Moksha Marg Prakashak-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Samyaktva Sanmukh Mithyadrashtinu Niroopan; Pancha Labdhionu Swaroop; Adhikar Aathmo; Upadeshanu Swaroop; Anuyoganu Prayojan; Prathamanuyoganu Prayojan; Karananuyoganu Prayojan; Charananuyoganu Prayojan; Dravyanuyoganu Prayojan; Prathmanuyogama Vyakhyananu Vidhan; Karananuyogama Vyakhyananu Vidhan.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 15 of 20

 

Page 253 of 370
PDF/HTML Page 281 of 398
single page version

kāraṇ nathī; hā eṭalun kharun keshubhopayog thatān shuddhopayogano jo yatna kare to thaī jāy,
paṇ jo shubhopayogane ja bhalo jāṇī tenun sādhan karyā kare to shuddhopayog kyāthī thāy?
māṭe mithyādraṣhṭino shubhopayog to shuddhopayoganun kāraṇ chhe ja nahi, samyagdraṣhṭine shubhopayog
thatān nikaṭ shuddhopayoganī prāpti thāy chhe evā mukhyapaṇāthī koī ṭhekāṇe shubhopayogane
shuddhopayoganun kāraṇ paṇ kahīe chhīe
em samajavun.
vaḷī ā jīv potāne nishchayvyavahārarūp mokṣhamārgano sādhak māne chhe, tyān pūrve kahyā
pramāṇe ātmāne shuddha mānyo te to samyagdarshan thayun, te ja pramāṇe jāṇyo te samyaggnān thayun,
tathā te ja pramāṇe vichāramān pravartyo te samyakchāritra thayun. e pramāṇe to potāne nishchayaratnatray
thayun māne chhe; paṇ hun pratyakṣha ashuddha chhatān shuddha kevī rīte mānun
jāṇunvichārun chhun? ityādi
vivekarahit bhramathī santuṣhṭa thāy chhe.
vaḷī arhantādik vinā anya devādikane mānato nathī vā jainashāstrānusār jīvādikanā
bhed shīkhī līdhā chhe tene ja māne chhe, anyane mānato nathī te to samyagdarshan thayun, jainashāstronā
abhyāsamān ghaṇo pravartte chhe te samyaggnān thayun, tathā vratādirūp kriyāomān pravartte chhe te
samyakchāritra thayun,
e pramāṇe potāne vyavahāraratnatray thayun māne chhe; paṇ vyavahār to
upachāranun nām chhe ane te upachār paṇ tyāre ja bane ke jyāre te satyabhūt nishchayaratnatrayanā
kāraṇādik thāy, arthāt jem nishchayaratnatray sadhāy tem tene sādhe to temān vyavahārapaṇun paṇ
sambhave. paṇ āne to satyabhūt nishchayaratnatrayanī pichhāṇ ja thaī nathī to ā e pramāṇe
kevī rīte sādhī shake? mātra āgnānusārī banī dekhādekhī sādhan kare chhe tethī tene nishchay
vyavahār mokṣhamārga thayo nahi.
nishchayvyavahār mokṣhamārganun nirūpaṇ āgaḷ karīshun tenun sādhan thatān ja
mokṣhamārga thashe.
e pramāṇe ā jīv nishchayābhāsane mānejāṇe chhe, parantu vyavahārasādhanane paṇ bhalān
jāṇe chhe tethī svachchhandī banī ashubharūp pravartato nathī paṇ vratādi shubhopayogarūp pravarte
chhe tethī antim graiveyakasudhīnān pad prāpta kare chhe, tathā jo nishchayābhāsanī prabaḷatāthī
ashubharūp pravr̥utti thaī jāy to kugatimān paṇ gaman thāy chhe. pariṇāmānusār phaḷ pāme
chhe, parantu sansārano ja bhoktā rahe chhe, arthāt sācho mokṣhamārga pāmyā vinā siddhapadane pāmī
shakato nathī.
e pramāṇe nishchayvyavahārābhās banne nayāvalambī mithyādraṣhṭionun nirūpaṇ karyun.
have samyaktvasanmukh je mithyādraṣhṭi chhe, tenun nirūpaṇ karīe chhīe

Page 254 of 370
PDF/HTML Page 282 of 398
single page version

samyaktvasanmukh mithyādraṣhṭinun nirupaṇ
koī mandakaṣhāyādinun kāraṇ pāmīne gnānāvaraṇādi karmono kṣhayopasham thayo, tethī
tattvavichār karavānī shakti pragaṭ thaī, tathā moh mand thayo tethī tattvavichāramān udyamī thayo,
ane bāhyanimitta dev
gurushāstrādikanun thatān e vaḍe satya upadeshano lābh thayo.
tyān potānā prayojanabhūt mokṣhamārganā, devgurudharmādikanā, jīvāditattvonā, sva
paranā vā potāne ahitakārīhitakārī bhāvonā, ityādinā upadeshathī sāvadhān thaī evo
vichār karyo keaho! mane to ā vātanī khabar ja nathī, hun bhramathī bhūlī prāpta paryāyamān
ja tanmay thayo, paṇ ā paryāyanī to thoḍā ja kāḷanī sthiti chhe, ahīn mane sarva nimitto
maḷyān chhe māṭe māre ā vātano barābar nirṇay karavo joīe kāraṇ ke, āmān to mārun
ja prayojan bhāse chhe; em vichārī je upadesh sāmbhaḷyo teno nirdhār karavāno udyam karyo.
tyān uddesh, lakṣhaṇanirdesh ane parīkṣhā vaḍe teno nirdhār thāy chhe māṭe pratham to tenān
devgurushāstranā uddesh eṭale nām jāṇe lakṣhaṇathī oḷakhe, nām shīkhe te uddesh, pachhī tenān
lakṣhaṇ jāṇe, pachhī ām sambhave chhe ke nahi? evā vichārapūrvak parīkṣhā karavā lāge.
have tyān nām shīkhī levān tathā lakṣhaṇ jāṇī levān e banne to upadeshānusār thāy
chhe; jevo upadesh maḷyo hoy tevo yād karī levo, tathā parīkṣhā karavāmān potāno vivek
joīe, eṭale vivekapūrvak ekāntamān potānā upayogamān vichār kare ke
‘jem upadesh āpyo
tem ja chhe ke anyathā chhe’ teno anumānādi pramāṇavaḍe yathārtha nirṇay kare, vā ‘upadesh to
ām chhe, tathā ām na mānīe to ām thāy,’ have temān prabaḷayukti kaī chhe tathā
nirbaḷayukti kaī chhe? je prabaḷ bhāse tene satya jāṇe; vaḷī jo e upadeshathī anyathā satya
bhāse vā temān sandeh rahe, nirdhār na thāy to je koī visheṣh gnānī hoy tene pūchhe, ane
te je uttar āpe teno vichār kare. e pramāṇe jyānsudhī nirdhār na thāy tyānsudhī prashna
uttar kare athavā samānabuddhinā dhārak hoy temane potāno jevo vichār thayo hoy tevo kahe,
temanī sāthe prashna
uttar dvārā paraspar charchā kare, e prashnottaramān je nirūpaṇ thayun hoy teno
ekāntamān vichār kare, e pramāṇe jyānsudhī potānā antaraṅgamān jevo upadesh āpyo hato tevo
ja nirṇay thaī teno bhāv na bhāse tyānsudhī evo ja udyam karyā kare.
vaḷī anyamatīo dvārā je kalpit tattvono upadesh āpyo chhe te vaḍe jain upadesh
anyathā bhāse, temān sandeh thāy, topaṇ upar kahyā pramāṇe udyam kare.
e pramāṇe udyam karatān, ‘jevo shrī jinadevano upadesh chhe tem ja satya chhe, mane paṇ
em ja bhāse chhe’ evo nirṇay thāy chhe; kāraṇ ke jinadev anyathāvādī nathī.

