Moksha-Marg Prakashak-Hindi (simplified iso15919 transliteration). ChhaThava Adhyay.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 10 of 19

 

Page 153 of 350
PDF/HTML Page 181 of 378
single page version

-
pān̐chavān̐ adhikār ][ 163
tathā ve aisā kahate haindevoṅke aisā kārya hai, manuṣhyoṅke nahīn hai; kyoṅki manuṣhyoṅko
pratimā ādi banānemen hinsā hotī hai. to unhīṅke shāstrommen aisā kathan hai kidraupadī rānī
pratimājīke pūjanādik jaise sūryābhadevane kiye usī prakār karane lagī; isaliye manuṣhyoṅke bhī
aisā kārya kartavya hai.
yahān̐ ek yah vichār āyā kichaityālay, pratimā banānekī pravr̥utti nahīn thī to
draupadīne kis prakār pratimākā pūjan kiyā? tathā pravr̥utti thī to banānevāle dharmātmā the yā
pāpī the? yadi dharmātmā the to gr̥uhasthoṅko aisā kārya karanā yogya huā, aur pāpī the to
vahān̐ bhogādikakā prayojan to thā nahīn, kisaliye banāyā? tathā draupadīne vahān̐ ‘‘ṇamotthuṇan’’
kā pāṭh kiyā va pūjanādi kiyā, so kutūhal kiyā yā dharma kiyā? yadi kutūhal kiyā
to mahāpāpinī huī. dharmamen kutūhal kaisā? aur dharma kiyā to auroṅko bhī pratimājīkī
stuti
pūjā karanā yukta hai.
tathā ve aisī mithyāyukti banāte hainjis prakār indrakī sthāpanāse indrakā kārya siddha
nahīn hai; usī prakār arahant pratimāse kārya siddha nahīn hai. so arahant kisīko bhakta mānakar
bhalā karate hon tab to aisā bhī mānen; parantu ve to vītarāg haĩn. yah jīv bhaktirūp apane
bhāvonse shubhaphal prāpta karatā hai. jis prakār strīke ākārarūp kāṣhṭha
pāṣhāṇakī mūrti dekhakar
vahān̐ vikārarūp hokar anurāg kare to usako pāpabandh hogā; usī prakār arahantake ākārarūp
dhātu
pāṣhāṇādikakī mūrti dekhakar dharmabuddhi se vahān̐ anurāg kare to shubhakī prāpti kaise na
hogī? vahān̐ ve kahate hainbinā pratimā hī ham arahantamen anurāg karake shubh utpanna kareṅge;
to inase kahate hainākār dekhanese jaisā bhāv hotā hai vaisā parokṣha smaraṇ karanese nahīn
hotā; isīse lokamen bhī strīke anurāgī strīkā chitra banāte hain; isaliye pratimāke avalamban
dvārā bhakti visheṣh honese visheṣh shubhakī prāpti hotī hai.
phi ra koī kahe pratimāko dekho, parantu pūjanādik karanekā kyā prayojan hai?
uttaraḥ
jaise koī kisī jīvakā ākār banākar ghāt kare to use us jīvakī hinsā
karane jaisā pāp hotā hai, va koī kisīkā ākār banākar dveṣhabuddhise usakī burī avasthā
kare to jisakā ākār banāyā usakī burī avasthā karane jaisā phal hotā hai; usī prakār
arahantakā ākār banākar dharmānurāgabuddhise pūjanādi kare to arahantake pūjanādi karane jaisā
shubh (bhāv) utpanna hotā hai tathā vaisā hī phal hotā hai. ati anurāg hone par pratyakṣha
darshan na honese ākār banākar pūjanādi karate haĩn. is dharmānurāgase mahāpuṇya hotā hai.

Page 154 of 350
PDF/HTML Page 182 of 378
single page version

-
164 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
tathā aisā kutarka karate hain kijisake jis vastukā tyāg ho usake āge us
vastukā rakhanā hāsya karanā hai; isaliye chandanādi dvārā arahantakī pūjan yukta nahīn hai.
samādhānaḥmunipad lete hī sarva parigrah tyāg kiyā thā, kevalagnān honeke pashchāt
tīrthaṅkaradevake samavasharaṇādi banāye, chhatracham̐varādi kiye, so hāsya kiyā yā bhakti kī? hāsya
kiyā to indra mahāpāpī huā; so banatā nahīn hai. bhakti kī to pūjanādikamen bhī bhakti
hī karate haĩn. chhadmasthake āge tyāg kī huī vastukā rakhanā hāsya karanā hai; kyoṅki usake
vikṣhiptatā ho ātī hai. kevalīke va pratimāke āge anurāgase uttam vastu rakhanekā doṣh
nahīn hai; unake vikṣhiptatā nahīn hotī. dharmānurāgase jīvakā bhalā hotā hai.
phi ra ve kahate hainpratimā banānemen, chaityālayādi karānemen, pūjanādi karānemen hinsā hotī
hai, aur dharma ahinsā hai; isaliye hinsā karake dharma mānanese mahāpāp hotā hai; isalie ham
in kāryoṅkā niṣhedh karate haĩn.
uttaraḥunhīṅke shāstramen aisā vachan haiḥ
suchchā jāṇai kallāṇan suchchā jāṇai pāvagan.
ubhayan pi jāṇae suchchā jan sey tan samāyar..1..
yahān̐ kalyāṇ, pāp aur ubhayyah tīnon shāstra sunakar jāne, aisā kahā hai. so
ubhay to pāp aur kalyāṇ milanese hogā, so aise kāryakā bhī honā ṭhaharā. vahān̐ pūchhate
hain
keval dharmase to ubhay halkā hai hī, aur keval pāpase ubhay burā hai yā bhalā hai?
yadi burā hai to isamen to kuchh kalyāṇakā ansh milā hai, pāpase burā kaise kahen? bhalā
hai, to keval pāpako chhoṛakar aise kārya karanā ṭhaharā. tathā yuktise bhī aisā hī sambhav
hai. koī tyāgī hokar mandirādik nahīn banavātā hai va sāmāyikādik niravadya kāryommen pravartatā
hai; to unhen chhoṛakar pratimādi karānā va pūjanādi karanā uchit nahīn hai. parantu koī apane
rahaneke lie makān banāye, usase to chaityālayādi karānevālā hīn nahīn hai. hinsā to huī,
parantu usake to lobh
pāpānurāgakī vr̥uddhi huī aur isake lobh chhūṭakar dharmānurāg huā.
tathā koī vyāpārādi kārya kare, usase to pūjanādi kārya karanā hīn nahīn hai. vahān̐ to
hinsādi bahut hote hain, lobhādi barḥatā hai, pāpakī hī pravr̥utti hai. yahān̐ hinsādik bhī kiñchit
hote hain, lobhādik ghaṭate hain aur dharmānurāg barḥatā hai.
is prakār jo tyāgī na hon, apane
dhanako pāpamen kharchate hon, unhen chaityālayādi banavānā yogya hai. aur jo niravadya sāmāyikādi
kāryommen upayogako na lagā saken unako pūjanādi karanekā niṣhedh nahīn hai.

