Moksha-Marg Prakashak-Hindi (simplified iso15919 transliteration).

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 9 of 19

 

Page 133 of 350
PDF/HTML Page 161 of 378
single page version

-
pān̐chavān̐ adhikār ][ 143
tathā yajurvedamen aisā kahā hai :
o‘m namo arhato r̥uṣhabhāya.
tathā aisā kahā haiḥ
o‘m r̥uṣhabhapavitran puruhūtamadhvagnan yagneṣhu nagnan paraman māhasanstutan varan shatrun jayantan
pashuridramāhatiriti svāhā. o‘m trātāramindran r̥uṣhabhan vadanti. amr̥utāramindran have sugatan supārshvamindran
have shakramarjitan tadvarddhamānapuruhūtamindrammāhariti svāhā. o‘m nagnan sudhīran digvāsasan brahmagarbbhan
sanātanan upaimi vīran puruṣhamarhantamādityavarṇan tamasaḥ parastāt svāhā. o‘m svastin indro vr̥uddhashravā
svastinaḥ pūṣhā vishvavedāḥ svastinastārkṣhyon ariṣhṭanemi svastino br̥uhaspatirdadhātu.
dīrghāyustvāyubalāyurvā shubhājātāyu. o‘m rakṣha rakṣha ariṣhṭanemiḥ svāhā. vāmadev
shāntyarthamanuvidhīyate so‘smākan ariṣhṭanemiḥ svāhā.
1
so yahān̐ jain tīrthaṅkaroṅke jo nām hain unake pūjanādi kahe. tathā yahān̐ yah bhāsit
huā kiinake pīchhe vedarachanā huī hai.
is prakār anyamatake granthoṅkī sākṣhīse bhī jinamatakī uttamatā aur prāchīnatā dr̥urḥ
huī. tathā jinamatako dekhanese ve mat kalpit hī bhāsit hote hain; isaliye jo apane hitakā
ichchhuk ho vah pakṣhapāt chhoṛakar sachche jainadharmako aṅgīkār karo.
tathā anyamatommen pūrvāpar virodh bhāsit hotā hai. pahale avatāramen vedakā uddhār kiyā,
vahān̐ yagnādikamen hinsādikakā poṣhaṇ kiyā aur buddhāvatāramen yagnake nindak hokar hinsādikakā
niṣhedh kiyā. vr̥uṣhabhāvatāramen vītarāg sanyamakā mārga dikhāyā aur kr̥iṣhṇāvatāramen parastrī ramaṇādi
viṣhayakaṣhāyādikakā mārga dikhāyā. ab yah sansārī kisakā kahā kare? kisake anusār
pravartte? aur in sab avatāroṅko ek batalāte hain, parantu ek bhī kadāchit kisī prakār
kahate hain va pravarttate hain; to ise unake kahanekī va pravarttanekī pratīti kaise āye?
tathā kahīn krodhādi kaṣhāyoṅkā va viṣhayoṅkā niṣhedh karate hain, kahīn laṛanekā va viṣhayādi
sevanakā upadesh dete hain; vahān̐ prārabdha batalāte haĩn. so binā krodhādi hue apane āp laṛanā
ādi kārya hon to yah bhī mānen, parantu vah to hote nahīn haĩn. tathā laṛanā ādi kārya
karane par bhī krodhādi hue na mānen, to alag krodhādi kaun hain jinakā niṣhedh kiyā? isaliye
aisā nahīn banatā, pūrvāpar virodh hai. gītāmen vītarāgatā batalākar laṛanekā upadesh diyā,
so yah pratyakṣha virodh bhāsit hotā hai. tathā r̥uṣhīshvarādikon dvārā shrāp diyā batalāte hain,
so aisā krodh karane par nindyapanā kaise nahīn huā? ityādi jānanā.
1. yajurved a0 25 ma0 16 aṣhṭha 91 a0 varga 1

Page 134 of 350
PDF/HTML Page 162 of 378
single page version

-
144 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
tathā ‘‘aputrasya gatirnāsti’’ aisā bhī kahate hain aur ‘‘bhārat’’ men aisā bhī kahā haiḥ
anekāni sahasrāṇi kumār brahmachāriṇām.
divan gatāni rājendra akr̥utvā kulasantatim ..1..
yahān̐ kumār brahmachāriyoṅko svarga gaye batalāyā; so yah paraspar virodh hai. tathā
‘‘r̥uṣhīshvarabhārat’’ men aisā kahā haiḥ
madyamānsāshanan rātrau bhojan kandabhakṣhaṇam.
ye kurvanti vr̥uthāsteṣhān tīrthayātrān japastapaḥ ..1..
vr̥uthā ekādashī proktā vr̥uthā jāgaraṇan hareḥ.
vr̥uthā cha pauṣhkarī yātrā kr̥utsnan chāndrāyaṇan vr̥uthā ..2..
chāturmāsye tu samprāpte rātribhojyan karoti yaḥ.
tasya shuddhirna vidyet chāndrāyaṇashatairapi ..3..
isamen madya-mānsādikakā va rātribhojan va chaumāsemen visheṣharūpase rātribhojanakā va kandaphal-
bhakṣhaṇakā niṣhedh kiyā; tathā baṛe puruṣhoṅko madya-mānsādikakā sevan karanā kahate hain, vratādimen
rātribhojan va kandādi bhakṣhaṇ sthāpit karate hain; is prakār viruddha nirūpaṇ karate haĩn.
isī prakār anek pūrvāpar viruddha vachan anyamatake shāstrommen hain so kyā kiyā jāye?
kahīn to pūrva-paramparā jānakar vishvās karāneke artha yathārtha kahā aur kahīn viṣhayakaṣhāyakā
poṣhaṇ karaneke artha anyathā kahā; so jahān̐ pūrvāpar virodh ho unake vachan pramāṇ kaise karen?
anyamatommen jo kṣhamā, shīl, santoṣhādikakā poṣhaṇ karanevāle vachan hain ve to jain matamen
pāye jāte hain, aur viparīt vachan hain ve unake kalpit haĩn. jinamatānusār vachanoṅke vishvāsase
unake viparīt vachanake bhī shraddhānādik ho jāte hain, isaliye anyamatakā koī aṅg bhalā dekhakar
bhī vahān̐ shraddhānādik nahīn karanā. jis prakār viṣhamishrit bhojan hitakārī nahīn hai, usī
prakār jānanā.
tathā yadi koī uttamadharmakā aṅg jinamatamen na pāyā jāye aur anyamatamen pāyā jāye,
athavā kisī niṣhiddha dharmakā aṅg jinamatamen pāyā jāye aur anyatra na pāyā jāye to
anyamatakā ādar karo; parantu aisā sarvathā hotā hī nahīn; kyoṅki sarvagnake gnānamen kuchh chhipā
nahīn hai. isaliye anyamatoṅke shraddhānādik chhoṛakar jinamatake dr̥urḥ shraddhānādik karanā.