Page 255 of 370
PDF/HTML Page 283 of 398
single page version

prashnaḥjo jinadev anyathāvādī nathī to jevo temano upadesh chhe tem ja
shraddhān karī laīe, parīkṣhā shāmāṭe karīe?
uttaraḥparīkṣhā karyā vinā evun to mānavun thāy ke‘jinadeve ā pramāṇe kahyun chhe
te satya chhe,’ parantu teno bhāv potāne bhāse nahi, ane bhāv bhāsyā vinā shraddhān nirmaḷ
thāy nahi, kāraṇ ke
jenī koīnā vachanadvārā ja pratīti karī hoy tenī anyanā vachanavaḍe
anyathā paṇ pratīti thaī jāy tethī vachanavaḍe karelī pratīti shaktiapekṣhāe apratīti samān
ja chhe; paṇ jeno bhāv bhāsyo hoy tene anek prakāravaḍe paṇ anyathā māne nahi, māṭe
bhāvabhāsanasahit je pratīti thāy te ja sāchī pratīti chhe.
ahīn kahesho ke‘puruṣhanī pramāṇatāthī vachananī pramāṇatā karīe chhīe,’ parantu puruṣhanī
pramāṇatā paṇ svayam to thatī nathī, pahelān tenān keṭalāk vachanonī parīkṣhā karī laīe tyāre
puruṣhanī pramāṇatā thāy chhe.
prashnaḥupadesh to anek prakāranā chhe, tyān konī konī parīkṣhā karīe?
uttaraḥupadeshamān koī upādey koī hey tathā koī gneyatattvonun nirūpaṇ karavāmān
āve chhe, tyān e upādeyheyatattvonī parīkṣhā to avashya karī levī, kāraṇ ketemān
anyathāpaṇun thatān potānun būrun thāy chhe, arthāt jo upādeyane hey mānī le to būrun thāy,
agar heyane upādey mānī le topaṇ būrun thāy.
prashnaḥpote parīkṣhā na kare ane jinavachanathī ja upādeyane upādey jāṇe
tathā heyane hey jāṇe to temān kevī rīte būrun thāy?
uttaraḥarthano bhāv bhāsyā vinā vachanano abhiprāy oḷakhāy nahi. pote to
mānī le ke hun ‘jinavachan anusār mānun chhun,’ parantu bhāv bhāsyā vinā anyathāpaṇun thaī jāy.
lokamān paṇ nokarane koī kārya māṭe mokalīe chhīe tyān e nokar jo te kāryanā bhāvane
jāṇe to e kārya sudhāre, paṇ jo e nokarane teno bhāv na bhāse to koī ṭhekāṇe te chūkī
ja jāy; māṭe bhāv bhāsavā arthe hey
upādeyatattvonī parīkṣhā avashya karavī.
prashnaḥjo parīkṣhā anyathā thaī jāy to shun karavun?
uttaraḥjinavachan ane potānī parīkṣhā e bannenī samānatā thāy tyāre to jāṇavun
ke satya parīkṣhā thaī chhe. jyānsudhī tem na thāy, tyānsudhī jem koī hisāb kare chhe ne tenī
vidhi na maḷe tyānsudhī potānī bhūl khoḷe chhe; tem ā paṇ potānī parīkṣhāmān vichār
karyā kare.

Page 256 of 370
PDF/HTML Page 284 of 398
single page version

tathā je gneyatattva chhe tenī paṇ parīkṣhā thaī shake to kare; nahi to te anumān kare ke
jeṇe heyupādeyatattva ja anyathā nathī kahyān te gneyatattva anyathā shā māṭe kahe? jem koī
prayojanarūp kāryomān paṇ jūṭh na bole te aprayojanarūp jūṭh shā māṭe bole? māṭe gneyatattvonun
svarūp parīkṣhāvaḍe vā āgnāvaḍe paṇ jāṇavun, chhatān teno yathārtha bhāv na bhāse topaṇ doṣh nathī.
eṭalā ja māṭe jainashāstramān jyān tattvādikanun nirūpaṇ karyun chhe tyān to hetuyukti
ādivaḍe jem tene anumānādivaḍe pratīti thāy tem kathan karyun. tathā trilok, guṇasthān, mārgaṇā
ane purāṇādinun kathan āgnānusār karyun eṭalā māṭe hey
upādey tattvonī parīkṣhā karavī
yogya chhe.
tyān jīvādi dravyo vā tattvone tathā svaparane pīchhāṇavān, tyāgavāyogya mithyātva-
rāgādik tathā grahaṇ karavā yogya samyagdarshanādikanun svarūp pīchhāṇavun tathā nimitta
naimittikādikane jem chhe tem pīchhāṇavān, ityādi jene jāṇavāthī mokṣhamārgamān pravr̥utti thāy chhe
tene avashya jāṇavān, tenī to parīkṣhā karavī, sāmānyapaṇe koī hetu
yuktivaḍe tene jāṇavān,
pramāṇnayovaḍe jāṇavān, vā nirdeshsvāmitvādivaḍe vā satsaṅkhyādivaḍe tenā visheṣho jāṇavā,
arthāt jevī buddhi hoy ane jevun nimitta bane te pramāṇe tene sāmānyavisheṣharūp oḷakhavā.
tathā e jāṇavānā upakārī guṇasthānmārgaṇādik, purāṇādik vā vratādik kriyādikanun paṇ
jāṇavun yogya chhe. tyān jenī parīkṣhā thaī shake tenī parīkṣhā karavī, na thaī shake tenun āgnānusār
jāṇapaṇun karavun.
e pramāṇe tene jāṇavā arthe koī vakhat pote ja vichār kare chhe, koī vakhat shāstra
vāñche chhe, koī vakhat sāmbhaḷe chhe, koī vakhat abhyās kare chhe tathā koī vakhat prashnottar
kare chhe, ityādirūp pravarte chhe, potānun kārya karavāno tene ghaṇo harṣha chhe tethī antaraṅg prītithī
tenun sādhan kare chhe.
e pramāṇe sādhan karatān jyānsudhī sāchun tattvagnān na thāy,
1. ‘ā ām ja chhe’ evī pratītisahit jīvāditattvonun svarūp potāne na bhāse,
2. jevī paryāyamān ahambuddhi chhe tevī kevaḷ ātmāmān ahambuddhi na thāy, 3. ane
hit
ahitarūp potānā bhāvo chhe, tene na oḷakhe tyānsudhī te samyaktvasanmukh
mithyādraṣhṭi chhe. āvo jīv thoḍā ja kāḷamān samyaktvane prāpta thashe. ā ja bhavamān
vā anya paryāyamān samyaktvane pāmashe.
ā bhavamān abhyāsavaḍe paralokamān tiryañchādi gatimān paṇ jāy to tyān ā sanskāranā
baḷathī devgurushāstranā nimitta vinā paṇ tene samyaktva thaī jāy chhe. kāraṇ keenā
abhyāsanā baḷathī mithyākarmano anubhāg (ras) ochho thāy chhe. jyān teno uday na thāy
tyān ja samyaktva thaī jāy chhe.

Page 257 of 370
PDF/HTML Page 285 of 398
single page version

evo abhyās ja mūḷ kāraṇ chhe. devādikanun to bāhyanimitta chhe. have mukhyapaṇe
to tenā nimittathī ja samyaktva thāy chhe ane tāratamyatāthī pūrva abhyāsanā sanskārathī
vartamānamān tenun nimitta na hoy topaṇ samyaktva thaī shake chhe. siddhāntamān evun sūtra chhe ke
‘तन्निसर्गादधिगमाद्वा’ (mokṣhashāstra a. 1, sūtra 3) arthāte samyagdarshan nisarga vā
adhigamathī thāy chhe, tyān devādi bāhyanimitta vinā thāy tene to nisargathī thayun kahīe chhīe,
devādinā nimittathī thāy tene adhigamathī thayun kahīe chhīe.
juo, tattvavichārano mahimā! tattvavichār rahit devādikanī pratīti kare,
ghaṇān shāstrono abhyās kare, vratādik pāḷe, tapashcharaṇādi kare chhatān tene to samyaktva
thavāno adhikār nathī ane tattvavichāravāḷo e vinā paṇ samyaktvano adhikārī
thāy chhe.
vaḷī koī jīvane tattvavichār thavā pahelān koī kāraṇ pāmīne devādikanī pratīti thāy,
vā vrattap aṅgīkār thāy ane pachhī te tattvavichār kare, parantu samyaktvano adhikārī
tattvavichār thatān ja thāy chhe.
vaḷī koīne tattvavichār thayā pachhī tattvapratīti na thavāthī samyaktva to na thayun ane
vyavahāradharmanī pratītiruchi thaī gaī tethī te devādikanī pratīti kare chhe vā vrattapane
aṅgīkār kare chhe. tathā koīne devādikanī pratīti ane samyaktva ekasāthe thāy chhe tathā vrat
tap samyaktvanī sāthe paṇ hoy athavā pahelān pachhī paṇ hoy, parantu devādikanī pratītino
to niyam chhe. e vinā samyaktva thāy nahi. vratādik hovāno niyam nathī. ghaṇā jīvo to
pahelān samyaktva thāy pachhī ja vratādik dhāraṇ kare chhe, koīne ekasāthe paṇ thaī jāy chhe.
e pramāṇe ā tattvavichāravāḷo jīv samyaktvano adhikārī chhe; parantu tene samyaktva thāy ja
evo niyam nathī, kāraṇ ke
shāstramān samyaktva hovā pahelān pāñch labdhi hovī kahī chhe.
pāñch labdhiāonun svarup
kṣhayopashamalabdhi, vishuddhilabdhi, deshanālabdhi, prāyogyalabdhi ane karaṇalabdhi. tyān
1. jenā hovāthī tattvavichār thaī shake evo gnānāvaraṇādi karmono kṣhayopasham thāy
arthāt udayakāḷane prāpta sarvaghātī spardhakonā niṣhekonā udayano abhāv te kṣhay, tathā
bhāvīkāḷamān uday āvavā yogya karmonun sattārūp rahevun te upasham, evī deshaghātī spardhakonā
udayasahit karmonī avasthā tenun nām kṣhayopasham chhe, tenī je prāpti te kṣhayopashamalabdhi chhe.
2. mohano mand uday āvavāthī mandakaṣhāyarūp bhāv thāy, ke jyān tattvavichār thaī
shake, te vishuddhilabdhi chhe.