Page 155 of 350
PDF/HTML Page 183 of 378
single page version

-
pān̐chavān̐ adhikār ][ 165
phi ra tum kahogeniravadya sāmāyikādik kārya hī kyon na karen? dharmamen kāl lagānā;
vahān̐ aise kārya kisaliye karen?
uttaraḥyadi sharīr dvārā pāp chhoṛane par hī niravadyapanā ho, to aisā hī karen; parantu
pariṇāmommen pāp chhūṭane par niravadyapanā hotā hai. so binā avalamban sāmāyikādimen jisake
pariṇām na lagen vah pūjanādi dvārā vahān̐ apanā upayog lagātā hai. vahān̐ nānāprakārake ālamban
dvārā upayog lag jātā hai. yadi vahān̐ upayogako na lagāye to pāpakāryommen upayog bhaṭakegā
aur usase burā hogā; isaliye vahān̐ pravr̥utti karanā yukta hai.
tum kahate ho ki‘‘dharmake artha hinsā karanese to mahāpāp hotā hai, anyatra hinsā
karanese thoṛā pāp hotā hai’’; so pratham to yah siddhāntakā vachan nahīn hai aur yuktise bhī
nahīn milatā; kyoṅki aisā mānanese to indra janmakalyāṇakamen bahut jalase abhiṣhek karatā hai,
samavasharaṇamen dev puṣhpavr̥uṣhṭi karanā, cham̐var ḍhālanā ityādi kārya karate hain so ve mahāpāpī hue.
yadi tum kahogeunakā aisā hī vyavahār hai, to kriyākā phal to hue binā rahatā
nahīn hai. yadi pāp hai to indrādik to samyagdr̥uṣhṭi hain, aisā kārya kisaliye kareṅge? aur
dharma hai to kisaliye niṣhedh karate ho?
bhalā tumhīnse pūchhate haintīrthaṅkarakī vandanāko rājādik gaye, sādhukī vandanāko dūr
bhī jāte hain, siddhānta sunane ādi karaneke liye gamanādi karate hain, vahān̐ mārgamen hinsā huī.
tathā sādharmiyoṅko bhojan karāte hain, sādhukā maraṇ hone par usakā sanskār karate hain, sādhu
hone par utsav karate hain, ityādi pravr̥utti ab bhī dekhī jātī hai; so yahān̐ bhī hinsā hotī
hai; parantu yah kārya to dharmake hī artha hain, anya koī prayojan nahīn hai. yadi yahān̐ mahāpāp
hotā hai, to pūrvakālamen aise kārya kiye unakā niṣhedh karo. aur ab bhī gr̥uhastha aisā
kārya karate hain, unakā tyāg karo. tathā yadi dharma hotā hai to dharmake artha hinsāmen mahāpāp
batalākar kisaliye bhramamen ḍālate ho?
isaliye is prakār mānanā yukta hai kijaise thoṛā dhan ṭhagāne par bahut dhanakā
lābh ho to vah kārya karanā yogya hai; usī prakār thoṛe hinsādik pāp hone par bahut
dharma utpanna ho to vah kārya karanā yogya hai. yadi thoṛe dhanake lobhase kārya bigāṛe to
mūrkha hai; usī prakār thoṛī hinsāke bhayase baṛā dharma chhoṛe to pāpī hotā hai. tathā koī
bahut dhan ṭhagāye aur thoṛā dhan utpanna kare, va utpanna nahīn kare to vah mūrkha hai; usī
prakār bahut hinsādi dvārā bahut pāp utpanna kare aur bhakti ādi dharmamen thoṛā pravarte va

Page 156 of 350
PDF/HTML Page 184 of 378
single page version

-
166 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
nahīn pravarte, to vah pāpī hī hotā hai. tathā jis prakār binā ṭhagāye hī dhanakā lābh
hone par ṭhagāye to mūrkha hai; usī prakār niravadya dharmarūp upayog hone par sāvadyadharmamen upayog
lagānā yogya nahīn hai.
is prakār apane pariṇāmoṅkī avasthā dekhakar bhalā ho vah karanā; parantu ekānta-
pakṣha kāryakārī nahīn hai. tathā ahinsā hī keval dharmakā aṅga nahīn hai; rāgādikoṅkā ghaṭanā
dharmakā mukhya aṅga hai. isaliye jis prakār pariṇāmommen rāgādik ghaṭen vah kārya karanā.
tathā gr̥uhasthoṅko aṇuvratādikake sādhan hue binā hī sāmāyik, pratikramaṇ, proṣhadh ādi
kriyāoṅkā mukhya ācharaṇ karāte haĩn. parantu sāmāyik to rāg-dveṣharahit sāmyabhāv hone par
hotī hai, pāṭh mātra parḥanese va uṭhanā-baiṭhanā karanese hī to hotī nahīn hai.
phi ra kahogeanya kārya karatā usase to bhalā hai? so satya; parantu sāmāyik pāṭhamen
pratignā to aisī karatā hai kiman-vachan-kāy dvārā sāvadyako na karūn̐gā, na karāūn̐gā; parantu
manamen to vikalpa hotā hī rahatā hai, aur vachan-kāyamen bhī kadāchit anyathā pravr̥utti hotī
hai vahān̐ pratignābhaṅg hotī hai. so pratignābhaṅg karanese to na karanā bhalā hai; kyoṅki pratignābhaṅg
mahāpāp hai.
phi ra ham pūchhate hainkoī pratignā bhī nahīn karatā aur bhāṣhāpāṭh parḥatā hai, usakā
artha jānakar usamen upayog rakhatā hai. koī pratignā kare use to bhalībhān̐ti pālatā nahīn
hai aur prākr̥itādikake pāṭh parḥatā hai; usake arthakā apaneko gnān nahīn hai, binā artha jāne
vahān̐ upayog nahīn rahatā tab upayog anyatra bhaṭakatā hai. aise in donommen visheṣh dharmātmā
kaun? yadi pahaleko kahoge, to aisā hī upadesh kyon nahīn dete? tathā dūsareko kahoge to
pratignābhaṅgakā pāp huā va pariṇāmoṅke anusār dharmātmāpanā nahīn ṭhaharā; parantu pāṭhādi karaneke
anusār ṭhaharā.
isaliye apanā upayog jis prakār nirmal ho vah kārya karanā. sadh sake vah pratignā
karanā. jisakā artha jāne vah pāṭh parḥanā. paddhati dvārā nām rakhānemen lābh nahīn hai.
tathā pratikramaṇ nām pūrvadoṣh nirākaraṇ karanekā hai; parantu ‘‘michchhāmi dukkaṛan’’ itanā
kahanese hī to duṣhkr̥ut mithyā nahīn hote; kiye hue duṣhkr̥ut mithyā hone yogya pariṇām hone
par hī duṣhkr̥ut mithyā hote hain; isaliye pāṭh hī kāryakārī nahīn hai.

Page 157 of 350
PDF/HTML Page 185 of 378
single page version

-
pān̐chavān̐ adhikār ][ 167
tathā pratikramaṇake pāṭhamen aisā artha hai kibārah vratādikamen jo duṣhkr̥ut lage hon ve
mithyā hon; parantu vrat dhāraṇ kie binā hī unakā pratikramaṇ karanā kaise sambhav hai? jisake
upavās na ho, vah upavāsamen lage doṣhakā nirākaraṇ kare to asambhavapanā hogā.
isaliye yah pāṭh parḥanā kis prakār banatā hai?
tathā proṣhadhamen bhī sāmāyikavat pratignā karake pālan nahīn karate; isaliye pūrvokta hī
doṣh hai. tathā proṣhadh nām to parvakā hai; so parvake din bhī kitane kālatak pāpakriyā
karatā hai, pashchāt proṣhadhadhārī hotā hai. jitane kāl bane utane kāl sādhan karanekā to
doṣh nahīn hai; parantu proṣhadhakā nām kare so yukta nahīn hai. sampūrṇa parvamen niravadya rahane par
hī proṣhadh hotā hai. yadi thoṛe bhī kālase proṣhadh nām ho to sāmāyikako bhī proṣhadh kaho,
nahīn to shāstramen pramāṇ batalāo ki
jaghanya proṣhadhakā itanā kāl hai. yah to baṛā nām
rakhakar logon ko bhramamen ḍālanekā prayojan bhāsit hotā hai.
tathā ākhaṛī lenekā pāṭh to anya koī parḥatā hai, aṅgīkār anya karatā hai. parantu
pāṭhamen to ‘‘mere tyāg hai’’ aisā vachan hai; isaliye jo tyāg kare usīko pāṭh parḥanā chāhiye.
yadi pāṭh na āye to bhāṣhāse hī kahe; parantu paddhatike artha yah rīti hai.
tathā pratignā grahaṇ karane-karānekī to mukhyatā hai aur yathāvidhi pālanekī shithilatā
hai, va bhāv nirmal honekā vivek nahīn hai. ārtapariṇāmonse va lobhādikase bhī upavāsādi
karake vahān̐ dharma mānatā hai; parantu phal to pariṇāmonse hotā hai.
ityādi anek kalpit bāten karate hain; so jainadharmamen sambhav nahīn haĩn.
is prakār yah jainamen shvetāmbar mat hai vah bhī devādikakā va tattvoṅkā va mokṣhamārgādikā
anyathā nirūpaṇ karatā hai; isaliye mithyādarshanādikakā poṣhak hai so tyājya hai.
sachche jinadharmakā svarūp āge kahate hain; usake dvārā mokṣhamārgamen pravartanā yogya hai.
vahān̐ pravartanese tumhārā kalyāṇ hogā.
iti shrī mokṣhamārgaprakāshak shāstramen anyamat nirūpak
pān̐chavān̐ adhikār samāpta huā ..5..