Page 135 of 350
PDF/HTML Page 163 of 378
single page version

-
pān̐chavān̐ adhikār ][ 145
shvetāmbaramat vichār
tathā kāladoṣhase kaṣhāyī jīvon dvārā jinamatamen kalpit rachanā kī hai. so batalāte hainḥ
shvetāmbar matavāle kisīne sūtra banāye unhen gaṇadharake banāye kahate haĩn. so unase pūchhate
haingaṇadharane āchārāṅgādik banāye hain so tumhāre varttamānamen pāye jāte hain, itane pramāṇasahit banāye
the yā bahut pramāṇasahit banāye the? yadi itane pramāṇasahit hī banāye the to tumhāre shāstrommen
āchārāṅgādikake padoṅkā pramāṇ aṭhārah hajār ādi kahā hai, so unakī vidhi milā do.
padakā pramāṇ kyā? yadi vibhaktike antako pad kahoge to kahe hue pramāṇase bahut pad
ho jāyeṅge, aur yadi pramāṇ pad kahoge to us padake sādhik (kiñchit adhik) ikyāvan karoṛ
shlok haĩn. so yah to bahut chhoṭe shāstra hain, isalie banatā nahīn hai. tathā āchārāṅgādikase
dashavaikālikādikā pramāṇ kam kahā hai, aur tumhāre adhik hai, so kis prakār banatā hai?
phi ra kahoge‘‘āchārāṅgādik baṛe the; kāladoṣh jānakar unhīmense kitane hī sūtra
nikālakar yah shāstra banāye haĩn.’’ tab pratham to ṭūṭak grantha pramāṇ nahīn hai. tathā aisā niyam
hai ki
baṛā grantha banāye to usamen sarva varṇan vistārasahit karate hain aur chhoṭā grantha banāye
to yahān̐ saṅkṣhipta varṇan karate hain, parantu sambandha ṭūṭatā nahīn hai aur kisī baṛe granthamense thoṛāsā
kathan nikāl len to vahān̐ sambandha nahīn milegā
kathanakā anukram ṭūṭ jāyagā. parantu tumhāre
sūtrommen to kathādikakā bhī sambandha milatā bhāsit hotā haiṭūṭakapanā bhāsit nahīn hotā.
tathā anya kaviyonse gaṇadhar kī buddhi to adhik hogī, unake banāye granthommen thoṛe
shabdommen bahut artha honā chāhiye; parantu anya kaviyon jaisī bhī gambhīratā nahīn hai.
tathā jo grantha banāye vah apanā nām aisā nahīn rakhatā ki‘‘amuk kahatā hai,’’
‘‘main kahatā hūn̐’’ aisā kahatā hai; parantu tumhāre sūtrommen ‘‘he gautam!’’ va ‘‘gautam kahate hai’’
aise vachan haĩn. parantu aise vachan to tabhī sambhav hain jab aur koī kartā ho. isaliye
yah sūtra gaṇadharakr̥ut nahīn hain, aurake banāye gaye haĩn. gaṇadhar ke nāmase kalpit-rachanāko pramāṇ
karānā chāhate hain; parantu vivekī to parīkṣhā karake mānate hain, kahā hī to nahīn mānate.
tathā ve aisā bhī kahate hai kigaṇadhar sūtroṅke anusār koī dashapūrvadhārī hue hain,
unhonne yah sūtra banāye haĩn. vahān̐ pūchhate hainyadi naye grantha banāye hain to nayā nām rakhanā
thā, aṅgādikake nām kisaliye rakhe? jaisekoī baṛe shāhūkārakī koṭhīke nāmase apanā
shāhūkārā pragaṭ kareaisā yah kārya huā. sachcheko to jis prakār digambaramen granthoṅke aur

Page 136 of 350
PDF/HTML Page 164 of 378
single page version

-
146 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
nām rakhe tathā anusārī pūrvagranthoṅkā kahā; usī prakār kahanā yogya thā. aṅgādikake nām
rakhakar gaṇadharakr̥utakā bhram kisaliye utpanna kiyā? isaliye gaṇadharake, pūrvadhārīke vachan nahīn
haĩn. tathā in sūtrommen vishvās karaneke artha jo jinamat
anusār kathan hai vah to satya
hai hī; digambar bhī usī prakār kahate haĩn.
tathā jo kalpit rachanā kī hai, usamen pūrvāpar viruddhapanā va pratyakṣhādi pramāṇamen
viruddhapanā bhāsit hotā hai vahī batalāte hainḥ
anyaliṅgase muktikā niṣhedh
anyaliṅgīke va gr̥uhasthake va strīke va chāṇḍālādi shūdroṅke sākṣhāt muktikī prāpti honā
mānate hain, so banatā nahīn hai. samyagdarshan-gnān-chāritrakī ekatā mokṣhamārga hai; parantu samyagdarshanakā
svarūp to aisā kahate hainḥ
arahanto mahādevo jāvajjīvan susāhaṇo guruṇo.
jiṇapaṇṇattan tattan e sammattan mae gahiyan ..1..
so anyaliṅgīke arahantadev, sādhu, guru, jinapraṇīt tattvakā mānanā kis prakār sambhav
hai? jab samyaktva bhī na hogā to mokṣha kaise hogā?
yadi kahogeantaraṅgamen shraddhān honese unake samyaktva hotā hai; so viparīt liṅg dhārakakī
prashansādike karane par bhī samyaktvako atichār kahā hai, to sachchā shraddhān honeke pashchāt āp
viparīt liṅgakā dhārak kaise rahegā? shraddhān hone ke pashchāt mahāvratādi aṅgīkār karane par
samyakchāritra hotā hai, vah anyaliṅgamen kisaprakār banegā? yadi anyaliṅgamen bhī samyakchāritra hotā
hai to jainaliṅg anyaliṅg samān huā, isalie anyaliṅgīko mokṣha kahanā mithyā hai.
gr̥uhasthamukti niṣhedh
tathā gr̥uhasthako mokṣha kahate hain; so hinsādik sarva sāvadyayogakā tyāg karane par
samyakchāritra hotā hai, tab sarva sāvadyayogakā tyāg karane par gr̥uhasthapanā kaise sambhav hai?
yadi kahoge
ataraṅg tyāg huā hai, to yahān̐ to tīnon yog dvārā tyāg karate hain, to kāy
dvārā tyāg kaise huā? tathā bāhya parigrahādik rakhane par bhī mahāvrat hote hain; so mahāvratommen
to bāhyatyāg karanekī hī pratignā karate hain, tyāg kiye binā mahāvrat nahīn hote. mahāvrat
binā chhaṭṭhā ādi guṇasthān nahīn hotā; to phi ra mokṣha kaise hogā? isalie gr̥uhasthako mokṣha
kahanā mithyāvachan hai.

Page 137 of 350
PDF/HTML Page 165 of 378
single page version

-
pān̐chavān̐ adhikār ][ 147
strīmuktikā niṣhedh
tathā strīko mokṣha kahate hain; so jisase saptam narak gamanayogya pāp na ho sake, usase
mokṣha kā kāraṇ shuddhabhāv kaise hogā? kyoṅki jisake bhāv dr̥urḥ hon, vahī utkr̥uṣhṭa pāp va
dharma utpanna kar sakatā hai. tathā strīke niḥshaṅk ekāntamen dhyān dharanā aur sarva parigrahādikakā
tyāg karanā sambhav nahīn hai.
yadi kahogeek samayamen puruṣhavedī va strīvedī va napunsakavedīko siddhi honā siddhāntamen
kahī hai, isaliye strīko mokṣha mānate haĩn. parantu yahān̐ vah bhāvavedī hai yā dravyavedī hai?
yadi bhāvavedī hai to ham mānate hī hain; tathā dravyavedī hai to puruṣh-strīvedī to lokamen prachur
dikhāī dete hain, aur napunsak to koī virale dikhate hain; to ek samayamen mokṣha jāne vāle
itane napunsak kaise sambhav hain? isaliye dravyavedakī apekṣhā kathan nahīn banatā.
tathā yadi kahogenavaven guṇasthān tak ved kahe hain; so bhī bhāvavedakī apekṣhā hī
kathan hai. dravyavedakī apekṣhā ho to chaudahaven guṇasthānaparyanta vedakā sadbhāv kahanā sambhav
ho.
isaliye strīko mokṣhakā kahanā mithyā hai.
shūdramuktikā niṣhedh
tathā shūdroṅko mokṣha kahate hain; parantu chāṇḍālādikako uttam ku lavālā gr̥uhastha
sanmānādikapūrvak dānādik kaise deṅge? lokaviruddha hotā hai. tathā nīch kulavāloṅke uttam
pariṇām nahīn ho sakate. tathā gotrakarmakā uday to pañcham guṇasthānaparyanta hī hai; ūparake
guṇasthān charḥe binā mokṣha kaise hogā? yadi kahoge
sanyam dhāraṇ karaneke pashchāt usake uchcha
gotrakā uday kahate hain; to sanyam dhāraṇ karanena karanekī apekṣhāse nīch-uchcha gotrakā uday
ṭhaharā. aisā honese asanyamī manuṣhya, tīrthaṅkar, kṣhatriyādikako bhī nīch gotrakā uday ṭhaharegā.
yadi unake kul- apekṣhā uchcha gotrakā uday kahoge to chāṇḍālādikake bhī kul-apekṣhā hī
nīch gotrakā uday kaho. usakā sadbhāv tumhāre sūtrommen bhī pañcham guṇasthānaparyanta hī kahā
hai. so kalpit kahanemen pūrvāpar virodh hogā hī hogā; isaliye shūdroṅko mokṣha kahanā mithyā
hai.
is prakār unhonne sarvako mokṣhakī prāpti kahī; so usakā prayojan yah hai ki sarvako
bhalā mānanā, mokṣhakī lālach denā aur apane kalpit matakī pravr̥utti karanā. parantu vichār
karane par mithyā bhāsit hotā hai.