Page 258 of 370
PDF/HTML Page 286 of 398
single page version

3. shrī jinendradevadvārā upadeshelā tattvanun dhāraṇ thavun, teno vichār thavo te deshanālabdhi
chhe. narkādikamān jyān upadeshanun nimitta na hoy tyān te pūrvasanskārathī thāy chhe.
4. karmonī pūrvasattā ghaṭī ane antaḥkoḍākoḍīsāgar pramāṇ rahī jāy tathā navīnabandh
paṇ antaḥkoḍākoḍīsāgar pramāṇe saṅkhyātamā bhāgamātra thāy, te paṇ e labdhikāḷathī māṇḍīne
kramathī ghaṭato ja jāy ane keṭalīk pāpaprakr̥itiono bandh kramathī maṭato jāy; ityādi yogya
avasthā thavī tenun nām prāyogyalabdhi chhe.
e chāre labdhi bhavya tathā abhavya bannene hoy chhe. e chār labdhio thayā pachhī
samyaktva thāy to thāy ane na thāy to na paṇ thāy em shrī *labdhisār gāthā 3 mān
kahyun chhe, māṭe e tattvavichāravāḷāne samyaktva hovāno niyam nathī. jem koīne hitashikṣhā
āpī, tene jāṇī te vichār kare ke ā shikṣhā āpī te kevī rīte chhe? pachhī vichār karatān
tene
‘ām ja chhe’ evī te shikṣhānī pratīti thaī jāy, athavā anyathā vichār thāy, vā
anya vichāramān lāgī te shikṣhāno nirdhār na kare to tene pratīti na paṇ thāy; tem shrīgurue
tattvopadesh āpyo tene jāṇī vichār kare ke
ā upadesh āpyo te kevī rīte chhe? pachhī vichār
karatān tene ‘ām ja chhe’ evī shikṣhānī pratīti thaī jāy, athavā anyathā vichār thāy, athavā
anya vichāramān lāgī te upadeshano nirdhār na kare to pratīti na paṇ thāy. paṇ teno udyam
to mātra tattvavichār karavāno ja chhe.
5. pāñchamī karaṇalabdhi thatān samyaktva avashya thāy ja evo niyam chhe. paṇ te to
jene pūrve kahelī chār labdhio thaī hoy ane antarmuhūrta pachhī jene samyaktva thavānun hoy
te ja jīvane karaṇalabdhi thāy chhe.
e karaṇalabdhivāḷā jīvane buddhipūrvak to eṭalo ja udyam hoy chhe kete
tattvavichāramān upayogane tadrūp thaī lagāve tethī samaye samaye tenā pariṇām nirmaḷ thatā
jāy chhe. jem koīne shikṣhāno vichār evo nirmaḷ thavā lāgyo ke jethī tene shikṣhānī pratīti
turat ja thaī jashe, tem tattva upadeshano vichār evo nirmaḷ thavā lāgyo ke jethī tene tenun
turat ja shraddhān thaī jāy, vaḷī e pariṇāmonun tāratamya kevaḷagnānavaḍe dekhyun tenun
karaṇānuyogamān nirūpaṇ karyun chhe.
e karaṇalabdhinā traṇ bhed chheadhaḥkaraṇ, apūrvakaraṇ ane anivr̥uttikaraṇ; tenun
visheṣh vyākhyān to shrī labdhisār shāstramān karyun chhe tyānthī jāṇavun, ahīn saṅkṣhepamān kahīe
chhīe
trikāḷavartī sarva karaṇalabdhivāḷā jīvonā pariṇāmonī apekṣhāe e traṇ nām chhe, temān
karaṇanām to pariṇāmanun chhe.

Page 259 of 370
PDF/HTML Page 287 of 398
single page version

adhaḥkaraṇaḥjyān pahelān ane pāchhalā samayonā pariṇām samān hoy te
adhaḥkaraṇ chhe. jem koī jīvanā pariṇām te karaṇanā pahelā samaye alpavishuddhatā sahit thayā,
pachhī samaye samaye anantaguṇī vishuddhatāthī vadhatā thayā, vaḷī tene jem bījā
trījā ādi
samayomān pariṇām thāy tevā koī anya jīvone pratham samayamān ja thāy tene tenāthī samaye
samaye anant guṇī vishuddhatāvaḍe vadhatā hoy e pramāṇe
adhaḥpravr̥uttakaraṇ jāṇavun.
1
apūrvakaraṇaḥjemān pahelā ane pāchhalā samayonā pariṇām samān na hoy, apūrva
ja hoy te apūrvakaraṇ chhe. jemakete karaṇanā pariṇām jevā pratham samayamān hoy tevā koī
paṇ jīvane dvitīyādi samayomān na hoy paṇ vadhatā ja hoy, tathā ahīn adhaḥkaraṇavat je
jīvone karaṇano pratham samay ja hoy te anek jīvonā pariṇām paraspar samān paṇ hoy
chhe tathā adhik
hīn vishuddhatā sahit paṇ hoy chhe, parantu ahīn eṭalun visheṣh thayun ketenī
utkr̥uṣhṭatāthī paṇ dvitīyādi samayavāḷānā jaghanya pariṇām paṇ anantaguṇī vishuddhatā sahit ja
hoy chhe. e ja pramāṇe jene karaṇ māṇḍye dvitīyādi samay thayā hoy, tene te samayavāḷāonā
pariṇām to paraspar samān vā asamān hoy chhe, parantu uparanā samayavāḷānā pariṇām te
samaye sarvathā samān hoy nahi paṇ apūrva ja hoy chhe. e
2apūrvakaraṇ jāṇavun.
anivr̥uttikaraṇaḥvaḷī jemān samān samayavartī jīvonā pariṇām samān ja hoy,
nivr̥utti arthāt paraspar bhed tenāthī rahit hoy chhe. jem te karaṇanā pahelā samayamān sarva
jīvonā pariṇām paraspar samān ja hoy chhe e ja pramāṇe dvitīyādi samayomān paraspar
samānatā jāṇavī, tathā prathamādi samayavāḷāothī dvitīyādi samayavāḷāone anantaguṇī
vishuddhatāsahit hoy chhe, e pramāṇe
3anivr̥uttikaraṇ jāṇavun.
e pramāṇe e traṇ karaṇ jāṇavān.
temān pahelān antarmuhūrta kāḷaparyant adhaḥkaraṇ thāy chhe tyān chār āvashyak thāy chhe
1labdhisār gā0 35.
2.समए समए भिण्णा भावा तम्हा अपुव्वकरणो हु ।। लब्धिसार३६ ।।
जम्हा उवरिमभावा हेट्ठिमभावेहिं णत्थि सरिसत्तं
तम्हा बिदियं करणं अपुव्वकरणेत्ति णिद्दिट्ठं ।। लब्धि० ।।
करणं परिणामो अप्पुब्बाणि च ताणि करणाणि च अपुव्वकरणाणि, असमाणपरिणामा त्ति जं उत्तं होदि ।।
धवला १।।
3.एगसमए वट्टंताणं जीवाणं परिणामेहि ण विज्जदे णियट्ठी णिव्वत्ती जत्थ ते अणियट्टीपरिणामा धवला १
एक्कम्हि कालसमये संठाणादीहिं जह णिवट्टंति ण णिवट्टंति तहा परिणामेहिं मिहो जेहि ।। गो० जीव० ५६ ।।

Page 260 of 370
PDF/HTML Page 288 of 398
single page version

1samaye samaye anantaguṇī vishuddhatā thāy, 2navīnabandhanī sthiti ek ek antarmuhūrtathī
ghaṭatī jāy chhe te sthitibandhāpasaraṇ chhe. 3samaye samaye prashasta prakr̥itiono anubhāg
anantaguṇo vadhe, 4samaye samaye aprashasta prakr̥itiono anubhāgabandh anantamā bhāge thāy
e pramāṇe chār āvashyak thāy chhe.
te pachhī apūrvakaraṇ thāy chhe, teno kāḷ adhaḥkaraṇanā kāḷanā saṅkhyātamā bhāg chhe.
temān ā āvashyak bījā thāy chhe. (1) sattābhūt pūrvakarmanī sthitine ek ek antarmuhūrtathī
ghaṭāḍe tevo sthitikāṇḍakaghāt thāy, (2) tenāthī alpa ek ek antarmuhūrtathī pūrvakarmanā
anubhāgane ghaṭāḍe tevo anubhāgakāṇḍakaghāt thāy, (3) guṇashreṇinā kāḷamān kramathī asaṅkhyāt-
guṇā pramāṇasahit karma, nirjaravā yogya kare tevī guṇashreṇi nirjarā thāy, tathā guṇasaṅkramaṇ
ahīn thatun nathī paṇ anyatra apūrvakaraṇ thāy chhe tyān thāy chhe.
e pramāṇe apūrvakaraṇ thayā pachhī anivr̥uttikaraṇ thāy chhe teno kāḷ apūrvakaraṇanā paṇ
saṅkhyātamā bhāg chhe, temān pūrvokta āvashyakasahit keṭalok kāḷ gayā pachhī 1antarakaraṇ kare
chhe, je anivr̥uttikaraṇanā kāḷ pachhī uday āvavā yogya evān mithyātvakarmanān muhūrtamātra
niṣhekono abhāv kare chhe; ane te paramāṇuone anya sthitirūp pariṇamāve chhe. (tene
antarakaraṇ kahevāy chhe.) te antarakaraṇ pachhī upashamakaraṇ kare chhe, arthāt antaḥkaraṇ vaḍe
abhāvarūp karelā niṣhekonā uparanā je mithyātvanā niṣhek chhe tene uday āvavāne ayogya
kare chhe, ityādi kriyāvaḍe anivr̥uttikaraṇanā antasamayanā anantar je niṣhekono abhāv karyo hato
teno uday kāḷ āvatān te kāḷe niṣheko vinā uday kono āve? tethī mithyātvano uday na
hovāthī prathamopashamasamyaktvanī prāpti thāy chhe. anādi mithyādraṣhṭine samyaktvamohanīy ane
mishramohanīyanī sattā nathī tethī te ek mithyātvakarmano ja upasham karī upashamasamyagdraṣhṭi thāy
chhe, tathā koī jīv samyaktva pāmī pachhī bhraṣhṭa thāy chhe tenī dashā paṇ anādi mithyādraṣhṭi
jevī thaī jāy chhe.
prashnaḥpratham parīkṣhāvaḍe tattvashraddhān karyun hatun chhatān teno abhāv kevī rīte thāy?
uttaraḥjem koī puruṣhane shikṣhā āpī. tenī parīkṣhā vaḍe tene ‘ām ja chhe’ evī
pratīti paṇ āvī hatī, pachhī koī prakāre anyathā vichār thayo. tethī e shikṣhāmān tene sandeh
thayo ke
‘ām chhe ke ām chhe?’ athavā ‘na mālūm kem hashe?’ athavā te shikṣhāne jūṭh jāṇī
tenāthī viparītatā thaī tyāre tene apratīti thaī ane tethī te shikṣhānī pratītino tene abhāv
thayo. athavā pahelān to anyathā pratīti hatī ja, vachamān shikṣhānā vichārathī yathārtha pratīti
1.किमंतरकरणं णाम ? विवक्खियकम्माणं हेट्ठिमोवरिमट्ठिदीओ मोत्तूण मज्झे अन्तोमुहुत्तमेत्ताणं ट्ठिदीणं परिणाम-
विसेसेण णिसेगाणमभावीकरण मंतरकरणमिदि भण्णदे
।।(जयधवला, अ० प० ९५३)