Page 158 of 350
PDF/HTML Page 186 of 378
single page version

-
168 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
chhaṭhavān̐ adhikār
kudev, kuguru aur kudharmakā pratiṣhedh
dohāmithyā devādik bhajen, ho hai mithyābhāv.
taj tinakon sāñche bhajo, yah hit-het-upāv..
arthaḥanādise jīvoṅke mithyādarshanādik bhāv pāye jāte hain, unakī puṣhṭatākā kāraṇ
kudev-kuguru-kudharmasevan hai; usakā tyāg hone par mokṣhamārgamen pravr̥utti hotī hai; isaliye inakā
nirūpaṇ karate haĩn.
kudevakā nirūpaṇ aur unake shraddhānādikā niṣhedh
vahān̐, jo hitake kartā nahīn hain aur unhen bhramase hitakā kartā jānakar sevan karen
so kudev haĩn.
unakā sevan tīn prakārake prayojanasahit karate haĩn. kahīn to mokṣhakā prayojan hai,
kahīn paralokakā prayojan hai, aur kahīn isalokakā prayojan hai; so prayojan to siddha nahīn
hote, kuchh visheṣh hāni hotī hai; isaliye unakā sevan mithyābhāv hai. vah batalāte hainḥ
anyamatommen jinake sevanase muktikā honā kahā hai, unhen kitane hī jīv mokṣhake artha
sevan karate hain, parantu mokṣha hotā nahīn hai. unakā varṇan pahale anyamat adhikāramen kahā
hī hai. tathā anyamatamen kahe devoṅko kitane hī
‘‘paralokamen sukh hogā duḥkh nahīn hogā’’
aise prayojanasahit sevan karate haĩn. so aisī siddhi to puṇya upajāne aur pāp na upajānese
hotī hai; parantu āp to pāp upajātā hai aur kahatā hai
īshvar hamārā bhalā karegā, to
vahān̐ anyāy ṭhaharā; kyoṅki kisīko pāpakā phal de, kisīko na de aisā to hotā hai nahī̃n.
jaise apane pariṇām karegā vaisā hī phal pāyegā; īshvar kisīkā burā-bhalā karanevālā nahīn
hai.

Page 159 of 350
PDF/HTML Page 187 of 378
single page version

-
chhaṭhavān̐ adhikār ][ 169
tathā un devoṅkā sevan karate hue un devoṅkā to nām dete hain aur anya jīvoṅkī
hinsā karate hain tathā bhojan, nr̥ityādi dvārā apanī indriyoṅkā viṣhay poṣhaṇ karate hain; so
pāpapariṇāmoṅkā phal to lage binā rahegā nahī̃n. hinsā viṣhay-kaṣhāyoṅko sab pāp kahate hain
aur pāpakā phal bhī sab burā hī mānate hain; tathā kudevoṅke sevanamen hinsā-viṣhayādikakā hī
adhikār hai; isaliye kudevoṅke sevanase paralokamen bhalā nahīn hotā.
vyantarādikā svarūp aur unake pūjanekā niṣhedh
tathā bahutase jīv is paryāyasambandhī, shatrunāshādik va rogādik miṭāne, dhanādikakī
va putrādikakī prāpti, ityādi duḥkh miṭāne va sukh prāpta karaneke anek prayojan sahit
kudevādikā sevan karate hain; hanumānādikako pūjate hain; deviyoṅko pūjate hain; ganagaur, sāñjhī ādi
banākar pūjate hain; chauth, shītalā, dahāṛī ādi ko pūjate hain; bhūt-pret, pitar, vyantarādikako
pūjate hain; sūrya-chandramā, shanishcharādi jyotiṣhiyoṅko pūjate hain; pīr-paigambarādikako pūjate hain; gāy,
ghoṛā ādi tiryañchoṅko pūjate hain; agni-jalādikako pūjate hain; shastrādikako pūjate hain; adhik
kyā kahen, roṛā ityādikako bhī pūjate haĩn.
so is prakār kudevādikakā sevan mithyādr̥uṣhṭise hotā hai; kyoṅki pratham to vah jinakā
sevan karatā hai unamense kitane hī to kalpanāmātra dev hain; isaliye unakā sevan kāryakārī
kaise hogā? tathā kitane hī vyantarādik hain; so ve kisīkā bhalā-burā karaneko samartha nahīn
haĩn. yadi ve hī samartha hoṅge to ve hī kartā ṭhahareṅge; parantu unake karanese kuchh hotā dikhāī
nahīn detā; prasanna hokar dhanādik nahīn de sakate aur dveṣhī hokar burā nahīn kar sakate.
yahān̐ koī kaheduḥkh dete to dekhe jāte hain; mānanese duḥkh denā rok dete hain?
uttaraḥisake pāpakā uday ho, tab unake aisī hī kutūhalabuddhi hotī hai, usase
ve cheṣhṭā karate hain, cheṣhṭā karanese yah duḥkhī hotā hai. tathā ve kutūhalase kuchh kahen aur
yah unakā kahā huā na kare, to ve cheṣhṭā karate ruk jāte hain; tathā ise shithil jānakar
kutūhal karate rahate haĩn. yadi isake puṇyakā uday ho to kuchh kar nahīn sakate.
aisā bhī dekhā jātā haikoī jīv unako nahīn pūjate, va unakī nindā karate hain
va ve bhī usase dveṣh karate hain, parantu use duḥkh nahīn de sakate. aisā bhī kahate dekhe jāte
hain ki
amuk hamako nahīn mānatā, parantu us par hamārā kuchh vash nahīn chalatā. isaliye
vyantarādik kuchh karanemen samartha nahīn hain, isake puṇya-pāpase hī sukh-duḥkh hotā hai; unake mānane-
pūjanese ulaṭā rog lagatā hai, kuchh kāryasiddhi nahīn hotī.

Page 160 of 350
PDF/HTML Page 188 of 378
single page version

-
170 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
tathā aisā jānanājo kalpit dev hain unakā bhī kahīn atishay, chamatkār dekhā
jātā hai, vah vyantarādik dvārā kiyā hotā hai. koī pūrvaparyāyamen unakā sevak thā, pashchāt
marakar vyantarādi huā, vahīn kisī nimittase aisī buddhi huī, tab vah lokamen unako sevan
karanekī pravr̥utti karāneke artha koī chamatkār dikhātā hai. jagat bholā; kiñchit chamatkār dekhakar
is kāryamen lag jātā hai. jis prakār jinapratimādikakā bhī atishay honā sunate va dekhate
hain so jinakr̥ut nahīn hai, jainī vyantarādik hote hain; usī prakār kudevoṅkā koī chamatkār hotā
hai, vah unake anuchar vyantarādik dvārā kiyā hotā hai aisā jānanā.
tathā anyamatamen parameshvarane bhaktoṅkī sahāy kī va pratyakṣha darshan diye ityādi kahate
hain; vahān̐ kitanī hī to kalpit bāten kahī haĩn. kitane hī unake anuchar vyantarādik dvārā
kiye gaye kāryoṅko parameshvarake kiye kahate haĩn. yadi parameshvarake kiye hon to parameshvar to
trikālagna hai, sarvaprakār samartha hai; bhaktako duḥkh kisaliye hone degā? tathā āj bhī dekhate
hain ki
mlechchha ākar bhaktoṅko upadrav karate hain, dharma-vidhvans karate hain, mūrtiko vighna karate
haĩn. yadi parameshvarako aise kāryoṅkā gnān na ho to sarvagnapanā nahīn rahegā. jānaneke pashchāt
bhī sahāy na kare to bhaktavatsalatā gaī aur sāmarthyahīn huā. tathā sākṣhībhūt rahatā hai
to pahale bhaktoṅko sahāy kī kahate hain vah jhūṭh hai; kyoṅki usakī to ekasī vr̥utti hai.
phi ra yadi kahogevaisī bhakti nahīn hai; to mlechchhonse to bhale hain, aur mūrti ādi
to usīkī sthāpanā thī, use to vidhna nahīn hone denā thā? tathā mlechchhapāpiyoṅkā uday
hotā hai so parameshvarakā kiyā hai yā nahīn? yadi parameshvarakā kiyā hai; to nindakoṅko sukhī
karatā hai, bhaktoṅko duḥkh denevāle paidā karatā hai, vahān̐ bhaktavatsalapanā kaise rahā? aur
parameshvarakā kiyā nahīn hotā, to parameshvar sāmarthyahīn huā; isaliye parameshvarakr̥ut kārya nahīn
hai. koī anuchar
vyantarādik hī chamatkār dikhalātā haiaisā hī nishchay karanā.
yahān̐ koī pūchhe kikoī vyantar apanā prabhutva kahatā hai, apratyakṣhako batalā detā
hai, koī kusthān nivāsādik batalākar apanī hīnatā kahatā hai, pūchhate hain so nahīn batalātā,
bhramarūp vachan kahatā hai, auroṅko anyathā pariṇamit karatā hai, duḥkh detā hai
ityādi vichitratā
kis prakār hai?
uttaraḥvyantarommen prabhutvakī adhikatāhīnatā to hai, parantu jo kusthānamen nivāsādik
batalākar hīnatā dikhalāte hain vah to kutūhalase vachan kahate haĩn. vyantar bālakakī bhān̐ti
kutūhal karate rahate haĩn. jis prakār bālak kutūhal dvārā apaneko hīn dikhalātā hai, chirḥātā