Page 138 of 350
PDF/HTML Page 166 of 378
single page version

-
148 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
achheroṅkā nirākaraṇ
tathā unake shāstrommen ‘‘achherā’’ kahate haĩn. vahān̐ kahate hainhuṇḍāvasarpiṇīke nimittase
hue hain, inako chheṛanā nahī̃n. so kāladoṣhase kitanī hī bāten hotī hain, parantu pramāṇaviruddha
to nahīn hotī̃n. yadi pramāṇaviruddha bhī hon to ākāshake phū la, gadheke sīṅg ityādikā honā
bhī banegā; so sambhav nahīn hai. ve achherā kahate hain so pramāṇaviruddha haĩn. kisaliye? so
kahate hainḥ
varddhamān jin kuchh kāl brāhmaṇīke garbhamen rahe, phi ra kṣhatriyāṇīke garbhamen barḥe aisā kahate
haĩn. so kisīkā garbha kisīke rakh denā pratyakṣha bhāsit nahīn hotā, anumānādikamen nahīn ātā.
tathā tīrthaṅkarake huā kahen to garbhakalyāṇak kisīke ghar huā, janma-kalyāṇak kisīke ghar
huā. kuchh din ratnavr̥uṣhṭi ādi kisīke ghar hue, kuchh din kisīke ghar hue. solah svapna
kisīko āye, putra kisīko huā, ityādi asambhav bhāsit hotā hai. tathā mātāen̐ to do
huīn aur pitā to ek brāhmaṇ hī rahā. janmakalyāṇādimen usakā sanmān nahīn kiyā, anya
kalpit pitākā sanmān kiyā. is prakār tīrthaṅkarake do pitākā kahanā mahāviparīt bhāṣhit
hotā hai. sarvotkr̥uṣhṭa pad dhārakake lie aise vachan sunanā bhī yogya nahīn hai.
tathā tīrthaṅkarake bhī aisī avasthā huī to sarvatra hī anya strīkā garbha anya strīko
rakh denā ṭhaharegā. to jaise vaiṣhṇav anek prakārase putra-putrīkā utpanna honā batalāte hain vaisā
yah kārya huā. so aise nikr̥uṣhṭa kālamen jab aisā nahīn hotā tab vahān̐ honā kaise sambhav
hai? isaliye yah mithyā hai.
tathā malli tīrthaṅkarako kanyā kahate haĩn. parantu muni, devādikakī sabhāmen strīkā sthiti
karanā, upadesh denā sambhav nahīn hai; va strīparyāy hīn hai so utkr̥uṣhṭa tīrthaṅkar- padadhārīke nahīn
banatī. tathā tīrthaṅkarake nagnaliṅg hī kahate hain, so strīke nagnapanā sambhav nahīn hai. ityādi
vichār karanese asambhav bhāsit hotā hai.
tathā harikṣhetrake bhogabhūmiyāko narakamen gayā kahate haĩn. so bandha varṇanamen to
bhogabhūmiyāko devagati, devāyukā hī bandha kahate hain, narak kaise gayā? siddhāntamen to
anantakālamen jo bāt ho vah bhī kahate haĩn. jaise
tīsare narakaparyanta tīrthaṅkar prakr̥itikā
satva kahā, bhogabhūmiyāke narakāyu gatikā bandha nahīn kahā. so kevalī bhūlate to nahīn hain;
isaliye yah mithyā hai.
is prakār sarva achhere asambhav jānanā.
tathā ve kahate hain
inako chheṛanā nahīn; so jhūṭh kahanevālā isī prakār kahatā hai.

Page 139 of 350
PDF/HTML Page 167 of 378
single page version

-
pān̐chavān̐ adhikār ][ 149
tathā yadi kahogedigambaramen jis prakār tīrthaṅkarake putrī, chakravartīkā mānabhaṅg ityādi
kārya kāladoṣhase huā kahate hain; usī prakār yah bhī hue. parantu yah kārya to pramāṇaviruddha
nahīn hain, anyake hote the so mahantoṅke hue; isaliye kāladoṣh kahā hai. garbhaharaṇādi kārya
pratyakṣha-anumānādise viruddha hain, unakā honā kaise sambhav hai?
tathā anya bhī bahut hī kathan pramāṇaviruddha kahate haĩn. jaise kahate hainsarvārthasiddhike
dev manase hī prashna karate hain, kevalī manase hī uttar dete hen; parantu sāmānya jīvake manakī
bāt manaḥparyayagnānīke binā jān nahīn sakatā, to kevalīke manakī sarvārthasiddhike dev kis
prakār jāneṅge? tathā kevalīke bhāvamanakā to abhāv hai, dravyaman jaṛ-ākāramātra hai, uttar
kisane diyā? isaliye yah mithyā hai.
isaprakār anek pramāṇaviruddha kathan kiye hain, isaliye unake āgam kalpit jānanā.
shvetāmbaramat kathit dev-guru-dharmakā anyathā svarūp
tathā ve shvetāmbar matavāle dev-guru-dharmakā svarūp anyathā nirūpit karate hainḥ
devakā anyathā svarūp
vahān̐ kevalīke kṣhudhādik doṣh kahate hain so yah devakā svarūp anyathā hai, kāraṇ ki
kṣhudhādik doṣh honese ākulatā hogī tab anantasukh kis prakār banegā? phi ra yadi kahoge
sharīrako kṣhudhā lagatī hai, ātmā tadrūp nahīn hotā; to kṣhudhādikakā upāy āhārādik kisaliye
grahaṇ kiyā kahate ho? kṣhudhādise pīṛit ho tabhī āhār grahaṇ karegā. phi ra kahoge
jis prakār karmodayase vihār hotā hai usī prakār āhārgrahaṇ hotā hai. so vihār to
vihāyogati prakr̥itike udayase hotā hai aur pīṛākā upāy nahīn hai tathā vah binā ichchhā bhī
kisī jīvake hotā dekhā jātā hai. tathā āhār hai vah prakr̥itiudayase nahīn hai, kṣhudhāse pīṛit
hone par hī grahaṇ karatā hai. tathā ātmā pavanādiko prerit kare tabhī nigalanā hotā hai,
isaliye vihāravat āhār nahīn hai.
yadi kahogesātāvedanīyake udayase āhārgrahaṇ hotā hai, so bhī banatā nahīn hai.
yadi jīv kṣhudhādise pīṛit ho, pashchāt āhārādik grahaṇase sukh māne, usake āhārādik
sātāke udayase kahe jāte haĩn. āhārādikā grahaṇ sātāvedanīyake udayase svayamev ho aisā
to hai nahīn; yadi aisā ho to sātāvedanīyakā mukhya uday devoṅke hai, ve nirantar āhār kyon
nahīn karate? tathā mahāmuni upavāsādi karen unake sātākā bhī uday aur nirantar bhojan
karanevāloṅko asātākā bhī uday sambhav hai.

Page 140 of 350
PDF/HTML Page 168 of 378
single page version

-
150 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
isaliye jis prakār binā ichchhā vihāyogatike udayase vihār sambhav hai, usī prakār
binā ichchhā keval sātāvedanīyake hī udayase āhārakā grahaṇ sambhav nahīn hai.
phi ra ve kahate hainsiddhāntamen kevalīke kṣhudhādik gyārah parīṣhah kahe hain, isaliye unake
kṣhudhākā sadbhāv sambhav hai. tathā āhārādik binā usakī upashāntatā kaise hogī? isaliye
unake āhārādi mānate haĩn.
samādhānaḥkarmaprakr̥itiyoṅkā uday manda-tīvra bhedasahit hotā hai. vahān̐ ati manda uday
honese us udayajanit kāryakī vyaktatā bhāsit nahīn hotī; isaliye mukhyarūpase abhāv kahā jātā
hai, tāratamyamen sadbhāv kahā jātā hai. jaise
navamen guṇasthānamen vedādikakā uday manda hai, vahān̐
maithunādi kriyā vyakta nahīn hai; isaliye vahān̐ brahmacharya hī kahā hai. tāratamyamen maithunādikakā sadbhāv
kahā jātā hai. usī prakār kevalīke asātākā uday atimanda hai; kyoṅki ek-ek kāṇḍakamen
anantaven bhāg-anubhāg rahate hain; aise bahut anubhāgakāṇḍakonse va guṇasaṅkramaṇādise sattāmen
asātāvedanīyakā anubhāg atyanta manda huā hai, usake udayamen aisī kṣhudhā vyakta nahīn hotī jo
sharīrako kṣhīṇ kare. aur mohake abhāvase kṣhudhādikajanit duḥkh bhī nahīn hai; isaliye kṣhudhādikakā
abhāv kahā jātā hai aur tāratamyamen usakā sadbhāv kahā jātā hai.
tathā tūne kahāāhārādik binā usakī upashāntatā kaise hogī? parantu āhārādikase
upashānt hone yogya kṣhudhā lage to manda uday kaise rahā? dev, bhogabhūmiyā ādikake kiñchit
manda uday hone par bhī bahut kāl pashchāt kiñchit āhār
grahaṇ hotā hai to inake atimand
uday huā hai, isaliye inake āhārakā abhāv sambhav hai.
phi ra vah kahatā haidev, bhogabhūmiyoṅkā to sharīr hī vaisā hai ki jinhen bhūkh thoṛī
aur bahut kāl pashchāt lagatī hai, unakā to sharīr karmabhūmikā audārik hai; isaliye inakā
sharīr āhār binā deshenyūnakoṭipūrva paryanta utkr̥uṣhṭarūpase kaise rahatā hai?
samādhānaḥdevādikakā bhī sharīr vaisā hai; so karmake hī nimittase hai. yahān̐ kevalagnān
hone par aisā hī karmakā uday huā, jisase sharīr aisā huā ki usako bhūkh pragaṭ hotī hī
nahī̃n. jis prakār kevalagnān honese pūrva kesh, nakh barḥate the, ab nahīn barḥate; chhāyā hotī thī
ab nahīn hotī; sharīramen nigod thī, usakā abhāv huā. bahut prakārase jaise sharīrakī avasthā
anyathā huī; usī prakār āhār binā bhī sharīr jaisekā taisā rahe, aisī bhī avasthā huī. pratyakṣha
dekho, auroṅko jarā vyāpta ho tab sharīr shithil ho jātā hai, inakā āyuparyanta sharīr shithil
nahīn hotā; isaliye anya manuṣhyoṅkī aur inake sharīrakī samānatā sambhav nahīn hai.
tathā yadi tū kahegādevādikake āhār hī aisā hai jisase bahut kālakī bhūkh miṭ