Page 261 of 370
PDF/HTML Page 289 of 398
single page version

thaī hatī paṇ te shikṣhāno vichār karye ghaṇo kāḷ thaī gayo tyāre tene bhūlī, jevī pahelān
anyathā pratīti hatī tevī ja svayam thaī gaī, tyāre te shikṣhānī pratītino abhāv thaī jāy
chhe, athavā pahelān to yathārtha pratīti karī hatī, pachhī na to koī anyathā vichār karyo ke
na ghaṇo kāḷ gayo parantu koī evā ja karmodayathī honahār anusār svayamev te pratītino
abhāv thaī anyathāpaṇun thayun. e pramāṇe anek prakārathī te shikṣhānī yathārtha pratītino abhāv
thāy chhe; tem jīvane shrījinadevano tattvādirūp upadesh thayo, tenī parīkṣhā vaḍe tene ā ‘ām
ja chhe’ evun shraddhān thayun paṇ pāchhaḷathī pahelān jem kahyun hatun tem anek prakārathī te
yathārthashraddhānano abhāv thāy chhe. ā kathan sthūḷapaṇāthī batāvyun chhe parantu tāratamyatāthī to
kevaḷagnānamān bhāse chhe ke
‘ā samayamān shraddhān chhe ke ā samayamān nathī,’ kāraṇ keahīn
(nimittamān to) mūḷakāraṇ mithyātvakarma chhe, teno uday thāy tyāre to anya vichārādi kāraṇo
maḷo vā na maḷo, svayamev samyakshraddhānano abhāv thāy chhe, tathā teno uday na hoy tyāre
anya kāraṇ maḷo vā na maḷo, samyakshraddhān svayamev thaī jāy chhe. have e pramāṇe antaraṅg
samay samay sambandhī sūkṣhmadashānun jāṇavun. chhadmasthane hotun nathī tethī tene potānī mithyā
samyakshraddhārūp avasthānā tāratamyano nishchay thaī shakato nathī paṇ kevaḷagnānamān bhāse chhe, e
apekṣhāe guṇasthānonī palaṭanā shāstramān kahī chhe.
e pramāṇe je samyaktvathī bhraṣhṭa thāy tene sādimithyādraṣhṭi kahīe chhīe, tene paṇ pharī
samyaktvanī prāptimān pūrvokta pāñch labdhio thāy chhe, visheṣh eṭalun ke ahīn koī jīvane
darshanamohanī traṇ prakr̥itionī sattā hoy chhe te traṇeno upasham karī te prathamopashamasamyaktvī
thāy chhe, athavā koīne samyakmohanīyano uday āve chhe ane be prakr̥itiono uday thato nathī
te kṣhayopashamasamyaktvī thāy chhe. tene guṇashreṇī ādi kriyā tathā anivr̥uttikaraṇ hotān nathī; koīne
mishramohanīyano uday āve chhe ane be prakr̥itiono uday thato nathī te mishraguṇasthānane prāpta
thāy chhe, tene karaṇ thatān nathī. e pramāṇe sādimithyādraṣhṭine mithyātva chhūṭatān dashā thāy chhe.
kṣhāyikasamyaktvane vedakasamyagdraṣhṭi ja pāme chhe, tethī tenun kathan ahīn karyun nathī. e pramāṇe sādi-
mithyādraṣhṭino jaghanya (kāḷ) to madhyam antarmuhūrtamātra tathā utkr̥uṣhṭa kiñchitnyūn ardhapudgal-
parāvartan mātra (kāḷ) jāṇavo.
juo, pariṇāmonī vichitratā! kekoī jīv to agiyāramā guṇasthāne yathākhyāt-
chāritra pāmī pāchho mithyādraṣhṭi banī kiñchitnyūn ardhapudgalaparāvartanakāḷ sudhī sansāramān rakhaḍe
chhe, tyāre koī jīv nityanigodamānthī nīkaḷī manuṣhya thaī āṭh varṣhanī āyumān mithyātvathī
अर्थ :अन्तरकरणका क्या स्वरूप है ? उत्तर :विवक्षितकर्मोंको अधस्तन और उपरिम स्थितियोंको
छोडकर मध्यवर्ती अन्तर्मुहूर्तमात्र स्थितियोंके निषेकोंका परिणाम विशेषके द्वारा अभाव करनेको अन्तरकरण कहते
हैं

Page 262 of 370
PDF/HTML Page 290 of 398
single page version

chhūṭī antarmuhūrtamān kevaḷagnān prāpta kare chhe. em jāṇī potānā pariṇām bagāḍavāno
bhay rākhavo tathā tene sudhāravāno upāy karavo.
vaḷī e sādimithyādraṣhṭine thoḍo kāḷ mithyātvano uday rahe to bāhya jainīpaṇun naṣhṭa
thatun nathī, tattvonun ashraddhān pragaṭ thatun nathī tathā vichār karyā vinā ja yā alpa vichārathī
ja tene pharī samyaktvanī prāpti thaī jāy chhe, tathā jo ghaṇo kāḷ mithyātvano uday rahe to
jevī anādi mithyādraṣhṭinī dashā hoy chhe tevī tenī paṇ dashā thaī jāy chhe, gr̥uhītamithyātvane
paṇ te grahaṇ kare chhe tathā nigodādikamān paṇ rakhaḍe chhe, enun kāī pramāṇ nathī.
vaḷī koī jīv samyaktvathī bhraṣhṭa thaī sāsādanī thāy chhe to jaghanya ekasamay tathā
utkr̥uṣhṭa chha āvalīpramāṇ kāḷ rahe chhe. tenā pariṇāmanī dashā vachan dvārā kahī shakātī nathī.
ahīn sūkṣhmakāḷamātra koī jātinā kevaḷagnānagamya pariṇām hoy chhe, tyān anantānubandhīno uday
to hoy chhe paṇ mithyātvano uday hoto nathī, tenun svarūp āgamapramāṇathī jāṇavun.
vaḷī koī jīv samyaktvathī bhraṣhṭa thaī mishraguṇasthānane prāpta thāy chhe tyān
mishramohanīyano uday thāy chhe. teno kāḷ madhyamaantarmuhūrtamātra chhe; teno kāḷ paṇ thoḍo chhe
eṭale tenā pariṇām paṇ kevaḷagnānagamya chhe. ahīn eṭalun bhāse chhe ke
jem koīne shikṣhā
āpī tene te kanīk satya ane kanīk asatya ek kāḷamān māne chhe, tem āne tattvonun shraddhān
ashraddhān ek kāḷamān hoy chhe, te mishradashā chhe.
prashnaḥ‘amāre to jinadev vā anyadev badhāy vandan karavā yogya chhe.’
ityādi mishrashraddhānane mishraguṇasthān kahe chhe?
uttaraḥnā, e to pratyakṣha mithyātvadashā chhe; vyavahārarūp devādikanun shraddhān hovā
chhatān paṇ mithyātva rahe chhe tyāre āne to devkudevano kāī nirṇay ja nathī, eṭale āne
to pragaṭ vinayamithyātva chhe em jāṇavun.
e pramāṇe samyaktvasanmukh mithyādraṣhṭionun kathan karyun; prasaṅgopāt anya paṇ kathan
karyun.
e pramāṇe jainamatavāḷā mithyādraṣhṭionā svarūpanun nirūpaṇ karyun.
ahīn nānā prakāranā mithyādraṣhṭionun kathan karyun chhe tenun prayojan e jāṇavun kee
prakārone oḷakhī potānāmān evā doṣh hoy to tene dūr karī samyakshraddhānayukta thavun, paṇ
anyanā evā doṣh joī joīne kaṣhāyī na thavun. kāraṇ ke
potānun bhalunbūrun to potānā
pariṇāmothī chhe; jo anyane ruchivān dekhe to kanīk upadesh āpī tenun bhalun kare. potānā