Page 161 of 350
PDF/HTML Page 189 of 378
single page version

-
chhaṭhavān̐ adhikār ][ 171
hai, gālī sunātā hai, ūn̐che svaramen rotā hai, bādamen han̐sane lag jātā hai; usī prakār vyantar
cheṣhṭā karate haĩn. yadi kusthānake hī nivāsī hon to uttamasthānamen āte hain; vahān̐ kisake lānese
āte hain? apane āp āte hain to apanī shakti hone par kusthānamen kisaliye rahate hain?
isaliye inakā ṭhikānā to jahān̐ utpanna hote hain vahān̐ is pr̥ithvīke nīche va ūpar hai so manogna
hai. kutūhalake liye jo chāhen so kahate haĩn. yadi inako pīṛā hotī ho to rote-rote han̐sane
kaise lag jāte hain?
itanā hī kimantrādikakī achintyashakti hai; so kisī sachche mantrake nimitta-naimittik
sambandha ho to usake kiñchit gamanādik nahīn ho sakate, va kiñchit duḥkh utpanna hotā hai,
va koī prabal use manā kare tab rah jātā hai va āp hī rah jātā haiḥ
ityādi mantrakī
shakti hai, parantu jalānā ādi nahīn hotā. mantravāle jalāyā kahate hain; vah phi ra pragaṭ ho
jātā hai, kyoṅki vaikriyak sharīrakā jalanā ādi sambhav nahīn hai.
vyantaroṅke avadhignān kisīko alpa kṣhetra-kāl jānanekā hai, kisīko bahut hai. vahān̐
unake ichchhā ho aur apaneko gnān bahut ho to apratyakṣhako pūchhane par usakā uttar dete
haĩn. alpa gnān ho to anya mahat gnānīse pūchh ākar javāb dete haĩn. apaneko alpa
gnān ho va ichchhā na ho to pūchhane par usakā uttar nahīn dete
aisā jānanā. alpagnānavāle
vyantarādikako utpanna honeke pashchāt kitane kāl hī pūrvajanmakā gnān ho sakatā hai, phi ra
usakā smaraṇamātra rahatā hai, isaliye vahān̐ ichchhā dvārā āp kuchh cheṣhṭā karen to kahate hain,
pūrva janmakī bāten kahate hain; koī anya bāt pūchhe to avadhignān to thoṛā hai, binā jāne
kis prakār kahen? jisakā uttar āp na de saken va ichchhā na ho, vahān̐ mān
kutūhalādikase
uttar nahīn dete va jhūṭh bolate hainaisā jānanā.
devommen aisī shakti hai kiapane va anyake sharīrako va pudgal-skandhako jaisī ichchhā
ho tadanusār pariṇamit karate hain; isaliye nānā ākārādirūp āp hote hain, va anya nānā
charitra dikhāte haĩn. anya jīvake sharīrako rogādiyukta karate haĩn.
yahān̐ itanā hai kiapane sharīrako va anya pudgal-skandhoṅko jitanī shakti ho utane
hī pariṇamit kar sakate hain; isaliye sarvakārya karanekī shakti nahīn hai. anya jīvake sharīrādiko
usake puṇya-pāpake anusār pariṇamit kar sakate haĩn. usake puṇyakā uday ho to āp
rogādirūp pariṇamit nahīn kar sakatā, aur pāp-uday ho to usakā iṣhṭa kārya nahīn kar
sakatā.

Page 162 of 350
PDF/HTML Page 190 of 378
single page version

-
172 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
is prakār vyantarādikakī shakti jānanā.
yahān̐ koī kahe
itanī shakti jinamen pāyī jāye unake mānane-pūjanemen kyā doṣh?
uttaraḥapane pāpakā uday honese sukh nahīn de sakate, puṇyakā uday honese duḥkh
nahīn de sakate; tathā unako pūjanese koī puṇyabandha nahīn hotā, rāgādikakī vr̥uddhi honese pāp
hī hotā hai; isaliye unakā mānanā-pūjanā kāryakārī nahīn hai, burā karānevālā hai. tathā
vyantarādik manavāte hain, pujavāte hain
vah kutūhal karate hain; kuchh visheṣh prayojan nahīn rakhate.
jo unako māne-pūje, usīse kutūhal karate rahate hain; jo nahīn mānate-pūjate unase kuchh nahīn
kahate. yadi unako prayojan hī ho, to na mānane
- pūjanevāleko bahut duḥkhī karen; parantu jinake
na mānane - pūjanekā nishchay hai, usase kuchh bhī kahate dikhāī nahīn dete. tathā prayojan to
kṣhudhādikakī pīṛā ho tab ho; parantu vah unake vyakta hotī nahīn hai. yadi ho to inake
artha naivedyādik dete hain, use grahaṇ kyon nahīn karate? va auroṅko bhojanādi karāneko kyon
kahate hain? isaliye unake kutūhalamātra kriyā hai. apanemen unake kutūhalakā sthān hone par
duḥkh hogā, hīnatā hogī; isaliye unako mānanā-pūjanā yogya nahīn hai.
tathā koī pūchhe ki vyantar aisā kahate haingayā ādimen piṇḍadān karo to hamārī
gati hogī, ham phi ra nahīn āyeṅge. so kyā hai?
uttaraḥjīvoṅke pūrvabhavakā sanskār to rahatā hī hai. vyantaroṅko bhī pūrvabhavake
smaraṇādise visheṣh sanskār hai; isaliye pūrvabhavamen aisī hī vāsanā thīgayādikamen piṇḍadānādi
karane par gati hotī hai, isaliye aise kārya karaneko kahate haĩn. yadi musalamamān ādi marakar
vyantar hote hain, ve to aisā nahīn kahate, ve to apane sanskārarūp hī vachan kahate hain; isaliye
sarva vyantaroṅkī gati isī prakār hotī to bhī samān prārthanā karen; parantu aisā nahīn hai. aisā
jānanā.
is prakār vyantarādikakā svarūp jānanā.
tathā sūrya, chandramā, grahādik jyotiṣhī hain; unako pūjate hain vah bhī bhram hai. sūryādikako
parameshvarakā ansh mānakar pūjate hain, parantu usako to ek prakāshakī hī adhikatā bhāsit
hotī hai; so prakāshavān to anya ratnādik bhī hote hain; anya koī aisā lakṣhaṇ nahīn hai
jisase use parameshvarakā ansh mānẽn. tathā chandramādikako dhanādikakī prāptike artha pūjate hain;
parantu unake pūjanase hī dhan hotā ho to sarva daridrī is kāryako karen, isaliye yah mithyābhāv
haĩn. tathā jyotiṣhake vichārase bure grahādik āne par unakī pūjanādi karate hain, isake artha

