kArya kare chhe topaN temane thoDI kaShAyashakti
hovAthI pItaleshyA kahI, tathA ekendriyAdi jIvo kaShAyakArya karatA jaNAtA nathI topaN temane
ghaNI kaShAyashakti hovAthI kRuShNAdi leshyAo kahI. vaLI sarvArthasiddhinA devo kaShAyarUp thoDA
pravarte chhe topaN temane ghaNI kaShAyashakti hovAthI asanyamI kahyA, tathA panchamaguNasthAnavartI jIv
vyApAr ane abrahmacharyAdi kaShAyakAryarUp ghaNo pravarte chhe topaN tene mandakaShAyashakti hovAthI

Page 272 of 370
PDF/HTML Page 300 of 398
single page version

deshasanyamI kahyo. e ja pramANe anya ThekANe paN samajavun.
vaLI koI jIvane manvachankAyAnI cheShTA thoDI thatI dekhAy chhe topaN karmaAkarShaN-
shaktinI adhikatAnI apekShAe tene ghaNo yog kahyo tathA koIne ghaNI cheShTA dekhAy chhe topaN
e karmAkarShaN shaktinI hInatAthI alpayog kahyo. jem kevaLagnAnI gamanAdikriyArahit thayA
hoy topaN temane ghaNo yog kahyo, tyAre be indriyAdi jIvo gamanAdikriyA kare chhe topaN
temane alpayog kahyo. e ja pramANe anya ThekANe paN samajavun.
vaLI koI ThekANe jenI vyaktatA to kAI bhAsatI nathI topaN sUkShmashaktinA sadbhAvathI
tenun tyAn astitva kahyun; jem munine abrahmachArya to kAI nathI topaN navamA guNasthAn sudhI
temane maithunasangnA kahI; ahamindrone dukhanun kAraN vyakta nathI topaN temane kadAchit ashAtAno
uday kahyo chhe; nArakIone sukhanun kAraN vyakta nathI topaN kadAchit shAtAno uday kahyo,
e ja pramANe anya ThekANe paN samajavun.
karaNAnuyogamAn samyagdarshangnAnchAritrAdinun, dharmanun nirUpaN karmaprakRitionA upash-
mAdikanI apekShAsahit sUkShmashakti jevI hoy tem guNasthAnAdikamAn nirUpaN kare chhe, athavA
samyagdarshanAdikanA viShayabhUt jIvAdikanun nirUpaN paN sUkShmabhedAdisahit kare chhe, ahIn koI
karaNAnuyog anusAr svayam udyam kare to tem thaI shake nahi; karaNAnuyogamAn to yathArtha padArtha
jaNAvavAnun prayojan mukhya chhe, AcharaN karAvavAnI mukhyatA nathI. mATe pote to charaNAnuyog
anusAr pravarte ane tenAthI je kArya thavAnun hoy te svayam ja thAy chhe; jem pote karmono
upashamAdi karavA ichchhe to kevI rIte thAy?
pote to tattvAdikano nishchay karavAno udyam
kare, tenAthI upashamAdikasamyaktva svayam ja thAy chhe, e ja pramANe anya ThekANe samajavun.
ek antarmuhUrtamAn agiyAramA guNasthAnathI paDIne kramathI mithyAdraShTi thaI vaLI pAchho chaDhI
kevaLagnAn upajAve chhe. have evA samyaktvAdinA sUkShmabhAv buddhigochar thatA nathI mATe tene
karaNAnuyog anusAr jem chhe tem jANI to le parantu pravRutti to buddhigochar jem bhalun thAy
tem kare.
vaLI karaNAnuyogamAn paN koI ThekANe upadeshanI mukhyatApUrvak vyAkhyAn hoy chhe tene
sarvathA tem ja na mAnavun. jem hinsAdikanA upAyane kumatignAn kahyun chhe, anya matAdikanA
shAstrAbhyAsane kushrutagnAn kahyun chhe, bUrun dekhAy
bhalun na dekhAy tene vibhangagnAn kahyun chhe; have
te to tene chhoDAvavA mATe upadesharUpe em kahyun chhe paN tAratamyathI mithyAdraShTinun badhuy gnAn
kugnAn chhe, samyagdraShTinun badhuy gnAn sugnAn chhe. e ja pramANe anya ThekANe paN samajavun.
vaLI koI ThekANe sthUL kathan karyun hoy tene tAratamyarUp na jANavun; jem vyAsathI traNaguNI
paridhi kahIe chhIe, paN sUkShmapaNAthI traNaguNIthI k kadhik hoy chhe. em ja anya ThekANe