Page 263 of 370
PDF/HTML Page 291 of 398
single page version

pariṇām sudhāravāno upāy karavo yogya chhe, sarva prakāranā mithyātvabhāv chhoḍī
samyagdraṣhṭi thavun yogya chhe, kāraṇ ke sansāranun mūḷ mithyātva chhe, mithyātva samān
anya koī pāp nathī.
ek mithyātva ane tenī sāthe anantānubandhī (kaṣhāy)no abhāv thatān ekatālīs
prakr̥itiono bandh to maṭī ja jāy chhe,1 tathā sthiti antaḥkoḍākoḍīsāgaranī rahī jāy chhe ane
anubhāg thoḍo ja rahī jāy chhe. shīghra ja mokṣhapad prāpta kare chhe; paṇ mithyātvano sadbhāv
rahetān anek upāy karavā chhatān paṇ mokṣhamārga thato nathī, māṭe harakoī upāyavaḍe sarva prakāre
mithyātvano nāsh karavo yogya chhe.
e pramāṇe shrī mokṣhamārgaprakāshak shāstramān jainamatavāḷā
mithyādraṣhṭionun nirūpaṇ karavāvāḷo sātamo
adhikār samāpta
1. e ekatāḷīs prakr̥itionān nāmmithyātva, huṇḍakasansthān, napunsakaved, asamprāptāsr̥upāṭikā-
sanhanan, ekendriy, sthāvar, ātāp, sūkṣhma, aparyāpta, sādhāraṇ, beindriy, traindriy, chaurindriy, narkagati,
narkagatyānupūrvi, narkāyu.
e soḷ prakr̥itionā bandhanun kāraṇ ek mithyātva ja chhe, te mithyātvaguṇasthānanā
antasamayamān e soḷ prakr̥itionā bandhano vichchhed thāy chhe; tathā anantānubandhī kaṣhāyanā kāraṇe pachīs
karmaprakr̥iti temān
anantānubandhīnī chār, styānagr̥uddhinidrānidrāprachalāprachalāe traṇ nidrā, durbhag, dusvar,
anādey, nyagrodhaparimaṇḍalsvātikubja ane vāman e chār sansthān, vajranārāchnārāchardhanārāch
ane kīlit e chār sanhanan, aprashastavihāyogati, strīved, nīchagotra, tiryañchagati, tiryañchānupūrvi, tiryañchāyu
ane udyot e 25 prakr̥itionī vyuchchhiti bījā sāsādan guṇasthānanā ant samayamān thāy chhe.
(gommaṭasār karmakāṇḍ gāthā. 9596)

Page 264 of 370
PDF/HTML Page 292 of 398
single page version

adhikār āṭhamo
upadeshanun svarup
have mithyādraṣhṭi jīvone mokṣhamārgano upadesh āpī temano upakār karavo e ja uttam
upakār chhe. shrī tīrthaṅkargaṇadharādi paṇ evo ja upakār kare chhe. māṭe ā shāstramān paṇ temanā
ja upadeshānusār upadesh āpīe chhīe.
tyān pratham upadeshanun svarūp jāṇavā arthe kanīk vyākhyān karīe chhīe, kāraṇ ke jo
upadeshane yathāvat na pichhāṇe to te anyathā mānī viparīt pravarte, māṭe ahīn pratham upadeshanun
svarūp kahīe chhīe
jainamatamān upadesh chār anuyogadvārā āpyo chheprathamānuyog, karaṇānuyog, charaṇānu-
yog ane dravyānuyog; e chār anuyog chhe.
tyān tīrthaṅkarchakravartī ādi mahān puruṣhonān charitra jemān nirūpaṇ karyān hoy te
prathamānuyog chhe; guṇasthānmārgaṇādirūp jīvanun, karmonun vā trilokādinun jemān nirūpaṇ hoy te
karaṇānuyog chhe; gr̥uhasthamuninā dharmaācharaṇ karavānun jemān nirūpaṇ hoy te charaṇānuyog chhe tathā
chha dravya, sāt tattvādik ane svaparabhedavignānādikanun jemān nirūpaṇ hoy te dravyānuyog chhe.
anuyoganun prayojan
have tenun prayojan kahīe chhīe
prathamānuyoganun prayojan
prathamānuyogamān to sansāranī vichitratā, puṇyapāpanān phaḷ tathā mahāpuruṣhonī pravr̥utti
ityādi nirūpaṇathī jīvone dharmamān lagāvyā chhe. je jīv tuchchhabuddhivān hoy te paṇ ā
anuyogathī dharmasanmukh thāy chhe, kāraṇ ke te jīv sūkṣhmanirūpaṇane samajato nathī, paṇ laukik
vārtāone jāṇe chhe tathā tyān teno upayog lāge chhe. prathamānuyogamān laukikapravr̥uttirūp ja nirūpaṇ
hovāthī tene te barābar samajī shake chhe. vaḷī lokamān to rājādikanī kathāomān pāpanun poṣhaṇ
thāy chhe, paṇ ahīn prathamānuyogamān mahāpuruṣho je rājādik tenī kathāo to chhe parantu prayojan
to jyān
tyānthī pāpane chhoḍāvī dharmamān lagāvavānun pragaṭ karyun chhe, tethī te jīv kathāonī
lālachavaḍe tene vāñchesāmbhaḷe chhe to pāchhaḷathī pāpane būrun tathā dharmane bhalo jāṇī dharmamān
ruchivān thāy chhe.

Page 265 of 370
PDF/HTML Page 293 of 398
single page version

e pramāṇe tuchchhabuddhivānone samajāvavā māṭe ā anuyog chhe. ‘pratham’ arthāt
‘avyutpanna-mithyādraṣhṭi’ temanā māṭe je anuyog chhe te prathamānuyog chhe, evo artha
gommaṭasāranī ṭīkāmān karyo chhe.
1
vaḷī je jīvone tattvagnān thayun hoy pachhī teo ā prathamānuyog vāñchesāmbhaḷe to temane
ā tenā udāharaṇarūp bhāse chhe; jem kejīv anādinidhan chhe, sharīrādi sanyogī padārtha chhe,
em ā jāṇato hato, have purāṇādikamān jīvonān bhavāntaronun nirūpaṇ karyun chhe te e jāṇavāmān
udāharaṇarūp thayun, vaḷī ā shubh
ashubhshuddhopayogane jāṇato hato, vā tenā phaḷane jāṇato
hato, have purāṇomān te upayoganī pravr̥utti tathā tenun phaḷ jīvone je thayun hoy tenun nirūpaṇ karyun
chhe e ja ā jāṇavāmān udāharaṇarūp thayun e ja pramāṇe anya paṇ jāṇavun.
ahīn udāharaṇano artha e chhe kejem ā jāṇato hato tem ja koī jīvane avasthā
thaī tethī te ānā jāṇavāmān sākṣhī thaī.
vaḷī jem koī subhaṭ chhe te subhaṭonī prashansā ane kāyaronī nindā jemān hoy evī
koī purāṇapuruṣhonī kathā sāmbhaḷavāthī subhaṭatāmān ati utsāhavān thāy chhe, tem dharmātmā chhe
te dharmīonī prashansā ane pāpīonī nindā jemān hoy evī koī purāṇapuruṣhonī kathā
sāmbhaḷavāthī dharmamān ati utsāhavān thāy chhe.
e pramāṇe ā prathamānuyoganun prayojan jāṇavun.
karaṇānuyoganun prayojan
karaṇānuyogamān jīvonī vā karmonī visheṣhatā tathā trilokādikanī rachanā nirūpaṇ karī
jīvone dharmamān lagāvyā chhe. je jīv dharmamān upayog lagāvavā ichchhe chhe te jīvonā guṇasthān
mārgaṇādi bhed tathā karmonān kāraṇavasthāphaḷ kone kone kevī rīte hoy chhe. ityādi bhed
tathā traṇalokamān narkasvargādinān ṭhekāṇān oḷakhī pāpathī vimukh thaī dharmamān lāge chhe. vaḷī
jo evā vichāramān upayog ramī jāy to pāpapravr̥utti chhūṭī svayam tatkāḷ dharma ūpaje chhe, tathā
tenā abhyāsathī tattvagnānanī paṇ prāpti shīghra thāy chhe. vaḷī āvun sūkṣhma ane yathārtha kathan
jainamatamān ja chhe, anya ṭhekāṇe nathī
evo teno mahimā jāṇī te jainamatano shraddhānī thāy chhe.
bījun, je jīv tattvagnānī thaīne ā karaṇānuyogano abhyās kare tene ā tenā
१. प्रथमानुयोगः प्रथमं मिथ्यादृष्टिमव्रतिकमव्युत्पन्नं वा प्रतिपाद्यमाश्रित्य प्रवृत्तोऽनुयोगोऽधिकारः प्रथमानुयोगः।
arthaḥpratham arthāt mithyādraṣhṭiavratī visheṣhagnānarahitane upadesh āpavā arthe je pravr̥utta thayelo adhikār
arthāt anuyog tene prathamānuyog kahe chhe.
(gommaṭasār jīvakāṇḍ gāthā 361362 nī ṭīkā.)anuvādak.