Page 163 of 350
PDF/HTML Page 191 of 378
single page version

-
chhaṭhavān̐ adhikār ][ 173
dānādik dete hain; so jis prakār hiranādik svayamev gamanādik karate hain, aur puruṣhake dāyen-
bāyen āne par sukh-duḥkh honeke āgāmī gnānako kāraṇ hote hain, kuchh sukh-duḥkh deneko samartha
nahīn hain; usī prakār grahādik svayamev gamanādik karate hain, aur prāṇīke yathāsambhav yogako
prāpta hone par sukh-duḥkh honeke āgāmī gnānako kāraṇ hote hain, kuchh sukh-duḥkh deneke samartha
nahīn haĩn. koī to unakā pūjanādi karate hain inako bhī iṣhṭa nahīn hotā; koī nahīn karatā
usake bhī iṣhṭa hotā hai; isaliye unakā pūjanādi karanā mithyābhāv hai.
yahān̐ koī kahedenā to puṇya hai so bhalā hī hai?
uttaraḥdharmake artha denā puṇya hai. yah to duḥkhake bhayase va sukhake lobhase dete
hain, isaliye pāp hī hai.
ityādik anek prakārase jyotiṣhī devoṅko pūjate hain so mithyā hai.
tathā devī-dahāṛī ādi hain; ve kitanī hī to vyantarī va jyotiṣhinī hain, unakā anyathā
svarūp mānakar pūjanādi karate haĩn. kitanī hī kalpit hain; so unakī kalpanā karake pūjanādi
karate haĩn.
is prakār vyantarādikake pūjanekā niṣhedh kiyā.
kṣhetrapāl, padmāvatī ādi pūjanekā niṣhedh
yahān̐ koī kahekṣhetrapāl, dahāṛī, padmāvatī ādi devī, yakṣha-yakṣhiṇī ādi jo
jinamatakā anusaraṇ karate hain unake pūjanādi karanemen doṣh nahīn hai?
uttaraḥjinamatamen sanyam dhāraṇ karanese pūjyapanā hotā hai; aur devoṅke sanyam hotā
hī nahī̃n. tathā inako samyaktvī mānakar pūjate hain so bhavanatrikamen samyaktvakī bhī mukhyatā
nahīn hai. yadi samyaktvase hī pūjate hain to sarvārthasiddhike dev, laukāntik dev unhen hī kyon
na pūjen? phi ra kahoge
inake jinabhakti visheṣh hai; bhaktikī visheṣhatā saudharma indrake bhī hai,
vah samyagdr̥uṣhṭi bhī hai; use chhoṛakar inhen kisaliye pūjen? phi ra yadi kahogejis prakār
rājāke pratihārādik hain, usī prakār tīrthaṅkarake kṣhetrapālādik hain; parantu samavasaraṇādimen inakā
adhikār nahīn hai, yah to jhūṭhī mānyatā hai. tathā jis prakār pratihārādikake milāne par
rājāse milate hain; usī prakār yah tīrthaṅkarase nahīn milāte. vahān̐ to jisake bhakti ho vahī
tīrthaṅkarake darshanādik karatā hai, kuchh kisīke ādhīn nahīn hai.
tathā dekho agnānatā! āyudhādi sahit raudrasvarūp hai jinakā, unakī gā-gākar bhakti

Page 164 of 350
PDF/HTML Page 192 of 378
single page version

-
174 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
karate haĩn. so jinamatamen bhī raudrarūp pūjya huā to yah bhī anya matake samān huā.
tīvra mithyātvabhāvase jinamatamen bhī aisī viparīt pravr̥uttikā mānanā hotā hai.
is prakār kṣhetrapālādikako bhī pūjanā yogya nahīn hai.
tathā gāy, sarpādi tiryañch hain ve pratyakṣha hī apanese hīn bhāsit hote hain; unakā
tiraskārādi kar sakate hain, unakī nindyadashā pratyakṣha dekhī jātī hai. tathā vr̥ukṣha, agni, jalādik
sthāvar hain; ve tiryañchonse atyanta hīn avasthāko prāpta dekhe jāte haĩn. tathā shastra, davāt ādi
achetan hain; ve sarvashaktise hīn pratyakṣha bhāsit hote hain, unamen pūjyapanekā upachār bhī sambhav
nahīn hai.
isaliye inakā pūjanā mahā mithyābhāv hai. inako pūjanese pratyakṣha va anumān
dvārā kuchh bhī phalaprāpti bhāsit nahīn hotī; isaliye inako pūjanā yogya nahīn hai.
is prakār sarva hī kudevoṅko pūjanā-mānanā niṣhiddha hai.
dekho to mithyātvakī mahimā! lokamen apanese nīcheko naman karanemen apaneko nindya mānate
hain, aur mohit hokar roṛon takako pūjate hue bhī nindyapanā nahīn mānate. tathā lokamen to
jisase prayojan siddha hotā jāne, usakī sevā karate hain aur mohit hokar ‘‘kudevonse merā
prayojan kaise siddha hogā’’
aisā binā vichāre hī kudevoṅkā sevan karate haĩn. tathā kudevoṅkā
sevan karate hue hajāron vighna hote hain unhen to ginatā nahīn hai aur kisī puṇyake udayase
iṣhṭakārya ho jāye to kahatā hai
isake sevanase yah kārya huā. tathā kudevādikakā sevan
kiye binā jo iṣhṭa kārya hon, unhen to ginatā nahīn hai aur koī aniṣhṭa ho jāye to kahatā
hai
isakā sevan nahīn kiyā, isaliye aniṣhṭa huā. itanā nahīn vichāratā kiinhīṅke
ādhīn iṣhṭa-aniṣhṭa karanā ho to jo pūjate hain unake iṣhṭa hogā, nahīn pūjate unake aniṣhṭa
hogā; parantu aisā dikhāī nahīn detā. jis prakār kisīke shītalāko bahut mānane par bhī
putrādi marate dekhe jāte hain, kisīke binā māne bhī jīte dekhe jāte hain; isaliye shītalākā
mānanā kiñchit kāryakārī nahīn hai.
isī prakār sarva kudevoṅkā mānanā kiñchit kāryakārī nahīn hai.
yahān̐ koī kahe
kāryakārī nahīn hai to na ho, unake mānanese bigāṛ bhī to nahīn
hotā?
uttaraḥyadi bigāṛ na ho to ham kisaliye niṣhedh karen? parantu ek to mithyātvādi
dr̥urḥ honese mokṣhamārga durlabh ho jātā hai, yah baṛā bigāṛ hai; aur dūsare pāpabandha honese
āgāmī duḥkh pāte hain, yah bigāṛ hai.