Page 141 of 350
PDF/HTML Page 169 of 378
single page version

-
pān̐chavān̐ adhikār ][ 151
jāye, parantu inakī bhūkh kāhese miṭī aur sharīr puṣhṭa kis prakār rahā? to sun, asātākā
uday mand honese miṭī, aur pratisamay paramaaudārik sharīravargaṇākā grahaṇ hotā hai so vah
nokarma-āhār hai; isalie aisī-aisī vargaṇākā grahaṇ hotā hai jisase kṣhudhādik vyāpta na hon
aur sharīr shithil na ho. siddhāntamen isīkī apekṣhā kevalīko āhār kahā hai.
tathā annādikakā āhār to sharīrakī puṣhṭatākā mukhya kāraṇ nahīn hai. pratyakṣha dekho, koī
thoṛā āhār grahaṇ karatā hai aur sharīr bahut puṣhṭa hotā hai; koī bahut āhār grahaṇ karatā
hai aur sharīr kṣhīṇ rahatā hai. tathā pavanādi sādhanevāle bahut kāl tak āhār nahīn lete aur
sharīr puṣhṭa banā rahatā hai, va r̥uddhidhārī muni upavāsādi karate hain tathāpi sharīr puṣhṭa banā rahatā
hai; phi ra kevalīke to sarvotkr̥uṣhṭapanā hai, unake annādik binā sharīr puṣhṭa banā rahatā hai to kyā
āshcharya huā? tathā kevalī kaise āhārako jāyeṅge? kaise yāchanā kareṅge?
tathā ve āhārako jāyen to samavasaraṇ khālī kaise rahegā? athavā anyakā lā denā
ṭhaharāoge to kaun lā degā? unake manakī kaun jānegā? pūrvamen upavāsādikī pratignā kī
thī usakā kaise nirvāh hogā? jīv antarāy sarvatra pratibhāsit ho vahān̐ kaise āhār grahaṇ
kareṅge? ityādi viruddhatā bhāsit hotī hai. tathā ve kahate hain
āhār grahaṇ karate hain, parantu
kisīko dikhāī nahīn detā. so āhārgrahaṇako nindya jānā, tab usakā na dekhanā atishayamen
likhā hai; so unake nindyapanā to rahā, aur dūsare nahīn dekhate hain to kyā huā? aise anek
prakār viruddhatā utpanna hotī hai.
tathā anya avivekatākī bāten sunokevalīke nihār kahate hain, rogādik hue kahate
hain aur kahate hainkisīne tejoleshyā chhoṛī usase varddhamānasvāmīke peṭhūṅgākā (pechisakā) rog
huā, usase bahut bār nihār hone lagā. yadi tīrthaṅkar kevalīke bhī aise karmakā uday
rahā aur atishay nahīn huā to indrādi dvārā pūjyapanā kaise shobhā degā? tathā nihār kaise
karate hain, kahān̐ karate hain? koī sambhavit bāten nahīn haĩn. tathā jis prakār rāgādiyukta chhadmasthake
kriyā hotī hai, usī prakār kevalīke kriyā ṭhaharāte haĩn.
varddhamānasvāmīke upadeshamen ‘‘he gautam!’’ aisā bārambār kahanā ṭhaharāte hain; parantu unake
to apane kālamen sahaj divyadhvani hotī hai, vahān̐ sarvako upadesh hotā hai, gautamako sambodhan
kis prakār banatā hai? tathā kevalīke namaskārādi kriyā ṭhaharāte hain, parantu anurāg binā
vandanā sambhav nahīn hai. tathā guṇādhikako vandanā sambhav hai, parantu unase koī guṇādhik rahā
nahīn hai so kaise banatī hai?

Page 142 of 350
PDF/HTML Page 170 of 378
single page version

-
152 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
tathā hāṭamen samavasaraṇ utarā kahate hain, so indrakr̥ut samavasaraṇ hāṭamen kis prakār
rahegā? itanī rachanākā samāvesh vahān̐ kaise hogā? tathā hāṭamen kisaliye rahen? kyā indra
hāṭ jaisī rachanā karanemen bhī samartha nahīn hai, jisase hāṭakā āshray lenā paṛe?
tathā kahate hainkevalī upadesh deneko gaye, so ghar jākar upadesh denā atirāgase
hotā hai aur vah muniko bhī sambhav nahīn hai to kevalīko kaise hogā? isī prakār vahān̐
anek viparītatā prarūpit karate haĩn. kevalī shuddha kevalagnān-darshanamay rāgādikarahit hue hain
unake aghātiyoṅke udayase sambhavit kriyā koī hotī hai; parantu unake mohādikakā abhāv
huā hai, isaliye upayog juṛanese jo kriyā ho sakatī hai vah sambhav nahīn hai. pāp-prakr̥itikā
anubhāg atyanta mand huā hai, aisā manda anubhāg anya kisīke nahīn hai; isaliye anya jīvoṅke
pāp-udayase jo kriyā hotī dekhī jātī hai, vah kevalīke nahīn hotī.
is prakār kevalī bhagavānake sāmānya manuṣhya jaisī kriyākā sadbhāv kahakar devake
svarūpako anyathā prarūpit karate haĩn.
gurukā anyathā svarūp
tathā guruke svarūpako anyathā prarūpit karate haĩn. munike vastrādik chaudah upakaraṇ1
kahate hain, so ham pūchhate hainmuniko nirgrantha kahate hain, aur munipad lete samay nav prakārake
sarva parigrahakā tyāg karake mahāvrat aṅgīkār karate hain; so yah vastrādik parigrah hain yā nahīn?
yadi hain to tyāg karaneke pashchāt kisaliye rakhate hain? aur nahīn hain to vastrādik gr̥uhastha
rakhate hain, unhen bhī parigrah mat kaho? suvarṇādikako parigrah kaho.
tathā yadi kahogejis prakār kṣhudhāke artha āhār grahaṇ karate hain, usī prakār shīt
uṣhṇādikake artha vastrādik grahaṇ karate hain; parantu munipad aṅgīkār karate hue āhārakā tyāg
nahīn kiyā hai, parigrahakā tyāg kiyā hai. tathā annādikakā saṅgrah karanā to parigrah hai,
bhojan karane jāye vah parigrah nahīn hai. tathā vastrādikakā saṅgrah karanā va pahinanā vah
sarvatra hī parigrah hai, so lokamen prasiddha hai.
phi ra kahogesharīrakī sthitike artha vastrādik rakhate hain; mamatva nahīn hai isase inako
parigrah nahīn kahate, so shraddhānamen to jab samyagdr̥uṣhṭi huā tabhī samasta paradravyommen mamatvakā abhāv
1. pātra-1, pātrabandha-2, pātra kesarīkar-3, paṭalikāen̐ 4-5, rajastrāṇ-6, gochchhak-7, rajoharaṇ-8,
mukhavastrikā-9, do sūtī kapaṛe 10-11, ek ū nī kapaṛā-12, mātrak-13, cholapaṭṭa-14.
dekho, br̥u0 kalpasūtra u0 bhāg 3 gā0 3962 se 3965 taka.

