temAn naiyAyikamAn pramAN, pramey, sanshay, prayojan, draShTAnt, siddhAnt, avayav, tarka, nirNay,
vAd, jalpa, vitanDA, hetvAbhAs, chhaL, jAti ane nigrahasthAn — e soL tattva kahe chhe.
pratyakSha, anumAn, shabda ane upamA e chAr prakAranA pramAN kahe chhe; AtmA, deh,
artha ane buddhi ityAdine pramey kahe chhe; ‘‘A shun chhe’’ tenun nAm sanshay chhe; jenA arthe pravRutti
thAy te prayojan chhe; jene vAdI – prativAdI mAne te draShTAnt chhe, draShTAnt vaDe jene TharAvIe te siddhAnt
chhe; anumAnanAn pratignA Adi pAnch ang te avayav chhe, sanshay dUr thatAn koI vichArathI ThIk
thAy te tarka chhe. te pachhI pratItirUp jANavun thAy te nirNay chhe, AchArya – shiShyamAn pakSha pratipakSha
vaDe abhyAs te vAd chhe, jANavAnI ichchhArUp kathAmAn je chhaL – jAti Adi dUShaN te jalpa chhe,
pratipakSharahit vAd te vitanDA chhe, sAchA hetu nahi evA asiddha Adi bhedasahit te hetvAbhAs
chhe, chhaLapUrvak vachan te chhal chhe, kharAn dUShaN nathI evA dUShaNAbhAs te jAti chhe, ane jenAthI
paravAdIno nigrah thAy te nigrahasthAn chhe.
e pramANe sanshayAdi tattva kahe chhe, paN e koI vastusvarUp tattva to nathI. gnAnano
nirNay karavAne vA vAdavaDe pAnDitya pragaT karavAnA kAraNabhUt vichArone tattva kahe chhe, paN enAthI
paramArthakArya kevI rIte thAy? kAm – krodhAdi bhAvone maTADI nirAkuL thavun e kArya chhe. have e
prayojan to ahIn kAI paN dekhADyun ja nahi. pAnDityanI anek yuktio banAvI, e paN ek
chAturya chhe. tethI e tattva tattvabhUt nathI.
tame kahesho ke — ‘‘ene jANyA vinA prayojanabhUt tattvano nirNay karI shakAto nathI, mATe
ene tattva kahe chhe.’’ have evI paramparA to vyAkaraNavALA paN kahe chhe ke – vyAkaraN bhaNavAthI
arthano nirNay thAy chhe, tathA bhojanAdikanA adhikArI paN kahe chhe ke – bhojan karavAthI sharIranI
sthiratA thatAn tattvanirNay karavAne samartha thAy, paN evI yukti kAryakArI nathI.
ahIn jo em kahesho ke — ‘‘vyAkaraN – bhojanAdik to avashya tattvagnAnanAn kAraN nathI,
e to laukikakArya sAdhavAnAn kAraN chhe.’’ to jem e chhe tem kahelAn tattvo paN laukik kArya
sAdhavAnAn ja kAraNo chhe. jem indriyAdikathI jANavAne pratyakShAdi pramAN kahe chhe vA sthANu –
puruShAdimAn sanshayAdikanun nirUpaN karyun. tethI jene jANavAthI kAm – krodhAdik avashya dUr thAy,
nirAkuLatA Upaje te ja tattva kAryakArI chhe.
tame kahesho ke — ‘‘pramey tattvamAn AtmAdikano nirNay thAy chhe, tethI te kAryakArI chhe,’’
paN pramey to badhIy vastuo chhe, pramItino viShay nathI evI koI paN vastu nathI, mATe prameyane
tattva shA mATe kahyun? AtmA Adi tattva kahevAn hatAn.
vaLI AtmAdikanun svarUpapaNun anyathA prarUpaN karyun chhe, em pakShapAtarahit vichAr
karavAthI bhAse chhe. jem ke – AtmAnA be bhed teo kahe chhe — paramAtmA ane jIvAtmA. have
128 ][ mokShamArgaprakAshak