Page 165 of 350
PDF/HTML Page 193 of 378
single page version

-
chhaṭhavān̐ adhikār ][ 175
yahān̐ pūchhe kimithyātvādibhāv to atattva-shraddhānādi hone par hote hain aur pāpabandha
khoṭe (bure) kārya karanese hotā hai; so unake mānanese mithyātvādik va pāpabandha kis prakār
hoṅge?
uttaraḥpratham to paradravyoṅko iṣhṭa-aniṣhṭa mānanā hī mithyā hai, kyoṅki koī dravya
kisīkā mitra-shatru hai nahī̃n. tathā jo iṣhṭa-aniṣhṭa padārtha pāye jāte hain usakā kāraṇ puṇya-
pāp hai; isaliye jaise puṇyabandha ho, pāpabandha na ho; vah karanā. tathā yadi karma-udayakā
bhī nishchay na ho aur iṣhṭa-aniṣhṭake bāhya kāraṇoṅke sanyog-viyogakā upāy kare; parantu kudevako
mānanese iṣhṭa-aniṣhṭabuddhi dūr nahīn hotī, keval vr̥uddhiko prāpta hotī hai; tathā usase puṇyabandh
bhī nahīn hotā, pāpabandh hotā hai. tathā kudev kisīko dhanādik dete yā chhuṛā lete nahīn
dekhe jāte, isaliye ye bāhya kāraṇ bhī nahīn haĩn. inakī mānyatā kis artha kī jātī hai?
jab atyanta bhramabuddhi ho, jīvādi tattvoṅke shraddhān-gnānakā ansh bhī na ho, aur rāg-dveṣhakī
ati tīvratā ho; tab jo kāraṇ nahīn hain unhen bhī iṣhṭa-aniṣhṭakā kāraṇ mānate hain, tab kudevoṅkī
mānyatā hotī hai.
aise tīvra mithyātvādi bhāv hone par mokṣhamārga ati durlabh ho jātā hai.
kugurukā nirūpaṇ aur usake shraddhānādikakā niṣhedh
āge kuguruke shraddhānādikakā niṣhedh karate hainḥ
jo jīv viṣhay-kaṣhāyādi adharmarūp to pariṇamit hote hain, aur mānādikase apaneko
dharmātmā mānate hain, dharmātmāke yogya namaskārādi kriyā karāte hain, athavā kiñchit dharmakā koī
aṅg dhāraṇ karake baṛe dharmātmā kahalāte hain, baṛe dharmātmā yogya kriyā karāte hain
is prakār
dharmakā āshray karake baṛā manavāte hain, ve sab kuguru jānanā; kyoṅki dharmapaddhatimen to viṣhay-
kaṣhāyādi chhūṭane par jaise dharmako dhāraṇ kare vaisā hī apanā pad mānanā yogya hai.
kulādi apekṣhā gurupanekā niṣhedh
vahān̐ kitane hī to kul dvārā apaneko guru mānate haĩn. unamen kuchh brāhmaṇādik to
kahate hainhamārā kul hī ūn̐chā hai, isaliye ham sabake guru haĩn. parantu kulakī uchchatā to
dharma sādhanese hai. yadi uchcha kulamen hokar hīn ācharaṇ kare to use uchcha kaise mānen? yadi
kulamen utpanna honese hī uchchapanā rahe, to mānsabhakṣhaṇādi karane par bhī use uchcha hī māno;
so vah banatā nahīn hai. bhārat granthamen bhī anek brāhmaṇ kahe haĩn. vahān̐ ‘‘jo brāhmaṇ hokar

Page 166 of 350
PDF/HTML Page 194 of 378
single page version

-
176 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
chāṇḍāl kārya kare, use chāṇḍāl brāhmaṇ kahanā’’-aisā kahā hai. yadi kulase hī uchchapanā ho
to aisī hīn sañgnā kisaliye dī hai?
tathā vaiṣhṇavashāstrommen aisā bhī kahate hainvedavyāsādik machhalī ādise utpanna hue haĩn.
vahān̐ kulakā anukram kis prakār rahā? tathā mūl utpatti to brahmāse kahate hain; isaliye sabakā
ek kul hai, bhinna kul kaise rahā? tathā uchchakulakī strīke nīchakulake puruṣhase va nīchakulakī
strīke uchchakulake puruṣhase saṅgam honese santati hotī dekhī jātī hai; vahān̐ kulakā pramāṇ kis
prakār rahā? yadi kadāchit kahoge
aisā hai to uchchanīchakulake vibhāg kisaliye mānate
ho? so laukik kāryommen asatya pravr̥utti bhī sambhav hai, dharmakāryamen to asatyatā sambhav nahīn
hai; isaliye dharmapaddhatimen kul-apekṣhā mahantapanā sambhav nahīn hai. dharmasādhanase hī mahantapanā hotā
hai. brāhmaṇādi kulommen mahantapanā hai so dharmapravr̥uttise hai; dharmapravr̥uttiko chhoṛakar hinsādi pāpamen
pravartanese mahantapanā kis prakār rahegā?
tathā koī kahate hain kihamāre baṛe bhakta hue hain, siddha hue hain, dharmātmā hue hain;
ham unakī santatimen hain, isalie ham guru haĩn. parantu un baṛoṅke baṛe to aise uttam the
nahīn; yadi unakī santatimen uttamakārya karanese uttam mānate ho to uttamapuruṣhakī santatimen jo
uttamakārya na kare, use uttam kisaliye mānate ho? shāstrommen va lokamen yah prasiddha hai ki
pitā shubhakārya karake uchchapad prāpta karatā hai, putra ashubhakārya karake nīchapadako prāpta karatā
hai; pitā ashubh kārya karake nīchapadako prāpta karatā hai, putra shubhakārya karake uchchapadako prāpta
karatā hai. isaliye baṛoṅkī apekṣhā mahanta mānanā yogya nahīn hai.
is prakār kul dvārā gurupanā mānanā mithyābhāv jānanā.
tathā kitane hī paṭṭa dvārā gurupanā mānate haĩn. pūrvakālamen koī mahanta puruṣh huā ho,
usakī gādī par jo shiṣhyapratishiṣhya hote āye hon, unamen us mahatpuruṣh jaise guṇ na hone
par bhī gurupanā mānate haĩn. yadi aisā hī ho to us gādīmen koī parastrīgamanādi mahāpāpakārya
karegā vah bhī dharmātmā hogā, sugatiko prāpta hogā; parantu yah sambhav nahīn hai. aur pāpī
hai to gādīkā adhikār kahān̐ rahā? jo gurupad yogya kārya kare vahī guru hai.
tathā kitane hī pahale to strī ādike tyāgī the; bādamen bhraṣhṭa hokar vivāhādi kārya
karake gr̥uhastha hue, unakī santati apaneko guru mānatī hai; parantu bhraṣhṭa honeke bād gurupanā
kis prakār rahā? anya gr̥uhasthoṅke samān yah bhī hue. itanā visheṣh huā ki yah bhraṣhṭa
hokar gr̥uhastha hue; inhen mūl gr̥uhasthadharmī guru kaise mānen?

Page 167 of 350
PDF/HTML Page 195 of 378
single page version

-
chhaṭhavān̐ adhikār ][ 177
tathā kitane hī anya to sarva pāpakārya karate hain ek strīse vivāh nahīn karate aur
isī aṅg dvārā gurupanā mānate haĩn. parantu ek abrahma hī to pāp nahīn hai, hinsā, parigrahādik
bhī pāp hain; unhen karate hue dharmātmā-guru kis prakār mānen? tathā vah dharmabuddhise vivāhādikakā
tyāgī nahīn huā hai; parantu kisī ājīvikā va lajjā ādi prayojanake liye vivāh nahīn
karatā . yadi dharmabuddhi hotī to hinsādik kisaliye barḥātā? tathā jisake dharmabuddhi nahīn hai
usake shīlakī bhī dr̥urḥatā nahīn rahatī, aur vivāh nahīn karatā tab parastrī
gamanādi mahāpāp
utpanna karatā hai. aisī kriyā hone par gurupanā mānanā mahā bhraṣhṭabuddhi hai.
tathā kitane hī kisī prakārakā bheṣh dhāraṇ karanese gurupanā mānate hain; parantu bheṣh
dhāraṇ karanese kaunasā dharma huā ki jisase dharmātmā-guru mānen? vahān̐ koī ṭopī lagāte hain,
koī gudaṛī rakhate hain, koī cholā pahinate hain, koī chādar orḥate hain, koī lāl vastra rakhate
hain, koī shvet vastra rakhate hain, koī bhagavā rakhate hain, koī ṭāṭ pahinate hain, koī mr̥ugachhāl
rakhate hain, koī rākh lagāte hain
ityādi anek svāṅg banāte haĩn. parantu yadi shīt-uṣhṇādik
nahīn sahe jāte the, lajjā nahīn chhūṭī thī, to pagaṛī jāmā ityādik pravr̥uttirūp vastrādikakā
tyāg kisaliye kiyā? unako chhoṛakar aise svān̐g banānemen kaunasā aṅg huā? gr̥uhasthoṅko
ṭhaganeke artha aise bheṣh jānanā. yadi gr̥uhastha jaisā apanā svān̐g rakhe to gr̥uhastha ṭhage kaise
jāyeṅge? aur inhen unake dvārā ājīvikā va dhanādik va mānādikakā prayojan sādhanā hai;
isaliye aise svāṅg banāte haĩn. bholā jagat us svān̐gako dekhakar ṭhagātā hai aur dharma huā
mānatā hai; parantu yah bhram hai. yahī kahā haiḥ
jah kuvi vessāratto musijjamāṇo vimaṇṇae harisan.
tah michchhavesamusiyā gayan pi ṇa muṇanti dhamma-ṇihin..5..
(upadeshasiddhāntaratnamālā)
arthaḥjaise koī veshyāsakta puruṣh dhanādikako ṭhagāte hue bhī harṣha mānate hain; usī
prakār mithyābheṣh dvārā ṭhage gaye jīv naṣhṭa hote hue dharmadhanako nahīn jānate haĩn.
bhāvārthaḥin mithyābheṣhavāle jīvoṅkī sushruṣhā ādise apanā dharmadhan naṣhṭa hotā hai
usakā viṣhād nahīn hai, mithyābuddhise harṣha karate haĩn. vahān̐ koī to mithyāshāstrommen jo veṣh
nirūpaṇ kiye hain unako dhāraṇ karate hain; parantu un shāstroṅke kartā pāpiyon ne sugam kriyā
karanese uchchapad prarūpit karanemen hamārī mānyatā hogī, anya jīv is mārgamen lag jāyeṅge, is
abhiprāyase mithyā
upadesh diyā hai. usakī paramparāse vichārarahit jīv itanā bhī vichār