Page 143 of 350
PDF/HTML Page 171 of 378
single page version

-
pān̐chavān̐ adhikār ][ 153
huā; us apekṣhāse chauthā guṇasthān hī parigrah rahit kaho. tathā pravr̥uttimen mamatva nahīn hai
to kaise grahaṇ karate hain? isalie vastrādikakā grahaṇ
dhāraṇ chhūṭegā tabhī niṣhparigrah hogā.
phi ra kahogevastrādikako koī le jāye to krodh nahīn karate va kṣhudhādik lage to
unhen bechate nahīn hain va vastrādik pahinakar pramād nahīn karate; pariṇāmoṅkī sthiratā dvārā dharma
hī sādhan karate hain, isalie mamatva nahīn hai. so bāhya krodh bhale na karo, parantu jisake
grahaṇamen iṣhṭabuddhi hogī usake viyogamen aniṣhṭabuddhi hogī hī hogī. yadi iṣhṭabuddhi nahīn hai to
usake artha yāchanā kisaliye karate hain? tathā bechate nahīn hain, so dhātu rakhanese apanī hīnatā
jānakar nahīn bechate. parantu jis prakār dhanādikā rakhanā hai usī prakār vastrādikā rakhanā
hai. lokamen parigrahake chāhak jīvoṅko donoṅkī ichchhā hai; isalie chorādikake bhayādikake kāraṇ
donon samān haĩn. tathā pariṇāmoṅkī sthiratā dvārā dharma sādhanase hī parigrahapanā na ho, to kisīko
bahut ṭhaṇḍ lagegī vah rajāī rakhakar pariṇāmoṅkī sthiratā karegā aur dharma sādhegā; so use
bhī niṣhparigrah kaho? is prakār gr̥uhasthadharma
munidharmamen visheṣh kyā rahegā? jisake pariṣhah
sahanekī shakti na ho, vah parigrah rakhakar dharmasādhan kare usakā nām gr̥uhasthadharma; aur jisake
pariṇaman nirmal honese pariṣhahase vyākul nahīn hote, vah parigrah na rakhe aur dharmasādhan kare
usakā nām munidharma
itanā hī visheṣh hai.
phi ra kahogeshītādike pariṣhahase vyākul kaise nahīn hoṅge? parantu vyākulatā to
mohaudayake nimittase hain; aur munike chhaṭhaven ādi guṇasthānommen tīn chaukaṛīkā uday nahīn hai
tathā sañjvalanake sarvaghātī sparddhakoṅkā uday nahīn hai, deshaghātī sparddhakoṅkā uday hai, so unakā
kuchh bal nahīn hai. jaise vedak samyagdr̥uṣhṭiko samyagmohanīyakā uday hai, parantu samyaktvakā ghāt
nahīn kar sakatā; usī prakār deshaghātī sañjvalanakā uday pariṇāmoṅko vyākul nahīn kar sakatā.
aho! muniyoṅke aur dūsareṅke pariṇāmoṅkī samānatā nahīn hai. aur sabake sarvaghātī uday hai,
inake deshaghātīkā uday hai, isaliye dūsaroṅke jaise pariṇām hote hain vaise inake kadāpi nahīn
hote. jinake sarvaghātī kaṣhāyoṅkā uday ho ve gr̥uhastha hī rahate hain aur jinake deshaghātīkā
uday ho ve munidharma aṅgīkār karate hain; unake pariṇām shītādikase vyākul nahīn hote, isaliye
vastrādik nahīn rakhate.
phi ra kahogejainashāstrommen muni chaudah upakaraṇ rakheaisā kahā hai; so tumhāre hī
shāstrommen kahā hai, digambar jainashāstrommen to kahā nahīn hai; vahān̐ to laṅgoṭ mātra parigrah rahane
par gyārahavīn pratimāke dhārīko shrāvak hī kahā hai.

Page 144 of 350
PDF/HTML Page 172 of 378
single page version

-
154 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
ab yahān̐ vichār karo kidonnommen kalpit vachan kaun hain? pratham to kalpit rachanā
kaṣhāyī ho vah karatā hai; tathā kaṣhāyī ho vahī nīchapadamen uchchapad pragaṭ karatā hai. yahān̐
digambar men vastrādi rakhanese dharma hotā hī nahīn hai
aisā to nahīn kahā, parantu vahān̐ shrāvakadharma
kahā hai; shvetāmbaramen munidharma kahā hai. isalie yahān̐ jisane nīchī kriyā hone par uchchatva
kiyā vahī kaṣhāyī hai. is kalpit kathanase apaneko vastrādi rakhane par bhī log muni mānane
lagen; isaliye mānakaṣhāyakā poṣhaṇ kiyā aur dūsaroṅko sugamakriyāmen uchchapad honā dikhāyā,
isaliye bahut log lag gaye. jo kalpit mat hue hain ve isī prakār hue haĩn. isalie
kaṣhāyī hokar vastrādi hone par munipanā kahā hai so pūrvokta yuktimen viruddha bhāsit hotā
hai; isaliye yah kalpit vachan hain, aisā jānanā.
phi ra kahogedigambaramen bhī shāstra, pīñchhī ādi upakaraṇ munike kahe hain; usī prakār
hamāre chaudah upakaraṇ kahe hain?
samādhānaḥjisase upakār ho usakā nām upakaraṇ hai. so yahān̐ shītādikakī vedanā
dūr karanese upakaraṇ ṭhaharāyen to sarva parigrah-sāmagrī upakaraṇ nām prāpta kare, parantu dharma men
unakā prayojan? ve to pāp ke kāraṇ hain; dharmamen to jo dharmake upakārī hon unakā nām
upakaraṇ hai. vahān̐ shāstra
gnānakā kāraṇ, pīñchhīdayākā kāraṇ, kamaṇḍalshauchakā kāraṇ
hai, so yah to dharmake upakārī hue, vastrādik kis prakār dharmake upakārī hoṅge? ve to
sharīrasukhake artha hī dhāraṇ kie jāte haĩn.
aur suno, yadi shāstra rakhakar mahantatā dikhāyen, pīchhīse buhārī den, kamaṇḍalase jalādik
piyen va mail utāren, to shāstrādik bhī parigrah hī hain; parantu muni aise kārya nahīn karate.
isaliye dharmake sādhanako parigrah sañgnā nahīn hai; bhogake sādhanako parigrah sañgnā hotī hai aisā
jānanā.
phi ra kahogekamaṇḍalase to sharīrakā hī mal dūr karate hain; parantu muni mal dūr karanekī
ichchhāse kamaṇḍal nahīn rakhate haĩn. shāstra parḥanā ādi kārya karate hain, vahān̐ malalipta hon to
unakī avinay hogī, lokanindya hoṅge; isalie is dharmake artha kamaṇḍal rakhate haĩn. isaprakār
pīñchhī ādi upakaraṇ sambhavit hain, vastrādiko upakaraṇ sañgnā sambhav nahīn hai.
kām, arati ādi mohake udayase vikār bāhya pragaṭ hon, tathā shītādi sahe nahīn
jāyen, isalie vikār ḍhan̐kaneko va shītādi miṭāneko vastrādi rakhate hain aur mānake udayase
apanī mahantatā bhī chāhate hain, isaliye unhen kalpit yukti dvārā upakaraṇ ṭhaharāyā hai.