Page 266 of 370
PDF/HTML Page 294 of 398
single page version

visheṣhaṇarūp bhāse chhe. jem jīvādik tattvone pote jāṇe chhe, have tenā ja visheṣh (bhed)
karaṇānuyogamān karyā chhe, temān keṭalāk visheṣhaṇ to yathāvat nishchayarūp chhe tathā keṭalāk
upachārasahit vyavahārarūp chhe, keṭalāk dravya
kṣhetrakāḷbhāvādikanun svarūp pramāṇādirūp chhe
tathā keṭalāk nimittaāshrayādinī apekṣhāsahit chhe; ityādi anek prakāranān visheṣhaṇ nirūpaṇ
karyān chhe, tene jem chhe tem mānīne ā karaṇānuyogano abhyās kare chhe.
e abhyāsathī tattvagnān nirmaḷ thāy chhe. jem koī em to jāṇato hato ke ‘ā
ratna chhe,’ parantu e ratnonā ghaṇā visheṣhaṇ (bhedo) jāṇatān te nirmaḷ ratnano parīkṣhak thāy
chhe, tem ā tattvone jāṇato to hato ke ‘ā jīvādik chhe,’ parantu e tattvonā ghaṇā bhedo
jāṇe to tene tattvagnān nirmaḷ thāy chhe, ane tattvagnān nirmaḷ thatān pote ja visheṣh dharmātmā
thāy chhe.
vaḷī anya ṭhekāṇe upayogane lagāve to rāgādikanī vr̥uddhi thāy chhe ane chhadmasthano
upayog nirantar ekāgra rahe nahi, māṭe gnānī ā karaṇānuyoganā abhyāsamān potānā
upayogane lagāve chhe, je vaḍe kevaḷagnānavaḍe dekhelā padārthonun jāṇapaṇun tene thāy chhe. bhedamātra
tyān pratyakṣha
apratyakṣhano ja chhe paṇ bhāsavāmān viruddhatā nathī.
e pramāṇe ā karaṇānuyoganun prayojan jāṇavun.
‘karaṇ’ eṭale gaṇitakāryanā kāraṇarūp je sūtra, teno jemān ‘anuyog’ arthāt adhikār
hoy te karaṇānuyog chhe. ā anuyogamān gaṇitavarṇananī mukhyatā chhe. em samajavun.
charaṇānuyoganun prayojan
charaṇānuyogamān nānāprakāranān dharmasādhan nirūpaṇ karī jīvone dharmamān lagāvīe chhīe.
je jīv hitahitane jāṇato nathī ane hinsādi pāpakāryomān tatpar thaī rahyo chhe, tene jem
te pāpakāryone chhoḍī dharmakāryamān joḍāy tem ahīn upadesh āpyo chhe. tene jāṇī jinadharmācharaṇ
karavāne sanmukh thatān te jīv gr̥uhastha
munidharmanun vidhān sāmbhaḷī potānāthī jevo dharma sadhāy
tevā dharmasādhanamān lāge chhe.
evā sādhanathī kaṣhāy mand thāy chhe ane tenā phaḷamān eṭalun to thāy chhe ke te kugatinān
duḥkh na pāmatān sugatinān sukh prāpta kare chhe. vaḷī evā sādhanathī jainamatanān nimitta banyān
rahe chhe. tyān tattvagnānanī prāpti thavānī hoy to thaī jāy.
bījun, je jīv tattvagnānī thaī charaṇānuyogano abhyās kare chhe tene e badhān ācharaṇ
potānā vītarāgabhāv anusār bhāse chhe. ekadeshvā sarvadesh vītarāgatā thatān evī
shrāvakadashāmunidashā thāy chhe, kāraṇ ke (e ekadesh
sarvadesh vītarāgatā ane ā shrāvak

Page 267 of 370
PDF/HTML Page 295 of 398
single page version

munidashāne) tene nimitta-naimittikapaṇun hoy chhe, em jāṇī shrāvakmunidharmanā bhedone oḷakhī
jevo potāne vītarāgabhāv thayo hoy tevo potāne yogya dharma sādhe chhe. tyān jeṭalā anshe
vītarāgatā hoy chhe tene kāryakārī jāṇe chhe. jeṭalā anshe rāg rahe chhe tene hey jāṇe chhe
tathā sampūrṇa vītarāgatāne paramadharma māne chhe.
e pramāṇe charaṇānuyoganun prayojan chhe.
dravyānuyoganun prayojan
dravyānuyogamān dravyonā ane tattvonā nirūpaṇ vaḍe jīvone dharmamān lagāvīe chhīe. je
jīv, jīvajīvādi dravyone vā tattvone oḷakhato nathī tathā svaparane bhinna jāṇato nathī
tene hetudraṣhṭāntyuktidvārā ane pramāṇnayādivaḍe tenun svarūp e pramāṇe batāvyun chhe ke jethī
tene tenī pratīti thaī jāy; ane tenā abhyāsathī anādi agnānatā dūr thāy chhe. anyamatanān
kalpit tattvādik jūṭhān bhāse tyāre jainamatanī pratīti thāy, tathā jo tenā bhāvane oḷakhavāno
abhyās rākhe to tene turat ja tattvagnānanī prāpti thaī jāy.
vaḷī jene tattvagnān thayun hoy te jīv dravyānuyogano abhyās kare to tene potānā
shraddhānānusār e badhān kathan pratibhāse chhe. jem koīe koī vidyā shīkhī līdhī hoy paṇ
jo te teno abhyās rākhyā kare to te yād rahe, na rākhe to bhūlī jāy; tem āne tattvagnān
to thayun chhe parantu jo tenā pratipādak dravyānuyogano abhyās karyā kare to te tattvagnān ṭakī
rahe, na kare to bhūlī jāy. athavā saṅkṣhepatāthī tattvagnān thayun hatun te ahīn nānā yukti
hetudraṣhṭāntādivaḍe spaṣhṭa thaī jāy to pachhī temān shithilatā thaī shake nahi ane tenā abhyāsathī
rāgādik ghaṭavāthī alpakāḷamān mokṣha sadhāy chhe.
e pramāṇe dravyānuyoganun prayojan jāṇavun.
have e anuyogomān kevā prakārathī vyākhyān chhe te ahīn kahīe chhīe
prathamānuyogamān vyākhyānanun vidhāān
prathamānuyogamān je mūḷakathāo chhe te to jevī chhe tevī ja nirūpavāmān āve chhe tathā
temān prasaṅgopāt je vyākhyān hoy chhe te koī to jevun ne tevun hoy chhe tathā koī granthakartānā
vichārānusār hoy chhe, parantu tyān prayojan anyathā hotun nathī.
udāharaṇjem, tīrthaṅkaradevonā kalyāṇakomān indro āvyā e kathā to satya chhe. parantu
tyān indre stuti karī tenun je ahīn vyākhyān karyun, tyān indre to anyaprakārathī ja stuti karī
hatī ane ahīn granthakartāe anyaprakārathī ja stuti karavī lakhī, parantu stutirūp prayojan

Page 268 of 370
PDF/HTML Page 296 of 398
single page version

anyathā nathī. vaḷī koīne paraspar vachanālāp thayo hoy tyān temane to anyaprakāre akṣharo
nīkaḷyā hatā ane ahīn granthakartāe anyaprakāre kahyā, parantu tyān prayojan ek ja darshāve chhe.
nagar
vansaṅgrāmādikanān nāmādik to jem chhe tem ja lakhyān, parantu tyān varṇan hīnādhik
paṇ prayojanane poṣhak nirūpavāmān āve chhe. ityādi e ja pramāṇe samajavun.
vaḷī prasaṅgarūp kathāo paṇ granthakartā potānā vichārānusār kahe chhe. jem dharmaparīkṣhāmān
mūrkhanī kathā lakhī tyān e ja kathā manovege kahī hatī evo niyam nathī, parantu mūrkhapaṇāne
poṣhak ja evī koī vārtā kahī hatī evā abhiprāyanun poṣhaṇ kare chhe. e ja pramāṇe anya
ṭhekāṇe paṇ samajavun.
prashnaḥayathārtha kahevun tau jainashāstromān sambhave nahi?
uttaraḥanyathā to tenun nām chhe ke jo prayojan anyanun anya pragaṭ karavāmān
āve. jemkoīne kahyun ke tun phalāṇāne ‘ā pramāṇe’ kaheje, have teṇe te ja akṣhar to na
kahyā parantu te ja prayojanasahit kahyā to tene mithyāvādī kahetā nathī. ahīn em jāṇavun
ke
jo jem chhe tem lakhavāno sampradāy hoy to koīe ghaṇā prakārathī vairāgyachintavan karyun hatun
tenun sarva varṇan lakhatān granth vadhī jāy, tathā kāī paṇ lakhavāmān na āve to teno bhāv
bhāse nahi, māṭe vairāgyanā ṭhekāṇe potānā vichārānusār thoḍun ghaṇun vairāgyapoṣhak ja kathan kare
paṇ sarāgapoṣhak na kare to tyān anyathā prayojan na thayun, tethī tene ayathārtha kahetā nathī.
e ja pramāṇe anya ṭhekāṇe paṇ samajavun.
vaḷī prathamānuyogamān jenī mukhyatā hoy tene ja poṣhavāmān āve chhe. jem koīe
upavās karyo tenun phaḷ to alpa hatun, parantu tene anya dharmapariṇatinī visheṣhatā thavāthī
uchchapadanī prāpti thaī tyān tene upavāsanun ja phaḷ nirūpaṇ kare chhe. e ja pramāṇe anya ṭhekāṇe
paṇ samajavun.
vaḷī jem koīe shīlanī ja pratignā draḍh rākhī vā namaskāramantranun smaraṇ karyun vā
anya dharmasādhan karyun ane tene kaṣhṭa dūr thayānatishay pragaṭ thayā, tyān tenun ja evun phaḷ
nathī thayun paṇ anya koī karmanā udayathī evān kārya thayān, topaṇ tene te shīlādikanā ja
phaḷarūpe nirūpaṇ kare chhe. e ja pramāṇe koī pāpakārya karyun, tene tenun ja tevun phaḷ to nathī
thayun paṇ anya karmanā udayathī nīch gati prāpta thaī vā kaṣhṭādik thayān, chhatān tene te ja pāpanā
phaḷarūpe nirūpaṇ kare chhe. ityādi e ja pramāṇe samajavun.
prashnaḥem jūṭhān phaḷ darshāvavān to yogya nathī, evān kathanane pramāṇ kem karīe?
uttaraḥje agnānī jīv ghaṇun phaḷ darshāvyā vinā dharmamān na joḍāy vā pāpathī