Page 168 of 350
PDF/HTML Page 196 of 378
single page version

-
178 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
nahīn karate kisugamakriyāse uchchapad honā batalāte hain so yahān̐ kuchh dagā hai. bhramase unake
kahe hue mārgamen pravartate haĩn.
tathā koī shāstrommen to kaṭhin mārga nirūpit kiyā hai vah to sadhegā nahīn aur apanā
ūn̐chā nām dharāye binā log māneṅge nahīn; is abhiprāyase yati, muni, āchārya, upādhyāy,
sādhu, bhaṭṭārak, sannyāsī, yogī, tapasvī, nagna
ityādi nām to ūn̐chā rakhate hain aur inake
āchāroṅko sādh nahīn sakate; isaliye ichchhānusār nānā veṣh banāte haĩn. tathā kitane hī apanī
ichchhānusār hī navīn nām dhāraṇ karate hain aur ichchhānusār hī veṣh banāte haĩn.
is prakār anek veṣh dhāraṇ karanese gurupanā mānate hain; so yah mithyā hai.
yahān̐ koī pūchhe ki
veṣh to bahut prakārake dikhate hain, unamen sachche-jhūṭhe veṣhakī pahichān
kis prakār hogī?
samādhānaḥjin veṣhommen viṣhay-kaṣhāyoṅkā kiñchit lagāv nahīn hai ve veṣh sachche haĩn.
ve sachche veṣh tīn prakārake hain; anya sarva veṣh mithyā haĩn.
vahī ‘‘ṣhaṭpāhuṛ’’men kundakundāchāryane kahā haiḥ
egan jiṇassa rūvan vidiyan ukkiṭṭhasāvayāṇan tu.
avaraṭṭhiyāṇ taiyan chauttha puṇ liṅgadansaṇan ṇatthi..18.. (darshanapāhuṛ)
arthaḥek to jinasvarūp nirgranth digambar muniliṅg, dūsarā utkr̥uṣhṭa shrāvakoṅkā rūp
dashavīn, gyārahavīn pratimādhārī shrāvakakā liṅg, tīsarā āryikāoṅkā rūpyah striyoṅkā liṅg
aise yah tīn liṅg to shraddhānapūrvak hain tathā chauthā koī liṅg samyagdarshan-svarūp nahīn hai.
bhāvārthaḥ
in tīn liṅgake atirikta anya liṅgako jo mānatā hai vah shraddhānī nahīn hai,
mithyādr̥uṣhṭi hai. tathā in veṣhiyommen kitane hī veṣhī apane veṣhakī pratīti karāneke artha kiñchit
dharmake aṅgako bhī pālate haĩn. jis prakār khoṭā rupayā chalānevālā usamen chān̐dīkā ansh bhī
rakhatā hai; usī prakār dharmakā koī aṅg dikhākar apanā uchchapad mānate haĩn.
yahān̐ koī kahe kijo dharmasādhan kiyā usakā to phal hogā?
uttaraḥjis prakār upavāsakā nām rakhākar kaṇamātra bhī bhakṣhaṇ kare to pāpī hai,
aur ekāt (ekāshan)kā nām rakhākar kiñchit kam bhojan kare tab bhī dharmātmā hai; usī
prakār uchcha padavīkā nām rakhākar usamen kiñchit bhī anyathā pravarte to mahāpāpī hai, aur
nīchī padavīkā nām rakhakar kiñchit bhī dharmasādhan kare to dharmātmā hai. isaliye dharmasādhan

Page 169 of 350
PDF/HTML Page 197 of 378
single page version

-
chhaṭhavān̐ adhikār ][ 179
to jitanā bane utanā hī karanā, kuchh doṣh nahīn hai; parantu ūn̐chā dharmātmā nām rakhakar nīchakriyā
karanese mahāpāp hī hotā hai.
vahī ‘‘ṣhaṭpāhuṛ’’ men kundakundāchāryane kahā haiḥ
jahajāyarūvasariso tilatusamettan ṇa gihadi hatthesu.
jai lei appabahuyan tatto puṇ jāi ṇiggodam ..18.. (sūtrapāhuṛ)
arthaḥmunipad vah yathājātarūp saddash hai. jaisā janma hote hue thā vaisā nagna hai.
so vah muni artha yānī dhan-vastrādik vastuen̐ unamen tilake tuṣhamātra bhī grahaṇ nahīn karatā.
yadi kadāchit alpa
bahut grahaṇ kare to usase nigod jātā hai.
so yahān̐ dekho, gr̥uhasthapanemen bahut parigrah rakhakar kuchh pramāṇ kare to bhī svarga-mokṣhakā
adhikārī hotā hai aur munipanemen kiñchit parigrah aṅgīkār karane par bhī nigodagāmī hotā
hai. isaliye ūn̐chā nām rakhākar nīchī pravr̥utti yukta nahīn hai.
dekho, huṇḍāvasarpiṇī kālamen yah kalikāl varta rahā hai. isake doṣhase jinamatamen munikā
svarūp to aisā hai jahān̐ bāhyābhyantar parigrahakā lagāv nahīn hai, keval apane ātmākā āparūp
anubhavan karate hue shubhāshubhabhāvonse udāsīn rahate hain; aur ab viṣhay-kaṣhāyāsakta jīv munipad
dhāraṇ karate hain; vahān̐ sarva sāvadyake tyāgī hokar pañchamahāvratādi aṅgīkār karate hain, shvet-
raktādi vastroṅko grahaṇ karate hain, bhojanādimen lolup hote hain, apanī paddhati barḥāneke udyamī
hote hain va kitane hī dhanādik bhī rakhate hain, hinsādik karate hain va nānā ārambha karate haĩn.
parantu alpa parigrah grahaṇ karanekā phal nigod kahā hai, tab aise pāpoṅkā phal to ananta
sansār hogā hī hogā.
logoṅkī agnānatā to dekho, koī ek chhoṭī bhī pratignā bhaṅg kare use to pāpī
kahate hain aur aisī baṛī pratignā bhaṅg karate dekhakar bhī guru mānate hain, unakā munivat
sanmānādik karate hain; so shāstramen kr̥ut, kārit, anumodanākā phal kahā hai; isaliye unako
bhī vaisā hī phal lagatā hai.
munipad lenekā kram to yah haipahale tattvagnān hotā hai, pashchāt udāsīn pariṇām
hote hain, pariṣhahādik sahanekī shakti hotī hai; tab vah svayamev muni honā chāhatā hai aur
tab shrīguru munidharma aṅgīkār karāte haĩn.
yah kaisī viparītatā hai kitattvagnānarahit viṣhay-kaṣhāyāsakta jīvoṅko māyāse va lobh
dikhākar munipad denā, pashchāt anyathā pravr̥utti karānā; so yah baṛā anyāy hai.