Page 145 of 350
PDF/HTML Page 173 of 378
single page version

-
pān̐chavān̐ adhikār ][ 155
tathā ghar-ghar yāchanā karake āhār lānā ṭhaharāte haĩn. so pahale to yah pūchhate hain
kiyāchanā dharmakā aṅga hai yā pāpakā aṅga hai? yadi dharmakā aṅga hai to mān̐ganevāle sarva
dharmātmā hue; aur pāpakā aṅga hai to munike kis prakār sambhav hai?
phi ra yadi tū kahegālobhase kuchh dhanādikakī yāchanā karen to pāp ho; yah to dharma
sādhanake artha sharīrakī sthiratā karanā chāhate hain, isaliye āhārādikakī yāchanā karate hain?
samādhānaḥ āhārādise dharma nahīn hotā, sharīrakā sukh hotā hai; isaliye sharīrasukhake
artha atilobh hone par yāchanā karate haĩn. yadi atilobh na hotā to āp kisaliye mān̐gatā?
ve hī dete to dete, na dete to na dete. tathā atilobh huā vahī pāp huā, tab munidharma
naṣhṭa huā; dūsarā dharma kyā sādhegā?
ab vah kahatā haimanamen to āhārakī ichchhā ho aur yāchanā na kare to māyā-
kaṣhāy huī; aur yāchanā karane men hīnatā ātī hai so garvake kāraṇ yāchanā na kare to
mānakaṣhāy huī. āhār lenā thā so mān̐g liyā, isamen atilobh kyā huā aur isase
munidharma kis prakār naṣhṭa huā? so kaho.
usase kahate hainjaise kisī vyāpārīko kamānekī ichchhā manda hai so dukān par to
baiṭhe aur manamen vyāpār karanekī ichchhā bhī hai; parantu kisīse vastu len-denarūp vyāpār ke
artha prārthanā nahīn karatā hai, svayamev koī āye to apanī vidhi milane par vyāpār karatā
hai to usake lobhakī mandatā hai, māyā va mān nahīn hai. māyā, mānakaṣhāy to tab hogī
jab chhal karaneke artha va apanī mahantatāke artha aisā svāṅg kare. parantu achchhe vyāpārīke
aisā prayojan nahīn hai, isaliye unake māyā-mān nahīn kahate. usī prakār muniyoṅke
āhārādikakī ichchhā manda hai. ve āhār lene āte hain, manamen āhār lenekī ichchhā bhī hai,
parantu āhārake artha prārthanā nahīn karate; svayamev koī de to apanī vidhi milane par āhār
lete hain, vahān̐ unake lobhakī mandatā hai, māyā va mān nahīn hai. māyā
mān to tab hogā
jab chhal karaneke artha va mahantatāke artha aisā svāṅg karen, parantu muniyoṅke aise prayojan hain
nahīn, isaliye unake māyā
mān nahīn hai. yadi isī prakār māyāmān ho, to jo man hī
dvārā pāp karate hain, vachankāy dvārā nahīn karate; un sabake māyā ṭhaharegī aur jo uchchapadavīke
dhārak nīchavr̥utti aṅgīkār nahīn karate un sabake mān ṭhaharegāaisā anartha hogā.
tathā tūne kahā‘‘āhār māṅganemen atilobh kyā huā?’’ so ati kaṣhāy ho tab
lokanindya kārya aṅgīkār karake bhī manorath pūrṇa karanā chāhatā hai; aur mān̐ganā lokanindya hai,

Page 146 of 350
PDF/HTML Page 174 of 378
single page version

-
156 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
use bhī aṅgīkār karake āhārakī ichchhā pūrṇa karanekī chāh huī, isaliye yahān̐ atilobh huā.
tathā tūne kahā‘‘munidharma kaise naṣhṭa huā?’’ parantu munidharmamen aisī tīvrakaṣhāy sambhav
nahīn hai. tathā kisīke āhār denekā pariṇām nahīn thā aur isane usake gharamen jākar yāchanā
kī; vahān̐ usako saṅkoch huā aur na dene par lokanindya honekā bhay huā, isaliye use
āhār diyā, parantu usake (dātārake) antaraṅg prāṇ pīṛit honese hinsākā sadbhāv āyā.
yadi āp usake gharamen na jāte, usīke denekā upāy hotā to detā, use harṣha hotā. yah
to dabākar kārya karānā huā. tathā apane kāryake artha yāchanārūp vachan hai vah pāparūp
hai; so yahān̐ asatya vachan bhī huā. tathā usake denekī ichchhā nahīn thī, isane yāchanā kī,
tab usane apanī ichchhāse nahīn diyā, saṅkochase diyā isaliye adattagrahaṇ bhī huā. tathā
gr̥uhasthake gharamen strī jaisī-taisī baiṭhī thī aur yah chalā gayā, so vahān̐ brahmacharyakī bāṛakā
bhaṅg huā. tathā āhār lākar kitane kāl tak rakhā; āhārādike rakhaneko pātrādik rakhe
vah parigrah huā. is prakār pān̐ch mahāvratoṅkā bhaṅg honese munidharma naṣhṭa hotā hai
muniko
yāchanāse āhār lenā yukta nahīn hai.
phi ra vah kahatā haimunike bāīs parīṣhahommen yāchanāparīṣhah kahā hai; so mān̐ge binā
us parīṣhahakā sahanā kaise hogā?
samādhānaḥyāchanā karanekā nām yāchanāparīṣhah nahīn hai. yāchanā na karanekā nām
yāchanāparīṣhah hai. jaisearati karanekā nām aratiparīṣhah nahīn hai; arati na karanekā nām
aratiparīṣhah haiaisā jānanā. yadi yāchanā karanā parīṣhah ṭhahare to raṅkādi bahut yāchanā
karate hain, unake bahut dharma hogā. aur kahogemān ghaṭāneke kāraṇ ise parīṣhah kahate
hain, to kisī kaṣhāy-kāryake artha koī kaṣhāy chhoṛane par bhī pāpī hī hotā hai. jaise
koī lobhake artha apane apamānako na gine to usake lobhakī tīvratā hai, us apamān karānese
bhī mahāpāp hotā hai. aur āpake kuchh ichchhā nahīn hai, koī svayamev apamān kare to usake
mahādharma hai; parantu yahān̐ to bhojanake lobhake artha yāchanā karake apamān karāyā isaliye pāp
hī hai, dharma nahīn hai. tathā vastrādikake artha bhī yāchanā karatā hai, parantu vastrādik koī
dharmakā aṅg nahīn hai, sharīrasukhakā kāraṇ hai, isaliye pūrvokta prakārase usakā niṣhedh jānanā.
dekho, apane dharmarūp uchchapadako yāchanā karake nīchā karate hain so usamen dharmakī hīnatā hotī
hai.
ityādi anek prakārase munidharmamen yāchanā ādi sambhav nahīn hai; parantu aisī asambhavit
kriyāke dhārakako sādhu - guru kahate haĩn. isaliye gurukā svarūp anyathā kahate haĩn.

Page 147 of 350
PDF/HTML Page 175 of 378
single page version

-
pān̐chavān̐ adhikār ][ 157
dharmakā anyathā svarūp
tathā dharmakā svarūp anyathā kahate haĩn. samyagdarshan-gnān-chāritra inakī ekatā mokṣhamārga
hai, vahī dharma haiparantu usakā svarūp anyathā prarūpit karate haĩn. so kahate hainḥ
tattvārthashraddhān samyagdarshan hai; usakī to pradhānatā nahīn hai. āp jis prakār
arahantadevsādhugurudayādharmakā nirūpaṇ karate hain usake shraddhānako samyagdarshan kahate haĩn.
vahān̐ pratham to arhantādikakā svarūp anyathā kahate hain; itane hī shraddhānase tattvashraddhān hue
binā samyaktva kaise hogā? isaliye mithyā kahate haĩn.
tathā tattvoṅke bhī shraddhānako samyaktva kahate hain to prayojanasahit tattvoṅkā shraddhān nahīn
kahate. guṇasthānmārgaṇādirūp jīvakā, aṇuskandhādirūp ajīvakā, pāp-puṇyake sthānoṅkā,
avirati ādi āsravoṅkā, vratādirūp samvarakā, tapashcharaṇādirūp nirjarākā, siddha honeke
liṅgādike bhedonse mokṣhakā svarūp jis prakār unake shāstrommen kahā hai us prakār sīkh lenā;
aur kevalīkā vachan pramāṇ hai
aise tattvārthashraddhānase samyaktva huā mānate haĩn.
so ham pūchhate hain kigraiveyak jānevāle dravyaliṅgī munike aisā shraddhān hotā hai yā
nahīn? yadi hotā hai to use mithyādr̥uṣhṭi kisaliye kahate hain? aur nahīn hotā hai to usane
to jainaliṅg dharmabuddhise dhāraṇ kiyā hai, usake devādikī pratīti kaise nahīn huī? aur usake
bahut shāstrābhyās hai so usane jīvādike bhed kaise nahīn jāne? aur anyamatakā lavalesh
bhī abhiprāyamen nahīn hai, usako arahant vachanakī kaise pratīti nahīn huī? isaliye usake aisā
shraddhān hotā hai; parantu samyaktva nahīn huā. tathā nārakī, bhog-bhūmiyā, tiryañch ādiko aisā
shraddhān honekā nimitta nahīn hai, tathāpi unake bahut kālaparyant samyaktva rahatā hai, isaliye
unake aisā shraddhān nahīn hotā, tab bhī samyaktva huā hai.
isaliye samyakshraddhānakā svarūp yah nahīn hai. sachchā svarūp hai usakā varṇan āge kareṅge
so jānanā.
tathā unake shāstroṅkā abhyās karanā use samyaggnān kahate hain; parantu dravyaliṅgī munike
shāstrābhyās hone par bhī mithyāgnān kahā hai, asanyat samyagdr̥uṣhṭikā viṣhayādirūp jānanā use
samyaggnān kahā hai.
isaliye yah svarūp nahīn hai. sachchā svarūp āge kaheṅge so jānanā.
tathā unake dvārā nirūpit aṇuvrat-mahāvratādirūp shrāvak-yatikā dharma dhāraṇ karanese
samyakchāritra huā mānate hain; parantu pratham to vratādikā svarūp anyathā kahate hain vah kuchh