Page 269 of 370
PDF/HTML Page 297 of 398
single page version

na ḍare, tenun bhalun karavā arthe e pramāṇe varṇan karīe chhīe. jūṭh to tyāre thāy ke jyāre
dharmanā phaḷane pāpanun phaḷ batāve tathā pāpanā phaḷane dharmanun phaḷ batāve. paṇ em to chhe ja
nahi. jem dash puruṣh maḷī koī kārya kare tyān upachārathī koī ek puruṣhe karyun paṇ kahīe
to tyān doṣh nathī; athavā jenā pitādike koī kārya karyun hoy tene ekajāti apekṣhāe
upachārathī putrādike karyun kahīe to tyān doṣh nathī, tem ghaṇā shubh vā ashubh kāryonun ek
phaḷ thayun. tene upachārathī ek shubh vā ashubh kāryanun phaḷ kahīe to tyān doṣh nathī; athavā
koī anya shubh vā ashubhakāryanun phaḷ je thayun hoy, tene ekajāti apekṣhāe upachārathī koī
anya ja shubh vā ashubh kāryanun phaḷ kahīe to tyān doṣh nathī. upadeshamān koī ṭhekāṇe vyavahār
varṇan chhe tathā koī ṭhekāṇe nishchay varṇan chhe. have ahīn upachārarūp vyavahār varṇan karyun chhe,
e pramāṇe tene pramāṇ kare chhe paṇ tene tāratamya (sūkṣhma) na mānī levun, tāratamyanun to
karaṇānuyogamān nirūpaṇ karyun chhe tyānthī jāṇavun.
vaḷī prathamānuyogamān upachārarūp koī dharmaaṅg thatān tyān sampūrṇa dharma thayo kahīe
chhīe; jem jīvone shaṅkākāṅkṣhādi na karatān tene samyaktva thayun kahīe chhīe; paṇ koī ek
kāryamān shaṅkākāṅkṣhā na karavāmātrathī to samyaktva na thāy, samyaktva to tattvashraddhān thatān ja
thāy chhe; parantu ahīn nishchayasamyaktvano to vyavahārasamyaktvamān upachar karyo tathā vyavahār-
samyaktvanā koī ek aṅgamān sampūrṇa vyavahārasamyaktvano upachār karyo; e pramāṇe tene
upachārathī samyaktva thayun kahīe chhīe. vaḷī jainashāstranun koī ek aṅg jāṇatān samyaggnān
thayun kahīe chhīe, have samyaggnān to sanshayādirahit tattvagnān thatān ja thāy, parantu ahīn
pūrvavat upachārathī samyaggnān kahīe chhīe. tathā koī rūḍun ācharaṇ thatān samyakchāritra thayun
kahīe chhīe, tyān jeṇe jainadharma aṅgīkār karyo hoy athavā koī nānī
moṭī pratignā grahaṇ
karī hoy tene shrāvak kahīe chhīe, have shrāvak to pañchamaguṇasthānavartī thatān ja thāy chhe parantu
pūrvavat upachārathī tene shrāvak kahyo chhe. uttarapurāṇamān shreṇikane shrāvakottam kahyo paṇ te to
asanyamī hato, parantu jain hato māṭe kahyo. e pramāṇe anya ṭhekāṇe paṇ samajavun. vaḷī koī
samyaktvarahit muniliṅg dhāraṇ kare vā dravyathī paṇ koī atichār lagāvato hoy chhatān tene
paṇ ahīn muni kahīe chhīe, have muni to chhaṭhṭhun ādi guṇasthānavartī thatān ja thāy chhe parantu
pūrvavat upachārathī tene muni kahyo chhe.
samavasaraṇasabhāmān munionī saṅkhyā kahī tyān
kāī badhāy shuddha bhāvaliṅgī muni nahotā parantu muniliṅg dhāravāthī tyān badhāne muni
kahyā;
e ja pramāṇe sarva ṭhekāṇe samajavun.
vaḷī prathamānuyogamān koī dharmabuddhithī anuchit kārya kare tenī paṇ prashansā karavāmān
āve chhe, jem viṣhṇukumāre munijanono upasarga dūr karyo te to dharmānurāgathī karyo, parantu
munipad chhoḍī ā kārya karavun yogya nahotun, kāraṇ ke evun kārya to gr̥uhasthadharmamān sambhave

Page 270 of 370
PDF/HTML Page 298 of 398
single page version

chhe, have gr̥uhasthadharmathī to munidharma shreṣhṭha chhe eṭale shreṣhṭha dharma chhoḍī nīcho dharma aṅgīkār karyo
te to ayogya chhe. parantu vātsalyaaṅganī pradhānatāthī ahīn viṣhṇukumāranī prashansā karī; paṇ
e chhaḷavaḍe bījāoe shreṣhṭha dharma chhoḍī nīcho dharma aṅgīkār karavo yogya nathī. vaḷī jem
govāḷiyāe munine agnivaḍe tapāvyā e kārya to teṇe karuṇāthī karyun, parantu āvyā upasargane
dūr karatān to sahaj avasthāmān je shītādikano pariṣhah thāy chhe tene dūr karavāthī tyān rati
mānī levānun kāraṇ thāy chhe, ane temane rati to karavī nathī māṭe tyān to ūlaṭo upasarga
thāy chhe eṭalā māṭe vivekī to tyān shītādikano upachār karatā nathī; parantu govāḷiyo
avivekī hato ane karuṇāvaḍe teṇe ā kārya karyun tethī tenī ahīn prashansā karī, paṇ tethī
chhaḷavaḍe bījāoe dharmapaddhatimān je viruddha hoy te kārya karavun yogya nathī. vaḷī jem
vajrakaraṇ rājā sinhodar rājāne namyo nahi paṇ mudrikāmān pratimā rākhī, have moṭā moṭā
samyagdraṣhṭio rājādikane naman kare chhe temān doṣh nathī, tathā mudrikāmān pratimā rākhavāthī
avinay thāy
yathāvat vidhithī evī pratimā hoy nahi tethī e kāryamān doṣh chhe, parantu tene
evun gnān nahotun, tene to dharmānurāgathī ‘hun bījāone namun nahi’ evī buddhi thaī māṭe tenī
prashansā karī, paṇ e chhaḷathī bījāoe evān kārya karavān yogya nathī. vaḷī koī puruṣhoe
putrādikanī prāpti arthe vā rog
kaṣhṭādik dūr karavā arthe chaityālaypūjanādi kārya karyān,
stotrādi karyān, vā namaskāramantra smaraṇ karyun; have e pramāṇe karatān to niḥkāṅkṣhitaguṇano
abhāv thāy chhe, nidānabandh nāmanun ārtadhyān thāy chhe; tathā antaraṅgamān pāpanun ja prayojan
chhe tethī pāpano ja bandh thāy chhe, parantu mohit thaīne paṇ ghaṇā pāpabandhanā kāraṇarūp
kudevādinun to pūjanādi teṇe na karyun! eṭalo ja teno guṇ grahaṇ karī ahīn tenī prashansā
karīe chhīe; paṇ e chhaḷathī bījāoe laukik kāryo arthe dharmasādhan karavun yogya nathī.
e ja pramāṇe anya ṭhekāṇe paṇ samajavun. e ja pramāṇe prathamānuyogamān anya kathan paṇ
hoy tene yathāsambhav samajavān, parantu bhramarūp thavun nahi.
karaṇānuyogamān vyākhyānanun vidhāān
have karaṇānuyogamān kevā prakārathī vyākhyān chhe te ahīn kahīe chhīejem
kevaḷagnānavaḍe jāṇyun tem karaṇānuyogamān vyākhyān chhe, tathā kevaḷagnānavaḍe to ghaṇun jāṇyun parantu
ātmāne kāryakārī jīv
karmādikanun vā trilokādikanun ja āmān nirūpaṇ hoy chhe, tenun paṇ
sarva svarūp nirūpaṇ thaī shakatun nathī māṭe jem vachanagochar thāy ane chhadmasthanā gnānamān teno
kanīk bhāv bhāse, e pramāṇe ahīn saṅkoch pūrvak nirūpaṇ karavāmān āve chhe. ahīn
udāharaṇ
jem, jīvonā bhāvonī apekṣhāe guṇasthān kahyān chhe paṇ te bhāv anant-
svarūpasahit hovāthī vachanagochar nathī, tethī tyān ghaṇā bhāvonī ekajāti karī chaud guṇasthān
kahyān, jīv jāṇavānā anek prakār chhe chhatān tyān mukhya chaud mārgaṇāonun nirūpaṇ karyun;