Page 170 of 350
PDF/HTML Page 198 of 378
single page version

-
180 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
is prakār kugurukā va unake sevanakā niṣhedh kiyā.
ab is kathanako dr̥urḥ karaneke liye shāstroṅkī sākṣhī dete haĩn.
vahān̐ ‘‘upadeshasiddhāntaratnamālā’’men aisā kahā haiḥ
guruṇo bhaṭṭā jāyā sadde thuṇi ūṇ linti dāṇāin.
doṇṇavi amuṇiyasārā dūsamisamayammi buḍḍhanti..31..
kāladeṣhase guru jā hain ve to bhāṭ hue; bhāṭavat shabda dvārā dātārakī stuti karake
dānādi grahaṇ karate haĩn. so is duḥṣhamakālamen donon hīdātār va pātrasansāramen ḍūbate haĩn.
tathā vahān̐ kahā haiḥ
sappe diṭṭhe ṇāsai loo ṇahi kovi kimpi akkhei.
jo chayai kuguru sappan hā mūḍhā bhaṇai tan duṭṭhan..36..
arthaḥsarpako dekhakar koī bhāge, use to log kuchh bhī nahīn kahate. hāy hāy!
dekho to, jo kuguru sarpako chhoṛate hain use mūrḥalog duṣhṭa kahate hain, burā bolate haĩn.
sappo ikkan maraṇan kuguru aṇantāi deh maraṇāīn.
to var sappan gahiyan mā kuguru sevaṇan bhaddan..37..
aho, sarpa dvārā to ekabār maraṇ hotā hai aur kuguru ananta maraṇ detā hai
anantabār janma-maraṇ karātā hai. isaliye he bhadra, sarpakā grahaṇ to bhalā aur kuguru-sevan
bhalā nahīn hai.
vahān̐ aur bhī gāthāen̐ yah shraddhān dr̥urḥ karaneko bahut kahī hain, so us granthase jān
lenā.
tathā ‘‘saṅghapaṭṭa’’ men aisā kahā haiḥ
kṣhutkṣhāmaḥ kil kopi raṅkashishukaḥ pravr̥ujya chaitye kvachit
kr̥utvā kiñchanapakṣhamakṣhatakaliḥ prāptastadāchāryakam
.
chitran chaityagr̥uhe gr̥uhīyati nije gachchhe kuṭumbīyati
svan shakrīyati bālishīyati budhān vishva varākīyati
..
arthaḥdekho, kṣhudhāse kr̥ush kisī raṅkakā bālak kahīn chaityālayādimen dīkṣhā dhāraṇ karake,
pāparahit na hotā huā kisī pakṣha dvārā āchāryapadako prāpta huā. vah chaityālayamen apane
gr̥uhavat pravartatā hai, nijagachchhamen kuṭumbavat pravartatā hai, apaneko indravat mahān mānatā hai,

Page 171 of 350
PDF/HTML Page 199 of 378
single page version

-
chhaṭhavān̐ adhikār ][ 181
gnāniyoṅko bālakavat agnānī mānatā hai, sarva gr̥uhasthoṅko raṅkavat mānatā hai; so yah baṛā āshcharya
huā hai.
tathā ‘‘yairjāto na cha varddhito na cha krīto’’ ityādi kāvya hai; usakā artha aisā hai
jinase janma nahīn huā hai, barḥā nahīn hai, mol nahīn liyā hai, denadār nahīn huā haiityādik
koī prakār sambandha nahīn hai; aur gr̥uhasthoṅko vr̥uṣhabhavat hān̐kate hain, jabaradastī dānādik lete
hain; so hāy hāy! yah jagat rājāse rahit hai, koī nyāy pūchhane vālā nahīn hai.
is prakār vahān̐ shraddhānake poṣhak kāvya hain so us granthase jānanā.
yahān̐ koī kahatā hai
yah to shvetāmbaravirachit upadesh hai, usakī sākṣhī kisaliye dī?
uttaraḥjaise nīchā puruṣh jisakā niṣhedh kare, usakā uttam puruṣhake to sahaj hī
niṣhedh huā; usī prakār jinake vastrādik upakaraṇ kahe ve hī jisakā niṣhedh karen, tab
digambar dharmamen to aisī viparītatākā sahaj hī niṣhedh huā.
tathā digambar granthommen bhī isī shraddhānake poṣhak vachan haĩn.
vahān̐ shrī kundakundāchāryakr̥ut ‘‘ṣhaṭpāhuṛ’’ men aisā kahā haiḥ
dansaṇamūlo dhammo uvaiṭṭho jiṇavarehin sissāṇan.
tan soūṇ sakaṇṇe dansaṇahīṇo ṇa vandivvo..2.. (darshanapāhuṛ)
arthaḥsamyagdarshan hai mūl jisakā aisā jinavar dvārā upadeshit dharma hai; use sunakar
he karṇasahit puruṣho! yah māno kisamyaktvarahit jīv vandanā yogya nahīn hai. jo āp
kuguru hai us kuguruke shraddhān sahit samyaktvī kaise ho sakatā hai? binā samyaktva anya
dharma bhī nahīn hotā. dharmake binā vandane yogya kaise hogā?
phi ra kahate hainḥ
je dansaṇesu bhaṭṭhā ṇāṇe bhaṭṭhā charittabhaṭṭhā ya.
ede bhaṭṭhā vi bhaṭṭha sesan pi jaṇan viṇāsanti..8.. (darshanapāhuṛ)
jo darshanamen bhraṣhṭa hain, gnānamen bhraṣhṭa hain, chāritra-bhraṣhṭa hain; ve jīv bhraṣhṭase bhraṣhṭa hain; aur
bhī jīv jo unakā upadesh mānate hain un jīvoṅkā nāsh karate hain, burā karate haĩn.
phi ra kahate hainḥ
je dansaṇesu bhaṭṭhā pāe pāḍanti dansaṇadharāṇan.
te honti lallamūā bohī puṇ dullahā tesin..12.. (darshanapāhuṛ)

Page 172 of 350
PDF/HTML Page 200 of 378
single page version

-
182 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
jo āp to samyaktvase bhraṣhṭa hain aur samyaktvadhāriyoṅko apane pairon paṛavānā chāhate hain,
ve lūle-gūn̐ge hote hain arthāt sthāvar hote hain tathā unake bodhakī prāpti mahādurlabh hotī hai.
je vi paḍanti cha tesin jāṇantā lajjāgāravabhayeṇ.
tesin pi ṇatthi bohī pāvan aṇumoyamāṇāṇan..13.. (darshanapāhuṛ)
jo jānate hue bhī lajjā, gārav aur bhayase unake pairon paṛate hain unake bhī bodhi
arthāt samyaktva nahīn hai. kaise hain ve jīv? pāpakī anumodanā karate haĩn. pāpiyoṅkā
sanmānādik karanese bhī us pāpakī anumodanākā phal lagatā hai.
tathā kahate hainḥ
jassa pariggahagahaṇan appan bahuyan cha havai liṅgassa.
so garahiu jiṇavayaṇe parigaharahio ṇirāyāro..19.. (sūtrapāhuṛ)
jis liṅgake thoṛā va bahut parigrahakā aṅgīkār ho vah jinavachanamen nindā yogya hai.
parigrah rahit hī anagār hotā hai.
tathā kahate hainḥ
dhammammi ṇippavāso dosāvāso ya ichchhuphu llasamo.
ṇipphalaṇigguṇayāro ṇaḍasavaṇo ṇaggarūbeṇ..71.. (bhāvapāhuṛ)
arthaḥjo dharmamen nirudyamī hai, doṣhoṅkā ghar hai, ikṣhuphū la samān niṣhphal hai, guṇake
ācharaṇase rahit hai; vah nagnarūpase naṭ-shramaṇ hai, bhāṇḍavat veshadhārī hai. ab, nagna hone
par bhāṇḍakā dr̥uṣhṭānt sambhav hai; parigrah rakhe to yah dr̥uṣhṭānta bhī nahīn banatā.
je pāvamohiyamaī liṅgan ghettū ṇa jiṇavarindāṇan.
pāvan kuṇanti pāvā te chattā mokkhamaggammi..78.. (mokṣhapāhuṛ)
arthaḥpāpase mohit huī hai buddhi jinakī; aise jo jīv jinavaroṅkā liṅg dhāraṇ
karake pāp karate hain, ve pāpamūrti mokṣhamārgamen bhraṣhṭa jānanā.
tathā aisā kahā haiḥ
je pañchachelasattā ganthaggāhī ya jāyaṇāsīlā.
ādhākammammi rayā te chattā mokkhamaggammi..79.. (mokṣhapāhuṛ)
arthaḥjo pañchaprakār vastramen āsakta hain, parigrahako grahaṇ karānevāle hain, yāchanāsahit
hain, adhaḥkarma doṣhommen rat hain; unhen mokṣhamārgamen bhraṣhṭa jānanā.