Page 148 of 350
PDF/HTML Page 176 of 378
single page version

-
158 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
pahale guru varṇanamen kahā hai. tathā dravyaliṅgīke mahāvrat hone par bhī samyakchāritra nahīn hotā,
aur unake matake anusār gr̥uhasthādikake mahāvratādi binā aṅgīkār kiye bhī samyakchāritra
hotā hai.
isaliye yah svarūp nahīn hai. sachchā svarūp dūsarā hai so āge kaheṅge.
yahān̐ ve kahate hain
dravyaliṅgīke antaraṅgamen pūrvokta shraddhānādik nahīn hue, bāhya hī hue
hain, isaliye samyaktvādi nahīn hue.
uttar :yadi antaraṅg nahīn hai aur bāhya dhāraṇ karatā hai, to vah kapaṭase dhāraṇ
karatā hai. aur usake kapaṭ ho to graiveyak kaise jāye? vah to narakādimen jāyegā. bandha
to antaraṅg pariṇāmon se hotā hai; isalie antaraṅg jainadharmarūp pariṇām hue binā graiveyak
jānā sambhav nahīn hai.
tathā vratādirūp shubhopayogase hī devakā bandha mānate hain aur usīko mokṣhamārga mānate
hain, so bandhamārga mokṣhamārgako ek kiyā; parantu yah mithyā hai.
tathā vyavahāradharmamen anek viparītatāen̐ nirūpit karate haĩn. nindakako māranemen pāp nahīn
hai aisā kahate hain; parantu anyamatī nindak tīrthaṅkarādikake hone par bhī hue; unako indrādik
mārate nahīn hain; yadi pāp na hotā to indrādik kyon nahīn mārate? tathā pratimājī ke ābharaṇādi
banāte hain; parantu pratibimba to vītarāgabhāg barḥāneke lie sthāpit kiyā thā, ābharaṇādi banānese
anyamatakī mūrttivat yah bhī hue. ityādi kahān̐ tak kahen? anek anyathā nirūpaṇ karate
haĩn.
is prakār shvetāmbar mat kalpit jānanā. yahān̐ samyagdarshanādikake anyathā nirūpaṇase
mithyādarshanādikakī hī puṣhṭatā hotī hai; isaliye usakā shraddhānādi nahīn karanā.
ḍhūn̐rḥakamat vichār
tathā in shvetāmbarommen hī ḍhūṇḍhiye pragaṭ hue hain; ve apaneko sachchā dharmātmā mānate hain,
so bhram hai. kisaliye? so kahate hain :
kitane hī bheṣh dhāraṇ karake sādhu kahalāte hain; parantu unake granthoṅke anusār bhī
vrat, samiti, gupti ādikā sādhan bhāsit nahīn hotā. aur dekho! man-vachan-kāy, kr̥ut-
kārit-anumodanāse sarva sāvadyayog tyāg karanekī pratignā karate hain; bādamen pālan nahīn karate,
bālakako va bholeko va shūdrādikako bhī dīkṣhā dete haĩn. is prakār tyāg karate hain aur

Page 149 of 350
PDF/HTML Page 177 of 378
single page version

-
pān̐chavān̐ adhikār ][ 159
tyāg karate hue kuchh vichār nahīn karate kikyā tyāg karatā hūn̐? bādamen pālan bhī nahīn
karate aur unhen sab sādhu mānate haĩn.
tathā yah kahatā haibādamen dharmabuddhi ho jāyegī tab to usakā bhalā hogā? parantu
pahale hī dīkṣhā denevālene pratignā bhaṅg hotī jānakar bhī pratignā karāyī, tathā isane pratignā
aṅgīkār karake bhaṅg kī, so yah pāp kise lagā? bādamen dharmātmā honekā nishchay kaisā?
tathā jo sādhukā dharma aṅgīkār karake yathārtha pālan na kare use sādhu mānen yā na mānen?
yadi mānen to jo sādhu muninām dhāraṇ karate hain aur bhraṣhṭa hain un sabako sādhu māno. na
mānen to inake sādhupanā nahīn rahā. tum jaise ācharaṇase sādhu mānate ho usakā bhī pālan
kisī viraleke pāyā jātā hai; sabako sādhu kisaliye mānate ho?
yahān̐ koī kaheham to jisake yathārtha ācharaṇ dekheṅge use sādhu māneṅge, aur ko
nahīn māneṅge. usase pūchhate hainek saṅghamen bahut bheṣhī hain; vahān̐ jisake yathārtha ācharaṇ mānate
ho, vah auroṅko sādhu mānatā hai yā nahīn mānatā? yadi mānatā hai to tumase bhī ashraddhānī
huā, use pūjya kaise mānate ho? aur nahīn mānatā to usase sādhukā vyavahār kisaliye
vartatā hai? tathā āp to unhen sādhu na mānen aur apane saṅghamen rakhakar auronse sādhu mānavākar
auroṅko ashraddhānī karatā hai aisā kapaṭ kisaliye karatā hai? tathā tum jisako sādhu nahīn
mānoge tab anya jīvoṅko bhī aisā hī upadesh karoge ki
‘inako sādhu mat māno,’ isase
to dharmapaddhatimen virodh hotā hai. aur jisako tum sādhu mānate ho usase bhī tumhārā virodh
huā, kyoṅki vah use sādhu mānatā hai. tathā tum jisake yathārtha ācharaṇ mānate ho, vahān̐
bhī vichārakar dekho; vah bhī yathārtha munidharmakā pālan nahīn karatā hai.
koī kaheanya bheṣhadhāriyonse to bahut achchhe hain, isaliye ham mānate hain; parantu
anyamatommen to nānāprakārake bheṣh sambhav hain, kyoṅki vahān̐ rāgabhāvakā niṣhedh nahīn hai. is
jainamatamen to jaisā kahā hai, vaisā hī hone par sādhusañgnā hotī hai.
yahān̐ koī kaheshīl-sanyamādi pālate hain, tapashcharaṇādi karate hain; so jitanā karen utanā
hī bhalā hai?
samādhānaḥyah satya hai, dharma thoṛā bhī pālā huā bhalā hī hai; parantu pratignā to
baṛe dharmakī karen aur pālen thoṛā, to vahān̐ pratignābhaṅgase mahāpāp hotā hai. jaise koī upavās
kī pratignā karake ek bār bhojan kare to usake bahut bhojanakā sanyam hone par bhī pratignā
bhaṅgase pāpī kahate hain, usī prakār munidharmakī pratignā karake koī kiñchit dharma na pāle, to

Page 150 of 350
PDF/HTML Page 178 of 378
single page version

-
160 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
use shīl-sanyamādi hone par bhī pāpī kahate haĩn. aur jaise ekat (ekāshan)kī pratignā karake
ekabār bhojan kare to dharmātmā hī hai; usī prakār apanā shrāvakapad dhāraṇ karake thoṛā
bhī dharma sādhan kare to dharmātmā hī hai. yahān̐ ūn̐chā nām rakhakar nīchī kriyā karanemen pāpīpanā
sambhav hai. yathāyogya nām dhāraṇ karake dharmakriyā karanese to pāpīpanā hotā nahīn hai; jitanā
dharmasādhan kare utanā hī bhalā hai.
yahān̐ koī kahepañchamakālake antaparyanta chaturvidh saṅghakā sadbhāv kahā hai. inako
sādhu na mānen to kisako mānen?
uttaraḥjis prakār is kālamen hansakā sadbhāv kahā hai, aur gamyakṣhetramen hans dikhāī
nahīn dete, to auroṅko to hans mānā nahīn jātā; hansakā lakṣhaṇ milane par hī hans māne jāte
hain, usī prakār is kālamen sādhukā sadbhāv hai, aur gamyakṣhetramen sādhu dikhāī nahīn dete, to
auroṅko to sādhu mānā nahīn jātā; sādhukā lakṣhaṇ milane par hī sādhu māne jāte haĩn. tathā
inakā prachār bhī thoṛe hī kṣhetramen dikhāī detā hai, vahān̐se dūrake kṣhetramen sādhukā sadbhāv kaise
mānen? yadi lakṣhaṇ milane par mānen to yahān̐ bhī isī prakār māno. aur binā lakṣhaṇ mile
hī mānen to vahān̐ anya kuliṅgī hain inhīko sādhu māno. is prakār viparītatā hotī hai,
isaliye banatā nahīn hai.
koī kaheis pañchamakālamen is prakār bhī sādhupad hotā hai; to aisā siddhānta-vachan
batalāo. binā hī siddhānta tum mānate ho to pāpī hoge. is prakār anek yukti dvārā
inake sādhupanā banatā nahīn hai; aur sādhupane binā sādhu mānakar guru mānanese mithyādarshan hotā
hai; kyoṅki bhale sādhuko guru mānanese hī samyagdarshan hotā hai.
pratimādhārī shrāvak na honekī mānyatākā niṣhedh
tathā shrāvakadharmakī anyathā pravr̥utti karāte haĩn. trasahinsā evan sthūl mr̥uṣhādik hone par
bhī jisakā kuchh prayojan nahīn hai aisā kiñchit tyāg karāke use deshavratī huā kahate hain,
aur vah trasaghātādik jisamen ho aisā kārya karatā hai; so deshavrat guṇasthānamen to gyārah
avirati kahe hain, vahān̐ trasaghāt kis prakār sambhav hai? tathā gyārah pratimābhed shrāvakake
hain, unamen dasavīn-gyārahavīn pratimādhārak shrāvak to koī hotā hī nahīn aur sādhu hotā hai.
pūchhe tab kahate hainpratimādhārī shrāvak is kāl nahīn ho sakate. so dekho, shrāvakadharma
to kaṭhin aur munidharma sugamaisā viruddha kahate haĩn. tathā gyārahavīn pratimādhārīko thoṛā
parigrah, muniko bahut parigrah batalāte hain so sambhavit vachan nahīn haĩn. phi ra kahate hain