Page 271 of 370
PDF/HTML Page 299 of 398
single page version

karmaparamāṇu anantaprakāranī shaktisahit chhe chhatān temān ghaṇānī ekajāti karī āṭh vā ekaso
aḍatālīs prakr̥iti kahī; traṇ lokamān anek rachanā chhe chhatān tyān mukhya rachanāonun nirūpaṇ
kare chhe, tathā pramāṇanā anant bhed chhe chhatān tyān saṅkhyātādi traṇ bhed vā tenā ekavīs bhed
nirūpaṇ karyā,
e pramāṇe anya ṭhekāṇe paṇ samajavun.
vaḷī karaṇānuyogamānjo ke vastunā dravya, kṣhetra, kāḷ ane bhāvādik akhaṇḍit chhe
topaṇ chhadmasthane tenun hīnādhik gnān thavā arthe pradesh, samay ane avibhāgapratichchhedādikanī
kalpanā karī tenun pramāṇ nirūpaṇ karavāmān āve chhe. ek vastumān judā judā guṇo vā paryāyono
bhed karī nirūpaṇ karīe chhīe tathā jīv
pudgalādik joke bhinna bhinna chhe topaṇ
sambandhādikavaḍe vā anek dravyathī nipajelā gatijāti ādi bhedone ek jīvanā nirūpaṇ kare
chhe. ityādi vyākhyān vyavahāranayanī pradhānatā sahit samajavun. kāraṇ kevyavahār vinā visheṣh
jāṇī shakāy nahi. vaḷī koī ṭhekāṇe nishchay varṇan paṇ hoy chhe. jem kejīvādik dravyonun
pramāṇ nirūpaṇ karyun tyān judān judān eṭalān ja dravya chhe, te yathāsambhav jāṇī levān.
vaḷī karaṇānuyogamān je kathan chhe temān koī to chhadmasthane pratyakṣhaanumānādigochar
thāy chhe, paṇ je na thāy tene āgnāpramāṇavaḍe ja mānavān. jem jīvpudgalanā sthūḷ ghaṇā
kāḷasthāyī manuṣhyādi paryāy vā ghaṭādi paryāy nirūpaṇ karyā tenān to pratyakṣhaanumānādik thaī
shake chhe parantu samaye samaye thatān sūkṣhma pariṇamananī apekṣhāe gnānādikanā tathā snigdha
rukṣhādikanā anshonun je nirūpaṇ karyun chhe te to āgnāthī ja pramāṇ thāy chhe. e ja pramāṇe
anya ṭhekāṇe paṇ samajavun.
karaṇānuyogamān chhadmasthonī pravr̥utti anusār varṇan karyun nathī paṇ kevaḷagnānagamya
padārthonun nirūpaṇ chhe. jem keṭalāk jīv to dravyādikano vichār kare chhe tathā vratādik pāḷe
chhe parantu tene antaraṅg samyaktva
chāritrashakti nahi hovāthī tene mithyādraṣhṭiavratī kahīe
chhīe; tathā keṭalāk jīv dravyādikanā vā vratādikanā vichār rahit chhe, anya kāryomān pravarte
chhe vā nidrādi vaḍe nirvichār thaī rahyā chhe topaṇ tene samyaktvādi shaktino sadbhāv hovāthī
samyagdraṣhṭi vā vratī kahīe chhīe. vaḷī koī jīvane kaṣhāyonī pravr̥utti to ghaṇī chhe paṇ jo
tene antaraṅg kaṣhāyashakti thoḍī chhe to tene mandakaṣhāyī kahīe chhīe, tathā koī jīvane kaṣhāyonī
pravr̥utti to thoḍī chhe paṇ jo tene antaraṅg kaṣhāyashakti ghaṇī chhe to tene tīvrakaṣhāyī kahīe
chhīe. jem vyantarādi devo kaṣhāyothī nagaranāshādi kārya kare chhe topaṇ temane thoḍī kaṣhāyashakti
hovāthī pītaleshyā kahī, tathā ekendriyādi jīvo kaṣhāyakārya karatā jaṇātā nathī topaṇ temane
ghaṇī kaṣhāyashakti hovāthī kr̥iṣhṇādi leshyāo kahī. vaḷī sarvārthasiddhinā devo kaṣhāyarūp thoḍā
pravarte chhe topaṇ temane ghaṇī kaṣhāyashakti hovāthī asanyamī kahyā, tathā pañchamaguṇasthānavartī jīv
vyāpār ane abrahmacharyādi kaṣhāyakāryarūp ghaṇo pravarte chhe topaṇ tene mandakaṣhāyashakti hovāthī

Page 272 of 370
PDF/HTML Page 300 of 398
single page version

deshasanyamī kahyo. e ja pramāṇe anya ṭhekāṇe paṇ samajavun.
vaḷī koī jīvane manvachankāyānī cheṣhṭā thoḍī thatī dekhāy chhe topaṇ karmaākarṣhaṇ-
shaktinī adhikatānī apekṣhāe tene ghaṇo yog kahyo tathā koīne ghaṇī cheṣhṭā dekhāy chhe topaṇ
e karmākarṣhaṇ shaktinī hīnatāthī alpayog kahyo. jem kevaḷagnānī gamanādikriyārahit thayā
hoy topaṇ temane ghaṇo yog kahyo, tyāre be indriyādi jīvo gamanādikriyā kare chhe topaṇ
temane alpayog kahyo. e ja pramāṇe anya ṭhekāṇe paṇ samajavun.
vaḷī koī ṭhekāṇe jenī vyaktatā to kāī bhāsatī nathī topaṇ sūkṣhmashaktinā sadbhāvathī
tenun tyān astitva kahyun; jem munine abrahmachārya to kāī nathī topaṇ navamā guṇasthān sudhī
temane maithunasañgnā kahī; ahamindrone duḥkhanun kāraṇ vyakta nathī topaṇ temane kadāchit ashātāno
uday kahyo chhe; nārakīone sukhanun kāraṇ vyakta nathī topaṇ kadāchit shātāno uday kahyo,
e ja pramāṇe anya ṭhekāṇe paṇ samajavun.
karaṇānuyogamān samyagdarshangnānchāritrādinun, dharmanun nirūpaṇ karmaprakr̥itionā upash-
mādikanī apekṣhāsahit sūkṣhmashakti jevī hoy tem guṇasthānādikamān nirūpaṇ kare chhe, athavā
samyagdarshanādikanā viṣhayabhūt jīvādikanun nirūpaṇ paṇ sūkṣhmabhedādisahit kare chhe, ahīn koī
karaṇānuyog anusār svayam udyam kare to tem thaī shake nahi; karaṇānuyogamān to yathārtha padārtha
jaṇāvavānun prayojan mukhya chhe, ācharaṇ karāvavānī mukhyatā nathī. māṭe pote to charaṇānuyog
anusār pravarte ane tenāthī je kārya thavānun hoy te svayam ja thāy chhe; jem pote karmono
upashamādi karavā ichchhe to kevī rīte thāy?
pote to tattvādikano nishchay karavāno udyam
kare, tenāthī upashamādikasamyaktva svayam ja thāy chhe, e ja pramāṇe anya ṭhekāṇe samajavun.
ek antarmuhūrtamān agiyāramā guṇasthānathī paḍīne kramathī mithyādraṣhṭi thaī vaḷī pāchho chaḍhī
kevaḷagnān upajāve chhe. have evā samyaktvādinā sūkṣhmabhāv buddhigochar thatā nathī māṭe tene
karaṇānuyog anusār jem chhe tem jāṇī to le parantu pravr̥utti to buddhigochar jem bhalun thāy
tem kare.
vaḷī karaṇānuyogamān paṇ koī ṭhekāṇe upadeshanī mukhyatāpūrvak vyākhyān hoy chhe tene
sarvathā tem ja na mānavun. jem hinsādikanā upāyane kumatignān kahyun chhe, anya matādikanā
shāstrābhyāsane kushrutagnān kahyun chhe, būrun dekhāy
bhalun na dekhāy tene vibhaṅgagnān kahyun chhe; have
te to tene chhoḍāvavā māṭe upadesharūpe em kahyun chhe paṇ tāratamyathī mithyādraṣhṭinun badhuy gnān
kugnān chhe, samyagdraṣhṭinun badhuy gnān sugnān chhe. e ja pramāṇe anya ṭhekāṇe paṇ samajavun.
vaḷī koī ṭhekāṇe sthūḷ kathan karyun hoy tene tāratamyarūp na jāṇavun; jem vyāsathī traṇaguṇī
paridhi kahīe chhīe, paṇ sūkṣhmapaṇāthī traṇaguṇīthī kanīk adhik hoy chhe. em ja anya ṭhekāṇe