Page 151 of 350
PDF/HTML Page 179 of 378
single page version

-
pān̐chavān̐ adhikār ][ 161
yah pratimā to thoṛe hī kāl pālan kar chhoṛ dete hain; parantu yah kārya uttam hai to dharmabuddhi
ūn̐chī kriyāko kisaliye chhoṛegā aur nīchā kārya hai to kisaliye aṅgīkār karegā? yah
sambhav hī nahīn hai.
tathā kudev-kuguruko namaskārādi karanese bhī shrāvakapanā batalāte haĩn. kahate hain
dharmabuddhise to nahīn vandate hain, laukik vyavahār hai; parantu siddhāntamen to unakī prashansāstavanako
bhī samyaktvakā atichār kahate hain aur gr̥uhasthoṅkā bhalā manāneke artha vandanā karane par bhī
kuchh nahīn kahate.
phi ra kahogebhay, lajjā, kutūhalādise vandate hain, to inhīn kāraṇonse kushīlādi sevan
karane par bhī pāp mat kaho, antaraṅgamen pāp jānanā chāhiye. is prakār to sarva āchārommen
virodh hogā.
dekho, mithyātva jaise mahāpāpako pravr̥utti chhuṛānekī to mukhyatā nahīn hai aur pavanakāyakī
hinsā ṭhaharākar khule mun̐h bolanā chhuṛānekī mukhyatā pāyī jātī hai; so yah kramabhaṅg upadesh
hai. tathā dharmake aṅg anek hain, unamen ek parajīvakī dayāko mukhya kahate hain, usakā bhī
vivek nahīn hai. jalakā chhānanā, annakā shodhanā, sadoṣh vastukā bhakṣhaṇ na karanā, hinsādirūp
vyavahār na karanā ityādi usake aṅgoṅkī to mukhyatā nahīn hai.
mukhapaṭṭī ādikā niṣhedh
tathā paṭṭīkā bān̐dhanā, shauchādik thoṛā karanā, ityādi kāryoṅkī mukhyatā karate hain; parantu
mailayukta paṭṭīke thūkake sambandhase jīv utpanna hote hain, unakā to yatna nahīn hai aur pavanakī
hinsākā yatna batalāte haĩn. so nāsikā dvārā bahut pavan nikalatī hai usakā to yatna karate
hī nahī̃n. tathā unake shāstrānusār bolanekā hī yatna kiyā hai to sarvadā kisaliye rakhate
hain? bolen tab yatna kar lenā chāhiye. yadi kahen
bhūl jāte hain; to itanī bhī yād nahīn
rahatī tab anya dharma sādhan kaise hogā? shauchādik thoṛe karen, so sambhavit shauch to muni
bhī karate hain; isaliye gr̥uhasthako apane yogya shauch karanā chāhiye. strī-saṅgamādi karake shauch
kiye binā sāmāyikādi kriyā karanese avinay, vikṣhiptatā ādi dvārā pāp utpanna hotā hai.
is prakār jinakī mukhyatā karate hain unakā bhī ṭhikānā nahīn hai. aur kitane hī dayā ke
aṅg yogya pālate hain, haritakāy ādikā tyāg karate haĩn. jal thoṛā girāte hain; inakā ham
niṣhedh nahīn karate.

Page 152 of 350
PDF/HTML Page 180 of 378
single page version

-
162 ] [ mokṣhamārgaprakāshak
mūrtipūjā niṣhedhakā nirākaraṇ
tathā is ahinsākā ekānta pakaṛakar pratimā, chaityālay, pūjanādi kriyākā utthāpan
karate hain; so unhīṅke shāstrommen pratimā ādikā nirūpaṇ hai, use āgrahase lop karate haĩn.
bhagavatī sūtramen r̥uddhidhārī munikā nirūpaṇ hai vahān̐ merugiri ādimen jākar ‘‘tattha cheyayāin vandaī’’
aisā pāṭh hai. isakā artha yah hai ki
vahān̐ chaityoṅkī vandanā karate haĩn. aur chaitya nām
pratimākā prasiddha hai. tathā ve haṭhase kahate hainchaitya shabdake gnānādik anek artha hote
hain, isaliye anya artha hai, pratimākā artha nahīn hai. isase pūchhate hainmerugiri nandīshvar dvīpamen
jā-jākar vahān̐ chaitya vandanā kī, so vahān̐ gnānādikakī vandanā karanekā artha kaise sambhav hai?
gnānādikakī vandanā to sarvatra sambhav hai. jo vandanāyogya chaitya vahān̐ sambhav ho aur sarvatra
sambhav na ho vahān̐ use vandanā karanekā visheṣh sambhav hai aur aisā sambhavit artha pratimā
hī hai; aur chaitya shabdakā mukhya artha pratimā hī hai, so prasiddha hai. isī artha dvārā chaityālay
nām sambhav hai; use haṭh karake kisaliye lupta karen?
tathā nandīshvar dvīpādikamen jākar devādik pūjanādi kriyā karate hain, usakā vyākhyān
unake jahān̐-tahān̐ pāyā jātā hai. tathā lokamen jahān̐-tahān̐ akr̥utrim pratimākā nirūpaṇ hai.
so vah rachanā anādi hai, vah rachanā bhog
kutūhalādike artha to hai nahī̃n. aur indrādikoṅke
sthānommen niṣhprayojan rachanā sambhav nahīn hai. isaliye indrādik use dekhakar kyā karate hain?
yā to apane mandirommen niṣhprayojan rachanā dekhakar usase udāsīn hote hoṅge, vahān̐ duḥkhī hote
hoṅge, parantu yah sambhav nahīn hai. yā achchhī rachanā dekhakar viṣhayoṅkā poṣhaṇ karate hoṅge,
parantu arahantakī mūrti dvārā samyagdr̥uṣhṭi apanā viṣhay poṣhaṇ karen yah bhī sambhav nahīn hai.
isaliye vahān̐ unakī bhakti ādi hī karate hain, yahī sambhav hai.
unake sūryābhadevakā vyākhyān hai; vahān̐ pratimājīko pūjanekā visheṣh varṇan kiyā hai.
use gopaneke artha kahate haindevoṅkā aisā hī kartavya hai. so sach hai, parantu kartavyakā to
phal hotā hai; vahān̐ dharma hotā hai yā pāp hotā hai? yadi dharma hotā hai to anyatra pāp hotā
thā yahān̐ dharma huā; ise auroṅke sadr̥ush kaise kahen? yah to yogya kārya huā. aur pāp hotā
hai to vahān̐ ‘‘ṇamotthuṇan’’ kā pāṭh parḥā; so pāpake ṭhikāne aisā pāṭh kisaliye parḥā?
tathā ek vichār yahān̐ yah āyā ki‘‘ṇamotthuṇan’’ ke pāṭhamen to arahantakī bhakti
hai; so pratimājīke āge jākar yah pāṭh parḥā, isaliye pratimājīke āge jo arahantabhaktikī
kriyā hai vah karanā yukta huī.